YERLİ MANDA İLE YERLİ SIaIRIN İSKELET KEMİKLERİ (BAŞ HARİç) ARASINDAKİ AYRIMLAR ÜZERİNDE KARŞILAŞTIRMALI İNCELEMELER.

A.Ü. VetenDnıer Fakülileııi AnatOımİ KÜ!l"Siisü, (Prof. Dr. Saılın Dopıer) YERLİ MANDA İLE YERLİ SIaIRIN İSKELET KEMİKLERİ (BAŞ HARİç) ARASINDAKİ AYRIMLAR ÜZERİNDE KARŞILAŞTIRMALI İNCELEMELER. Doç. Dr. M. CÜLTE ÖN SÖZ Bundan evvelki bir çalışmamızda da belirttiğimiz gtbi, man -memleketimilxie halen yetiştirilmekte olan evcil bir Ruminant'tır. raatte onun çeki kuvvetinden ve ekonomide et, süt gibi çeşitli ma sullerinden bolca istifade edildiği halde, Anatomisıi hakkındaki bil miz maalesef sonderece azdır. Çünkü, manda Anatomisi üzerin yapılmış ve neşredilmiş çalışmalar yok denecek kadar mahdudtur. Nitekim Osteologic'si hakkın:!a da ancak tek bir literatür bul bildik. Mandanın sığırla olan Zoo,biolojik münas bet ve yakınlığı m lumdur. Bu itibarladır ki, onun (man:.ianın) Osteolegie'si hakkında b bilgi edinmek, aynı zamanda sıgırla olan Osteolojik farklarını da b. hrtmek maksadile bu mesaiyi hazırlamış hulunuyoruz. MAT E R Y AL' ve M E T O D Bu mesaimizi hazırlamak için lllzumlu materyal, muhtelif zama larda, Dekanlık ve kürsümüzce Ankara Mezbahası Hayvan pazarınj~ satm alınan onar b~ kıiliil erkek ve dişi yerli mand,a ile yerli sığ iskeletlerinden sağlanmıştıır. Satın alınan hayvanların, malüm anatomik usulle kadavra h line getirildikten ve kas sistemleri mukayeseli olarak incelenerek a rı bir mesai halinde neşredildikten sonra, geri kalan. iskeletleri kaza larda kayna tılarak tamamiyle temizlettirildi; ondan sonra da baş h riç diğer iskelet aksarnı birer birer ve karşılaştır.malı olarak incelen rek aşağıdaki orijinalkısım meydana getirildi. 138

G tj L T ~ K i: N ORİJİNAL KISIM BOYUN OMURLARI (Genel karakterler) Yerli mandada boyun omurları, sığırda olduğu gibi, 7 tanedir. Corpus vertebrae'ler önden geriye doğru.tedricen kısalırken, Proc. spinalis'lerin yüksekliği muntazaman artmaktadllr. Caput ve Fossa vertebrae iyi teşekkül etmiş, Proc. arti~ularis ve transversus'lar çok kuvvetıi olarak gelişmişlerdir. 7 nci omrur::!a For. transversarium yoktur. Bütün 'bu umumi karakter müşahabetlerine rağmen, yerli manda ile yerli sığırın 'boyun omurlarından bazılarının arzettikleri bir takım hususiyetıerine 'bakmak suretile, bunları birbirinden ayıpmak mümkün ve kolaydır. Atlas : Yerli manda ve yerli sığırın Atlas kemiği Macroanatomic morphologie 'bakımından birlbirine çok benzer. Bununla beraber bu ikikemiği, gösterdikleri bazı özelliklere bakarak birbirinden ayırmak mümkündür. Bu özellikler şunlardır: Şayet birer manda ve sığır Atlas'ı alınır da, ufki duran ve serbest yüzü gayet düz olan bir masanın üzerine, ventral tarafı aşağı gelmek üzere, konulursa sığır Atlas'ının yatay vaziyette durduğu, buna mukabil manda Atlas'ının öne doğru meyilli bir duruş aldığı görülür (Şekil: 1). Bu özellik doğrudan doğruya Tuıberculum ventrale ile Fovea articuıaris Cranialis'in ventral kenarının aynı seviyede olup olmamasına bağlıdır. Sığırda her iki Anatomik teşekkül aynı seviyede olduklarından Atlas'ın düzlem (müstevi) üzerindeki duruşu tamamen ufkidir. Halbuki mandada. Tuberculum ventrale: Fovea artieularis cranialis'in ventral kenarına göre biraz daha yüksek olduğundan, bu hayvanda Atlas'ın m üş;tevi üzerindeki duruşu Caudal'den Cranial'e doğru meyillidir. İncelediğimiz on- adet manda Atıas'ından yalnız bir tanesi, hafif bir inhira.fla, sığırınkine yakın bir durum arzetmic;tir. Bunu biz, individuel bir hususiyet olarak kabul etmekteyiz. Tuberculum dorsale: Atlas'ın bu Anatomik teşekkülü SUMU LONG'un de (4) işaret ettiği gibi, manda ile sığır arasında oldukça belirgin ibir ayrım teşkil eder. 139

Yerli M.anda ile Sığırın İskeletleri Üzerinde İncelemeler MANDA SIGIR (Şekil: 1) - Bu $ekil, manda ve sığır Atlas'ını sağ Dorso-Iateral'den (mandanın Atlas'. öne doğru meyilleşmiş olarak) göstermektedir. a. Tuberculum dorsale; b. mandada Atlas kanadının hafif Dorsal'e doğru kıvrık.kenarı; c. For. transversarium; d: For. vertebr'<ile lalerale ve alare Bilindiği gibi sığırda tuberculum dorsale aşağı yukarı küt ve basık bir koniyi andırmaktadh'. Buna mukabil mandada bunun ön ya. rımı iki yandan basık olup. Meta başparmak ile işaret parmağı ara. sında tazyik edilmiş gibi bir şekil almıştır. Bilhassa çok incelmiş olan ön tarafı gittikçe alçalan bir ibik tarzında Arcus dorsalis'in cranial kpnarına kadar amam eder. Tubgrculum fotsale'nin iki yan tarafındaki parmak izleri, Arcus dorsalis'in eranial kıs~ının dış yüzünf de yayılmış bir haldedir, (ş. 1 a). Tuberculum dorsale, slğıra nispetle' mandada, Atlas'ın eranial kenarına daha yakın bulunur. ALAatlantis: Manda~a, Atlas'ın kanatlarının duruşu, sığırınki lerin'e nazaran. daha çok horizontaldir, (4). Hatta bunların lateral kenara yakın, gayet dar, şerit biçiminde bir kısmının. çok zayıf olmak üzere, ufki vaziyetten ayrılıp dorsal'e doğru kıvrı1mış olduğu bile görülebilir, (ş. 1 : b). Sığırda maluırn olduğu üzere, Atlas'ın kanatları tam horizontal bir vaz:yet göstermezler. hissedilir dereeef'e ventral'e roğ'ru büküxwr- ~er. ALA atlantis'lerin arka kenan: Bu kenar mandada gayet belirgin olup Cranio-medial bir seyirle Tubereulum ventra1e'nin kaidesinin ortasına kadar gider; bu suretle de Fossa atlantis'in arka,sınmm ya 140

c;ijt.tf.ktn ar. Sığırda aynı kenarın, ancaık FaGies artieularis cıujalis'in lateal kenarına kadar olan kısmı vazihitir. Müt ıbaki yani medüal kısmı, dı geçen articular yüzün venmal kenarına karıştığından ve aynı za- 'anda birden bire inceldiğinden, yok denecek derecede belirsiz bir ale gelmiştjr. Onun için bu hayvanda, Fossa ala~is'in (Atlantis) cau al sınırı teşekkül etjmemiştir. Mandada Facies artieularis cau::!alis'in lateral sınırı ile Ala atlan, is'in caudal ucu arasındaki mesafe büyük (3-4 cm.) olup, aşlljğı yukasığırdakinin iki katı kadardlr, (ş. : 2 : a - ib arası). Sığıma aynı meafe (1.5-2 om.) den fazla değildir. Mandada Ala atlailltis'lerin caudal cu, sığırınkine nispetle, daha uzun ve biraz da med,ial'e doğru daha vrık olduğundan manda Atlas'ının arka kısmı, heyeti umumiy 6ile, aha büyük ve daha kankav bir hil9j biçi:nindedir. Aynı kısım sığır a daha küçük ve daha az konkavdır, (ş. 2 : b - c arası). SUMULONG'a göre (4). Atlas'ın Tuberculum ventrale'si sığıra na. aran mandada daha kuvvetli derecede geriye-, Epistrcp1ıeus'e doğru ebarüz etım~ş'~i:-.biz, yerli materiyalimizden sı,ğırda onda 2, ve manada ancak onda 5 vak'ada Tuberculum ventrale'nin,geriye doğru aha mütebariz bulun:iuğunu göriük. Şu hale göre ıbu teşekkül, s:ğıra manda Atlas'ını birbirinden tefrike hizmet edebilecek konstant bir' eğer taşımamaktadı,r.' Bir düzlem üze.rin;le yatayolarak curan sığır ve manda Atlas'larıın Facies artieularis caudalis ine dorsal den bakılacak olursa, mez. ur eki em yü:ii'nl:n kanatlar hizas'na isabet eden kısmının, mandada ariz bir şekilde geriye coğru kamburlaştığı, a::!eta basık - yaygın bir abartı teşkil ı;:ttiği, buna mukabil s'ğlrc"a aynı yerin hemen hemen düz hir halde bulunduğu 'kolaylıkla farkedilebilir. For. transversarium: SUMULONG'agöre bu delik, (Sığırda oldu. ğu gibi), mandanın Atlas'ında da yakitur; veyahut onun yerine küçük iki veya birkaç delik bulunabilir. Biz1m, yerli manda matariyalin::e. görüp tesbit ettiğimize göre man~'anın Atlas'm:'a, dıştan görülebilen iri önde, diğeri biraz daha ge1"ideolmak üzere iki delik vardır (ş. 1 : c, d). Bunlar::'an öndeki, Canalis vertebra1is'e açıldığı için For. verteb' rale lat. dir. Fakat bunun iç ytzünde, gizli olarak kalmış ve bu yüzden dıştangörünmiyen, lakin caudo -lateral bir yönle Fossa Alaris'e açılan diğer bir delik daha vardır ki, Comparativ Anatami bakımın. dan bunun For. alare olması ica-betmektedir. Çünkü, bilindiği üzere öbür evcil hayvanlarda dahi Atlas'm yan yana bulunan ön tarafındaki deliklerinden, Can. vertebralis'e açılanı For. vertfbrale iat. ve Fos. sa alaris'e açılanı da For. alaredir. Bu duruma göre, Atlas'ın dış yüzünde görünen atkadaki delik (ş. 1: C). For. transversarium olmak Veteriner Faküıtesi Dergisi F. : 2 141

Yerli Manda ile Sığırın Iskeletleri üzerinde İncelemeler iktiza eder. Netice olarak ibiz, yerli mandada For. transversarium' da var olduğunu kabul ediyoııuz.bu deliğin ağzı bazen (onda 2-3 vak' ada) For. vetrebrale laterale'ninkinden {~aha küçülk olabilir. Baz aynı deliğin hemen la:teralin'de çok küçük Ibir delik dahagörüleb'. ki, bu taktirde bu sekunder delikçik, ince ve dar bir kemik safihacı vasıtasiyle esas delikten ayrılmış olarak ıbulunur. Bu, doğrudan dow ruya For. trıansversariuımun ya clorsaı veya ventraı ağzına (Porus açılır. MANDA S,CIR (Şekil: 2) - Bu ~ekilde, manda ve sığır Atlas'ı DOı;"so-caudal'den görülmektedir. a, Facies articularis caudalis'in lat. sınırı; b-c, AtlaskanZltlarının eaudal ucu (açısı); d, d, Faeies articularis caudalis; b, d, c, nin te~kil ettikleri hilal, ki mand'zlda daha kapalı veya daha derin, sığırda dha açık veya daha ax derindir SUMULONG,(4), Arcus ventralis'in mandada nisıpi olarak sığırınkinden daha dar fakat daha kalın olduğunu tesbit etmiş ise de. biz yerli materiyalim:zde, bilhassa kalınlık yönünden, s~ğırla manda arasında belirgin bir ayrım göremedik. Bununla beraber Arcus ventralis'in mandada 2-3 mm..kadar daha dar olduğu kalbul edilebilir. Ar-. cus ventiralis'in kalınlık farkına,gelince, bu, bir yandan Tuberculum ventrale'nin yüksekliğine öbür yandan da Fovea dentis'in derinliğine ve individuel özelliklere tıtbi olarak her iki süjede de,geniş değişiklikler göstermelrt.edir. 142

GÜLTEKiN Epistropheus : Yerli manda ve yerli sığırın Atlas'ı gijb.i,e;ıistrapheus'u de bir birine ziyadesiyle benzer. Fakat aşağıda gösterilmiş ıbulunan birkaç sabit hususiyetine bakmak suretile, ibunları y:ekdiğerinden ayırmak mümkün ve kolaydır., Manda ile sığır Episiropheusu arasında mevcut Anatomik ayrımların en belirgini, Prac. transversus'larında görülür: Gerçekten mandada Epistrophe].Nfun Pıoc. transversus'u a..cıağıyukarı sığırınkinden bir kat daha uzunim. Umumiyetle bunun asgari ve azami uzunluğu. (Fossa vertebraıe'nin alteral kenan ile bahis konusu ProG. un serbest ucu arasındaki mesafe), yerli mandada 3.5-4.5, ve yerli sığırda yalnız 1.5-25 cm. arasında değ.işmektedif. Bundan başka mandada adı geçen Proc. un yönü caudo-iateral'dir. Sı'ğırda ise heqı; caudo-lateral, hem de, bilhassa, serbest usu, hissedilir derecede medial'e doğru kıvrıktır, (ş. ~ : al. MANDA SIGIR (Şekil: 3) - Manda 'fe sığır Epistropheus'unun sağ Venlro-Iareral'den gorunuşu. a, Proe. transversus; b c, Proe. spinalis, ki mandaia öne doğru daha 'meyilli ve eaudal ucu (b) daha tuberözdir; ç, ine. eranialios; d, erista ventralis'in yapmı, olduğu buton (düğme) ~eklindeki Tubereul (sığırda daha kuvvetli ve geriye doğru daha mütebarn) 143

Yerli Manda ile Sığırın İskeletleri Üzerinde İncelemeler Proc. spinalis : Bunun tümü ve bilhassa ölçümede esas olarak alınan aflka kenan, sığıra nazaran, mandada ibirı:ı.zdaha yüksektir. Ortalama yüksekliği ön~ekinde 3.5 ve sonrakinde 4.9 cm. bulunımuştur. Proc. spinalis'in sejijest doırsal kenan Ş. 3 : tre aras;), mandada dikkati çekecek derecede arkadan öne doğru meyilli olduğu,gibi, arka kısmı da sığırınkinden daha çok kalınlaşmıştır. Bunun Transversal kalınlığı mandada vasati olarak 2.4, ve sığrrda sa:iece 1.8 cm. kadardır, (ş. 3 : b). Dens: Dens'i.n dorsal yüzgndeki 'konkavite, ımandaya nazaran, sığırda bariz derecede daha derindir. S:ğırda yarım s":iindir biçiminde olduğu halde, mandada yarım silindirden azıcık (2-3 mm. kadar) daha noksan, başka bir deyimle daha az derindir. Dens'in dorsal yüzünün ön kısmında, paramejian ve si:netrik olarak bulunan iki çukurluk, mandada der:n, geniş ve çok belirgin oldukları halde (ş. 4 : a), sığırda bunlar yok denecek derecede belirsizjirler ; hatm, çok defa hiç yoktur. On sığır Epistropheus'undan yalnız bir tanesinin Dens'inde, mandanınkine az çok benzer bir durum görülmüştür. Bunun da indivudiel bir ayrılık o!ması kuvvetle muhtemeldir.. İnc caudalis ve cranialis: SUMUWNG'unda işaret et,tiği gibi. bunlar mandada, sığıra nispetle, daha 'geniş fakat daha az derindedirier. Sığırda aynı teşekküller. biriz Ib~r şekilde derin ve dardırlar. (ş. 4: b). Crista venlralis: Crista ventrals umumiyetle sığırda daha ine!' ve daha keskin olup, Caudal ucunda düğme şeklinde yapmış olduğu bir Tuberculum sayesinde caudal'e coğru, mandanınkinden birkaç mm. (3-4), daha fazla tebarüz etmiş bir haldedir. Yukarıda adı geçen Tuberculum, manda~,a c'ahi vardır. Fakat bu, s:ğırdaki kadar kuvvetli ve belirgin olmadığı gibi, geriye 'doğru tebarüzü de,çok zayıftır; hatta bazen hiç görmmez, (ş. 3 : d). SUMULONG (4), her iki süjede, Dens'in derinlik ve genişlik bakımından ~österdiği aynmlara ve Crista ventrafs'in hususiyeline temas ettiği halde; Dens'in,dorsal yüzündeki paramenian Fossula'lara ve Crista ventralis'in caudal nihayetin::eki Tu:berculum'a, her neden. se hiç temas etmemi~tir. ' Aynı mü elli f, Far. vertebrale lat. nin mandada çok geniş oldugundan bahsediyorsa da,,qizyerli materiyalimiz-'!e.bu hususta kayda değer herhangi bir özellik göre:nedik. Bahis konusu olan delik. gerek manda ve gerek sığırda, hem' çok büyük, hem de orta 'Veya küçük olabilk Atlas ve Epistrophms.'ten sonra,ge~i kalan 3-7 nci boyun amurları, yerli manda ile yerli sığır aras:nda, hemen.her 'bakımdan o ka- 144

GÜLTEKİN dar kuvvetli morfolojik müşaıbehet gösterirler ki, bunları birbirinden ayırmak maalesef he,r zaxan ko:ay ve mümkün::!eğildir. Niteki'm. SUMULONG da mesaisinde bunlaroan hiç bahsetmeden hemen sırt Cixurları bahsine geçmiştir. Bununla beraber biz, 'yerli materiyalimizde, zayıf ta olsa, görüp tesbit edebildiğimiz aşağıdaki (lnconstant) özelliklere dikkatle bakmak suretiyle, yerli manja v,c yerli sığırda, 'ballis konusu boyun omurlarının tcfrikinin, aşağı yukarı (on::a 4 - il~'5 nispeln::e), mümkün olacağı kanaatindeyiz : MAN~A SIGIR (Şekil: 4) - Manda ve- Sl!ıır E~istropheus'unl!n sa!'! Dor~o-Iateraıdıin :ıorunü~ü. a, Mandada D.ens'in dorsal yüzündeki pararnedian Fossuk.'lar; (sığırda bunlar ya belirsiz yahut hi; yoktur); b, İne. Cranialis 1 --- Manda ve sığırda, 3-7. ci boyun omurlannın.aynı tarafındaki Proc. artieularis cranialis ve caudalisleri' ıbirb~ri,ne bağlayan 'kenarın takrlben ortasında bir çentik vardır. Bu çenuk mandada' geniş ve bilhassa 3. cü omurda çokcerin ve çok beling~ndir. Sığırda dar, sığ ve arasıra yok denec Jk~erecede belirsizdir. Bu~aktir=e sığı;:'da, Arcus dorsalis'in lateral kenan hemen hemen düz bir halde bulunur. Keza,. aynı lateral kenar, sığıra nispetle, mandada dorsıl'e doğru da11a kal-. kık ve kıvrıktu. 145

Yerli Manda ile Sığırın İskeletleri Üzerinde İncelemeler 2 - Arcus dorsalis'in.dorsal yüzünün ortasında veya daha açık bir deyimle, Proc. spinalis ile aynı tarafın Proc. articularis'lerini birleştiran lateral kanar arasındaki Fossa, veya oluk ibenzeri teşekkül mandada daha derin, daha geniş ve daha müşekkeldir. Sığırda, aym yer nispeten dar ve sığdır. 3. - Proc. spinalis'in sağ ve sol yüzünün Caudo-distalinden b~. layıp, Proc. artieularis caudalis'lerin dorsal yüzüne giden, aynı zamanda yukarıda bahsi geçen Fossa'nın da caudal sınırını yapan oblik linea, veya zaylifsırt vari' bir teşekkül, mandada (onda 7 ila '8 nispetinde) mevcut ve belirgindir. Yalnız 6 ve 7. ci amurlarında biraz daha zayıftır. Sığırda aynı teşekkül, hem çok zayıf, hem de ancak onda 2 ila 3 nispetinde görülebilir. 4 -- 3 ila 6. cı boyun omurlarında, Proc. tram,versus'un ayrılmış olduğu crranial ve caudal çıkıntıları, sığıra nazaran, mandada umumiyetle birkaç (4-6 mm.) daha uzun" daha ~genişve daha kalındırlar. Bundan başka caudal çıkıntının duruşu da, manda ile sığır arasında biraz farklıdır. Adı geçen çlikmtının!bilhassa lateral yanm.ı biraz dorsal'e doğru kıvrık ('bükük) olduğu için, yönü hafif Latero-dorsal'dir. Sığırdaki duruşu ise, Horizontal ve biraz da, ancak hissedilebilecek derecede, Caudal'dir, (daha çok serbest ucu). 5 - Mandada, 3. cü boyun Onlurunun Proc. transversus'unun Cranial çıkıntısının serbest ucu kısa ve sivridii'. Geri kalan kısmı birden bire ziyadesiyle genişleyerek ortalama 3-4.5 cm. kadar olur. Aynı uc sığıtda, dar - uzun olup, geriye doğru te""ricen genişlamektedir. Bu genişlik umumiyetle 2-3 cm. arasında değişmektedir. 6 - Sığırda, 4. cü omurultlcaudal çıkıntısının hemen caudo-ventral'inde,geriye açık, onda 8 nig,petinde mevcut, küçük bir Fossa vardır. Mandada böyle!bir Fossa'ya rastlayamadl'k., Manda ve sığırda, 3. ncü ıboyun o:n'l;lrunun4. cü den, ve 4. cünün de 5. dden tefriki : Gerek manda ve gerek sığır'::a, Proc. transversusun cranial ve cau:ıal çıkmtılarına ayrılışı, 3. cü boyun amurundan 5. ciye doğru gittikçedaha ıkeskin bir açı ile dah3. belirgin bir tarzda vuku bulmaktaelır. Bundaın başka, yine 3. cü boyun a:nurundan 5. ciye dogru gidildikçe For. transversarium.,genişle:r.ekte,ve aynı zam.anja Proc. transversus'un cauctal çıkıntısı da, ancak hissedilebilecek cerecede, darsal'e doğru kayımakta olduğundan, her iki teşek~ül (For. tran.s,versariurn ve crudal çıkıntı) geriye doğru tedricen birbirine yaklaşmaktadırlar. Öyle ki. 3. cü omurda ikisi arasındaıki mesafe takriben 8-10 mm. olduğu' halde 4. cü de mezkur mesafe 2-3 mm. ye kadar düşer ve nihaıyet 5. d 146

GÜLTEKİN urda sıflia müncer olmakla For. Transversariuım ile Proc transverus'un caudal çıkıntısı, yanyana, aynı seviyeyegelmiş olurlar. Hatta roc. transversus'un caudal çıkıntisının dorsal yüzünden geçirilen bir ianum'un, For. transversarium'un ard ağzının dorso-ventral çapının st yanını hizasına kadar yükseldiği bile görülür. Şu hale nazaran, Proc. Transversus'un caudal çıkmtısının, For. railsversarium'a olan yakınlık ve uzaklık derecesine (ki yukarıda işaet edilmiştir), bakmak suretiyle her iki süjede, 3,4 ve 5. ci boyun urlarını birbirinden ayırmak az çok mümkündür. Yukarıda belirtmeye çalıştığımız 3, 4 ve 5. ci 'boyun omurlarının irbitine nazaran gösterdikleri ayrımlara temas eden herhangi bir lieratür'e rastlayamadık. Yalnız Ellenberger - Baum (1), evcil meeli hayvanların boyun o:nurlarında For. transıversariu\ın'un' 2. ci urdan 6. cıya doğru gittikçe genişlediğinden bahsetmekte, fakat unun Proe. transıversus'un caudal çıkıntısı ile olan yakınlık ve uzak. ık detecesihakkında herhangi bir bilgi vermememedir. VERTEBRAE THORACICAE "Sırt omurları)) Sırt omurları, öbür evcil Ruminant'larda ol~uğu gibi, yerli mandada da (13) tanedir. Bunlar, morphdlagie bakiımından s ğırın s~rt omurlarına ziyadesile benzerler. O kadar ki bunların hepsini teker,teker ve yüzde yüz bir -katiyetle sığırınkilerinden ayırmak, maalesef her zaman mümkün değiidir. Bununla beraber SUMULONG'UN(4) işaret ettiği ve bizim de ayrıca tesbit ettiğimiz birkaç hususiyeti lilazarı itibare alınmak sureti. le, yerli manda ile yerli sığırın 'Sırt omurlarının aşağı yukarı onda dört ila. beş nispet'nde biflbirinden ayrılabileceği kanaatindeyiz. SUMULONG'un tesbit ettiği özellikler: 1 - Mandada, sığıra nazaran, sırt omurlarının Corpus'u, daha UZU;Ilve daha kalındır; fakat ilk omurlarda daha az ıboğumlanmıştır. Biz de yerli materiyalbıizje bu hususiyeti, ufaık tefek inhiraf1ar. la, hemen hemen aynı şekilde gördük. 2 - Mandada, ilk ve son iki sırt, omurunda, İnc. caudalis'ler hiç bir zaman delik haline inkila.ibetmezler. Kanaatımızca bu hal, yerli manda ile yerli sığırın sırt omurları arasında kayde değer bir fark teşkil etmez. Çünkü mandada olduğu gibi, sığırda dahi baştan ve sondan bir veya iki omurun İnce. cau ales'i delik halini almazlar. 147

Yerli Manda ile Sıj:(ırın İskeletleri Üzerinde İncelemeler MA SIGI (Şekil: S) - Manda ve sığırdil Thorax'in sold~'n :;Jorunuşu. 1-7. :::.?,:oc. spinalis'ler mandada hafif geriye doğru meyilli olduğu halde, '~Jğırda bunların Dorsal yarım. öne doğru büküktürj 13, son sır~omuru; a-b, Proc. spinalis'lerin serbest uçları ile çizdikleri kavis (yay), ki <sığıra nazaran mandilda daha muntazam ve daha dışbükeydir 148

GÜL.TEKİN 3 -- Mandaja, Proe.' transversus'lar daha kuvvetli ve daha tuberöz'dırlar. Biz, yerli materiyalimizde böyle bir hususiyet görernejik. 4 - Proc. mamilaris'ler, s:ğıra nispeue, mandada daha az belirgindirler. Biz de bu ayrrmı, çok zayıf olmak üzere, yerli materiyalimizde gördük. 5 - Proc. spinalis'ler, sığıra nazaran, mandada cüz'i olarak daha kalın ve daha genişdr. Bizce, bu özellik, hayvanın cüssesine tabi olarak daima deği5ebilmzkcejir. Binaenal~.'yh konstant bi~ değer ta'}ımaz Biz. yerli materyalimizje daha belirgin o1mak üzere şu ayrımları gördük: A) Yerli sığırda, 2, 3, 4, 5, 6 ve bazen 7. ci sırt omurlarının Proc. spinalis'inin Cra ni al kenan (bilhassa dmsal yarımı) hafif derecede iç bükey, ve öne doğru azıcık bükük olc:uğu halde, mandada aynı kenar ya düz veyahut hafifdış bükeydir, (ş. 5 : 1 ile 7 arası). 'B) Mandada, Proc. spina1is'lerin istikameti ı. clen sonuncuya kadar geriye doğru hafif meyilli oldukları, Cidagoyu teşkil edenlerden sonrakiler de tedricen alçaldıkları ve o~urg8jnın da bilhassa sırt. kısmı cüz'i derecede dorsal'e t'oğr.u bir dış büjkeylik yaptığı için, bütün Proc. spinalis'lerin serbes.t uçları ile çizdikleri kavis, gayet mun. tazam ve dorsa1'e :ioğru kuvvetli convex'tir. Sığırda aynı kavis ancak cidago bölgesinde kuvvetli ve muntazamjır; Cidagodan sonra hemen dikkati çekecek 'derecede bir alçalma yapar ve bu hal geriye joğru adeta mail bir hat şeklinde devam ejer. (ş. 5 : a - b). C) Sığırda, 5. ci sırt omurundan itibaren gedye =:oğru gi'dildikçc For. vertebrale la't., Pcc. tramvcrsus'a nazaran. ancak hissedilebilecek derecede ventral'e kay,tiıştır. ManC:a:.a ise aynı delik, yine Proc. transversus'a gs~e, azıcık daha ~orsal'je yer almış bir durumdadır. Ç) Mandada, ilk 5 veya 7 sırt omurunun Prcc. spinalis'lerinin Cranialkenarının distalin:ie ve azıerk caudalinde, iki tarafta, baş ve işaret parmakları arasm:ia iyice hissedilebilen dorso-ventral yönde birer Fossa vardır. S:,ğırda aynı fossa ancak on::la bit ila iki nispetin- -de bulunur; aynı zamanda çok ta zayıftır. SUMULONG, Cris.ta ventralis'in mandada Ruji-:nenter, hatta son sırt omurlarında tamamen yok ol:::uğundan bahseder. Biz, yerli materiyalde Crista ventralis bakımınjan manja ile sığırın sırt omurları arasında önemli bir fark tesbit ed l:neiiğimiz gibi, SUMULONG'un görüşünün de tamaırnen aksine olata!k, mandada Crista ventralis'in son omurlarda daha ince ve daha keskin olduğunu.gördük. Sığırda, son omurların Crisıta ventralis'i nispeten daha küttür. 149

, Yerli Manda ile Sı~ırın İskeletleri Üzerinde İncelemeler VERTEBRAELUM!BALFS SLğıTdaolduğu gibi, mandada da bel omurlarının sayısı 6 tanedir. Bunlar, bahis konusu her iki süjede hemen her bakımdan biiijirinin aynıdır. Karşılaştırmalı olarak incelediğimiz Onar manda ve sığır bel omurgaları serisinde, bunları birbir~nden tefrike elverişli konstant (Constanıt) herhangi bir hususiyete rastlayamadllk. SUMULONG'unbu hususta işaret ettiği ebaaiamüstenit birkaç hususiyati (uzunluk, kalınlık v.s.), biz de yerli materiyalimizde gördük. Ancak, bilindiği üzere, ebada bağlı 'morfolojik hususiyetler hemen daima, yaş, besi, bakım ve iklim, hatta individualite gibi çeşitli faktörlerin,tesiri altında az çok değişebilecekleri cihetle, bunlar, ırk veya türlerin tefriki yönünden okadar büyük Ibir değer taşljiilazlar. Bununla beraber, inkonstant (değic;ıken)ve zayıf ta olsalar bu gibi morfolojik hususiyetlere de temas etmekte fayda vardır mülahazasiyle, bunları aşağıya aldık: Yerli sığıra nazaran yerli mandada, bel eırnurlarının Corpus'u umum.iyı>tle4-6 mm. kadar daha uzun olduğu 'gibi, Facies terminalis'lerinin enine çapı da takriben 3.5 rnım.kadar daha büyüktür. PrOC.transversus'lar genelolarak rmandada birkaç milfunetre daha ;geniş ve birkaç santimetre kadar da daha uzundutlar. Mandada bel omurlal1nın Proc. transversus'lannın ön ve arka kenarları takri-ben onda 4 il~ 6 nispetinde daha pürüzlü, daha gayri muntazamd'l'.ar. Bilhassa ön kenarların lateral yanmında bu pürüz' ler veya dikenvari çl'kıntılar daha çok göze çqrprnaktadır. Buraya kadar belirtilen hususlar, SUMULONGtarafından da görülmüş ve işaret edilmişlerdir. Ancak, ~ynı yazann manda ile sığırın bel omurlan aras'nda bir fark teşkil {'ttiğini söylediği Crista ventralis'in keskinliği ile Corpus vertebrae'nin bo~lanma derecesinde, biz kayda değer herhangi bir fark göremedik. OS SACRUM Yerli mandanın Sacrumkemiği hemen her bakımdan yerli sığırınkine benzer. Bunları birbirinjen ayırabilmek için, aşağıda tafsila tiyle işaret edilmiş bulunan ayrıırnla.ra dikkatle bakmak icabeder. 1 - Sığır Sacrum'unun Facies palvina'sında hemen daima mevcut ve belirgin olarak bulunan, A. Sa.cralis mejia'ya ait Sulcus, man. da Sacrum'unda ancak onda bir ila. iki nispetinje vardır. Var olduğu hallerde de fark edilerniyecekkad,ar zayırfve gayri tamıdır: yani sığırda olduğu g]bi bütün Sacrum boyunca görülemez. SUMULONGta bu hususta aynı kanaattedir. 2 - Manda ve sığır Sacmm'una yandan bakılacak olursa, Pars lateralis denilen, Crista sacralis articularis ile Crista sacaralis latera. 150

GÜLTEKİN lis arasındaki kısh~ çok.geniş, vasati olarak 4 ila 5.5; buna mukabil sığırda aynı yer çok dar, ancak 2 iıa 3 om. kadar geniştir. Hele karşılaştırılan sacrum kemikleri cesamet i-tibariyle birbirine yakın olursa, bu fark çok daha bar,iz bir şekilde, derhal göze çarpar, (ş. 6: a). 3 - Aynı Sacruın'lar bir masanın üzerine s:rt üstü konulup ta. yandan incelenirse, Crista sacralis lateralis'in seı1bestventro - lateral kenan ile Facies pelvinasının, sığırda hemen hemen aynı seviyede oldukları, veya öncekinin Facies pelvina'yı ancak 3-4 mım. kadar ventral'e doğru tecavüz ettiği; buna mukajbilmanda1a ikisi (Crista sacralis lateralis'in serbest kenan ile Facies p~ı'vin3.)arasındaki mesafe farkının ortalama 10-15 mm. olduğu kolaylıkla IgörülüT.Şu hale nazaran mandada, Sacrum kemiğinin Facies Pelvina'sının transversal. takavvus derecesi daha yüksektir, (4). 4 - Crista sacralis media'nın en yüksek kısmı olan 2-ei Proc. spinalis, sığlra nispetle mandlj.da daima biraz daha yüksekçedir. Mandada vasati yüksekliği 5,3 olduğu halde s'ğırda ancak 3.8 cm.. kadardıt. SUMULONG,mıandada Crista sacralis ımedia'nın en yüksek kıs. mının, heliilenhemen 's~ğırdakinin 2 misli kadar olduğundan basederse de, biz, yerli materiyalde bu hususu yukarıda işaret etiğimiz nispet dahilinde gördük. Bunjan başka, aynı Crista'nın serıbest darsal kenarının çizmiş olduğu kayis, mandada ibelirgin ibir derecede dorsal'e doğ-. m daha kuvvetli dışlbükeydir,(ş. 6 : b-c arası). MANDA SIGIR (Şekiı: 6) Manda ve sığır Sacrum'unun soldan görünü~ü. a. Pars lateralis; b-cı Crista sacralis media ve bunun çizdiği kavis; ki mandada d.zıha konvex'dir 151

Yerli Manda ile Sığırın İskele'leri Üzerinde Incelemeler 5 - Sacrum kemiginin birinci omrunun Facies terminalis c,:aniaus'ine (Caput vertabrae) cepheden bakılınca, mandada, bunun ventral kenarının kuvvetli derecede dışbükey, dorsal kenarının ise ekseryietle düz, veya pek az vaka'larda, onda bir ila, iki nisıpetinie ve çok hafif, ancak hissedilebilecek derecede, dı~bükey olduğu görülür. Sıgırda ventral kenar daima, dorsal'i ise takriben onda dokuz nisbetinde, adi gözle fark edilece& derecede dışbükeydir : onda bir nespetinde de ırnandanınkin~ yakın bir durum arze:::,er. SUMULONG'a göre, mandanın Sacruım kemigi yalnız 4 sacral omur. dan meydana gelmiş, ve bundan :olayı da s:ğırınkinden biraz daha kısa kalmıştır. Yerli materiyaı üzerindeki inceleme ve müşahadelerimize nazaran, mandanın Sacrum kemiği bazan 5, bazan da 4 omurjan mürekkeptir. Çünkü, incele:::iğhliz 10 adet manda Sacrum'undan 6 tanesinde, sen yani 5. ci omur tamamen 4. cü sacral omurlar, Proc. spinalis',leri ara sında küçük bir çentik hariç, k,aynaş.mışt1r. Sadece 4 omurdan müteşekkil buluniuğu vak'alarda, 5. ci sacral omuru ile 4. cü arasında, her hangi bir kemiksel kaynaşma yoktur. Bu itibarla, mandanın Sacrum'u yalnız 4 omurdan ibaret bulunduğu zaman sığırınkinden 3-4 cm. kadar daha kısa, ve fakat 5 omur ihtiva ettiğinde, hemen hemen sığır Sacrum'una eşit bir uzunluktadır. Ş. 6). Sığırda Sacrum kemiğinin 'vasatı uzunluğu 20.2 cm. dir. Mandada, 4 omurlu Sacrum ortalarr:a 15.4; ve 5 omur::an müte.)ekkil olanı, yine ortalama olarak 19,3 cm. kadardır. SUMULONG (4). Promunturium'un sığıra nispetle mandada.daha rudimenter, ve' ilk Sacral omurda Caput vertebrae'nin her iki yönde d9.ha az dj.şibükey olduğundan bahsederse ce, biz, yerli materyali mizde bu bakımdan sığırla manda arasında herhangi bir fark göremedik. VERTEBRAE (Kuyrok CAUDALES omurları) Yerli manda ile yerli sığırın kuyruk omurları arasında, kayde de- ~ r herhang: bir TorıfeIcjik ayr;ma rastlayama:hk. Mandada omur sayısı umumiyetle IS ila '25, buna muk~bil sığırda IS im 20 arasında değiş mektedir. SUMULGNG. Kumk C':l1urları sayısının mandada, 14 ilq, 18 arasında bulunduğunu,kaydetmekt~ir. 152

GÜLTEKİN COOT.AE; (Kaburgalar) Kaburga sayısı, s:ğı.rda olduğu gibi, yerli mandada da 13 tanectir; unlardan 8 tanesi sternal (Costae verae) ve geri kalan 5 tanesi de As', temal (Costae spuriae) dir. Sığırda olduğu gibi, mandada da 1. ci Costa en kısa (ortalama: 21 cm.) ve 8,9, 10. cu costalar da en uzun (ortalama, 60-64 cm.) dırlar. Sonuncu costa'nın uzunluğu aşağı yukarı 49-56 cm. arasında değişmektedir. Costa'lra:n takavvus cerecesi, umurniyetle 1. ci' den 10. cuya kadar artmakta ve 10. cu dan itj,baren sonuncuya kadar' hemen aynı derecede kalmakta veyahutt sonuneuda azıcık azalmakta. dır, (ş. 5). Costa'ların manda ile sığır arasınjaki farklarına gelince: Biz, yerli manda ile yerli sığırın Costa'lar:ında, bunları birbirinden ayırmağa elverişli morfolojik farklar göremedik. Ancak, genelolarak Costa'ların mandada hemen daima yerli sığırınkilerinden 4-6 cm. kadar daha UZUn 2-3 cm. kadar da daha geniş oldukl,an kabuledilebilir (Ş.5). Birinci Costa, her nedense, manda ile sığır aras~nda büyük bir uzunluk farkı gös termez. Birbirine eşit olab:i::iikleri gibi. bazen s~ğırja (onda 3-4 nispetinde) bir iki cm. kadar daha uzun bulunduğu dıa görülebilir. STERNUM (Göğüs Kemiği) Yerli manda ve yerli sığltın Stemum'u birbirine çok benzer.' Onun için bunları ilk bakışta, kolaylıkla ve yüz:e yüz bir kesinlikle bir birinden ayırmak mümkün değilse de, aşağıda gösterilmiş bulunan üç zayıf hu~us:yete dikkatle bakmak suretile bunların, hiç değilse onda 6 ila 7 nispetinde bir isabetle, tefrik edil:ibileceğine kaniyiz: ı -- Manubrium s.temi'nin Craill1al tarafı mandada. düz, adeta bir yüz (Facies) halindedir. Sığı.rda aynı yer, umumiyetle küçük veya büyükçe bir Crista, veyahut bahk sırtı şeklindedir, (Şema-1: a-b arası). 2 - Sternum'un ventral yı:zü, mandada, kolaylıkla fark edilebilecek derecede iç bükeydir. Sığırda aynı yüz, ya düz veyahut çok hafif iç bükeydir, (Şema-1 : cd arası). 3 - Mandanın.stemum'u urun ve dar (vesati olarak: 4Ox8 cm); sığırınk! kısa ve geniş (vasati olarak: 35x9.5 cm). kadardır. 153

Yerli Manda ile Sığır.n İskeletleri Üzeriııde İncelemeler SIGIR (Şerna: 1) - Manda ve sığırda Sacrum'un Ventro-Iateral'den görünüşü. a-b, Sığnda Praesternum/un (Manubriurn s.ternil ön yüzünün ortasındaki sagittal Cristaı (mandada yoktur); c-d, Mesosiarnum'l.m (Corpus sterni) vent~al yüzündeki Fossa, ki mandada daha derin ve daha belirgindir 'SCAPULA "(Kürek kemiği) OSSA EXTREMİTATİs THORAC1CAE (Ön ıhacak kemikleri) Yerli manda ve yerli s!ğırın kürek kemikleri ana hatları itibarile birıbirine çok benzerse de, bunları, aşağıda izah edilmiş bulunan.bazı morfolojik karakterlerine bakara:k biı1birinden ayırmak müm. kün ve kolaydır. '154

G'OLTEK1N 1 - Kürek kemiği, hemen ilk bakışta dikkati çekecek derecede, ınandada gen~-uzun ve sığırda dar-uzuncadır. incelediğimiz 20 şer Adet kürek kemiğinde vasati uzunluk mandada 32,5 ve sığırda 31 cm. olarak tesbit edildi. Aynı kemiklerde vasati genişlik mandada 19,5 ve sığırda 15,5 om. bulundu. Demek oluyor ki, bahis konusü süjelerde, scapula'ların uzunlukları arasındaki fark ancak 1.5 cm. iken, ge- ~likleri arasındaki fark 4 om. gibi oldukça yüksek Ibir derecededir. Bu da bize, Scapula'nın sı'ğırda dar-uzunca ve mandada geniş-uzun olduğunu açıkça göstermektejir, (Ş.7). 2 - Proc. coracoijdes, hemen daima, mandada rudimenterdir; Tuber scapulae'nin (Tulberositas supraarticularis) medial yüzünde Adeta belirli belirsiz bir kalıntı halind ed,ir. Halbuki, bilindiği üzere, sığırda aynı teşekkül kuvvetli ve belirgindir. Aynı farkı SUMULONG ta görmüştür (4). 3 - Mandada Acromion, sığırda olduğu kadar sivri ve müıtebariz değildir; serbest ucu daha ziyade küt ve spina'nın ön kenarı da düzdür. Sığırda ise, ön kenar geriye doğru hafif konkav olduğundan, Acromion'un esasen sivri olan serbest ucu daha çok belirgin bir kanca şeklini almıştır (ş. 7 : a). SUMULONG ta aynı hususiyetten bahsetmektedir. 4 Mandada, Tuber scapulae'nin (Tuberositas supraariticularis) lasmen lateral yüzünde ve kısmen de onun azıcık cavda. ventrarinde, baş parmak lopunu içine alacak kadar bir Fossa vardır. Sığırda aynı yer düz, ve'ya pek hafif derecede dışbükeydir, (Ş: 7 : b). 5 - Fossa subscapularis'in, Margo cervicalis'e yakın olan ve onun takr]ben distal 3/1 ri ile orta 3/1 inin sınırı hizasma isabet eden kısmı, sığırda daima çok derin, çok uzun ve dolaysile ÇOk belirgin bir tekne veya oluk şeklindejir. Maneada aynı kısım, ekseriyetle düz veyahut pek sığ dolaysiyle pek zayıf bir Fossa halindedir. 6 --- İncisura Fossae articularis (İnc. glenoidea), sığıra nispetle, mandada daha derin ve daha müşekkeldir. Sığırda Fossa articularis'in kenarının ı1deta bir ezikliğ1 halindedir. Ne derinliği ve ne de kenarları bellidir. Arasıra sığırda, aynı eklem çukurunun dorso-lateral lasmında görülen gen~ çentik, mandada dahi görülebilir. 7 - Fossa supraspinam daima nazarı dikkati çekecek derecede, mandada daha geniştir. En,gen~ yeri, Basis scapulae'ye yakın olan kısmı, mandada 5-7 cm. arasında değiştiği hgl -,e. sığırda 3-4 cm, yi geçmemekltedir. Mandarla Fossa supraspinam'm genişliği scapula'nın 155

Yerli Manda ile Sıi.!ırın iskeletleri l!zeri"ndc İncelemeler en geniş yerinin ancak 3.6 il1 3.8 zi kadardır. Sığırda aynı nispet 4.3 ila. 4.8 arasındadır. Bu nisıpetler dahi ıbiz~, adı g-çe.1 Fossa'nın sığır' da dar ve mandada daha geniş bulunduğunu gösterir, (ş. 7 : C). MANDA SIGIR (Şekil: 7) - Man:h ve ~ığırda sağ S~.~pula'nın Dorso-Iateral'den gorunuşij. a, Acromwnj b, Tuberositas supraarticularis'in (sup:aglen:>ide:>, Tuber scapulae) dış yüzündeki Fossa, (man:lad.ı)j c, Fo~sa infra ~pinam SUMULONG'un bahsettiği Spina scapulae ve onun TUberositas'.1 ında, biz herhanki bir fark göremedik. HUMERUS (Kol kemiği) 156

GÜLTEKİN 1 - SUMULONG'un da işaret ettiği gibi, manciıanın Humerus'u umiyeue daha kalın ve daha uzundur, (ş. 8). 2 - Tuberositas te'i'es, mandada hemen daima, Tuberculum mi. us'un caudal ucu ile Epicond'ylus medialis'in distal nihayet arasınaki direktmesafenin ortasında, veyahut ortasının 0,5, ila ı cm. P~oxi. alin'de bulunur. Sığırda aynı teşekkül aynı mesa,fenin ortıasından akrrben 2-3.5 cm. daha proximal'de yer almlştıt, (ş. 8: a). 3 - Tuberculum majus'un caudal kısmımn medial yüzü, manaya nispetle sığırda, daima 6 ila 10 mm. daha yüksek, ve daıha incedir. u hususiyet alışık bir göz için gayet kıymetli bir fark t~kileder, (ş. : a). 4 - Tuberculum minus'un caudal kısmının m,ji.al yüzü üzerineki, M. subscapularis'in İntertio'suna mahsus Facies, sığırda dar, kü. SIGIR MANDA Şekil: 8) - Manda ve sığır Humerus'unun Medial'den görünü!jü. a, Tuberosaas teres; b, M.subscapularis',in İnsertio'su, ki, sığırda kü~ük ve hafif convex. mandada büyük ve gayet düzdür 157 eteriner Faküıtesi Dergisi F. : 3

Yerli i\~anda ile Sıgırın İskeletleri Üzerinde İncelemeler i ' çük ve gayri-muntazam oval veya dikdörtgen biçimindedir. Aynı fade m~ndadaçok,geniş (takriben sığırındakini;ı 2 ila. 2,5 katı kadar) olu değişik şekiller arzetmekte ve hemen daima bir düzlem ~müstevi) k dar düz veya Iateral'e doğru basık bir halde bulunmaktadır. Okadar k Caput humeri'nin bu yüze isabet eden kısmın~n muhaddebiyetine bi ıe: az çok tesir etmiş (azaltnış) ıbir Gurumdaiır, (ş. 8 : b).. i MANDA SIGIR i (~il: 9) - Mlinda ve sığırda, Humeı'us'un Tuberculum majus'unun medial gösterir. a, Tuberculum maiu",'un medial y~zünün yüksekliği, ki i mandanınkine kıyasen, siğırınkidah~ yüksektir 'i 5 - SUMULONG'agöre, Tu'berositas deltoictea ve Crista ane naea, sığıra nispetle, man::ada daha zay~tır. Bu hususiyet, yerli ma i... teriyalimizde ancak onda 4 ila 5 nispetinde doğru olabilir. Bazı h i. leırde adı geçen teşekküllerin, ',ersine, man:ia:a daha kuvvetli olduk latı görülebilir. i 158

GÜLTEKİN Aynı müellifin mandada Tuberculum majus'un medial'e doğru -daha çok kıvrık olduğu hakkındaki görüşünü teyid edecek özelliklere, lbiz yerli ma'~eryalimizde rastlayamadık. Mezkur Tubercul, her iki süjede de az veya çok mediale doğru bükülmliş olabilir. 'OSSA ANTEBRACHİİ.(Ön kol kemikleri) Yerli manda ve sığırın Ossa antebrachii'ieri bundan evvel görmüş olduğumuz öbür kooıikleri gtbi, birbirine ço~ yakın morfolojik karakterler arzejerler. Ll1zumu halinde,.bunları birifrinden hiç değilse, onda 8 ila 9 nispetinde, ayırabilmek için şu hususiyetlerine dikkatle bakmak ica;beder: 1 - Bilindiği üzere, s:ğırda Tooer olecrani'nin serbest kenarı enine bir.çentikle ikiye ayrılmış bir durumdadır. Mandada, bu çentik 'ya yoktur,onda 4 ila 6 nispetinde, veyahut ancak far~ edilebilecek derecede rudimenter bir haldedir, (ş. 10 : a). 2 - Capituimaradiinin lateral'inde gayet kuvvetli olarak te- ;şekkül etmiş bulunan Tuber ligamenti"nin (bağ tümseği) serbest yüzü sığırda umumiyetle proximal'e veya hafif proxirrno-iateral'e müte. veccihtir. Aynı yüz mandada daha büyük ve daha müşekkel olduğu gibi, yönü de s'ğırınkinden biraz değioşik olup, daha çok Iateral'e dö- :nük bir vaziyette bulunur, (ş. 10 : b). 3 - SUMULONG'un (a işaret ettiği gibi, Ra'iius ile Ulna'nın kaynaşma (Syno'stosis) yerinin dış tarafındaki uzun oluk, sığıra nispetle mandada, azıcık daha derindir. Bundan başka adı geçen kemikler arasındaki kaynaşma (Synostasis), mandada biraz daha gev. şektir. Bunun neticesi olarak, mandada, oluğun zemininde gayet dar, Kısa veya uzun<:a bir tak1nn Fissura'lar buj.un::luğu veya pörötik öir manzara husule geldiği 'halde, sığırınkinde hiç bir şey yoktur; zemin ;gayet düz ve yaknesaktır. 4 - Antebrachium kemiıkleri,,geneı olarak maındada biraz daha uzun ve daha m'uıhaccerr.,jirler. Eu hususiyet t.~msum:ulong ta bah. se1ımektedir. Fakat aynı yazarın, mandada Radius'un proximal kıs. mının nispi olarak dahageniş olduğu, Tuberositas radii'ninjaha geniş 'Ve daha çok medial'de bulunduğu, distal 4/1 in n çok masiv ve daha 'Çok eğrilmi') olduğu hakkındaki ıgörüş ve iz~thlarını,. yerli materiyalimiz teyid edecek mahiyette değiljir. 159

Yerli Manda ile Sığırın. İskeletleri Üzerinde İncelemeler SIGIR MANDA (Şekil: 10) - Mandil ve sığırda sol antebrachium'un lateral'den görünüşü. a: Tuber olecr.ani'deki enine çentik ı ki sığırda, mandadakine kıyasen, daha derin ve daha belirgindir; b, Tuber l1:')amenii l ki düz yüzü sığırda Dorsal'e ı mandada Dorso-Iateral'e bakar OSSA CARPİ (Ön ayak bilek k,) Yerli mandanın önayak bilek kemikleri, sayı, şekil ve diziliş bakımından sığırda olduğu gibidir. Yalnız mandada bu kemikler biraz daha büyüktür. Fakat ba:his konusu türlerin.cefrikine elverişli s~bit farkları yoktur. 160 assa METACARPI (Ön ayak tarak Gerek manda ve gerek sığırda Metacarpus kemikleri, morfoloji k.)

GULTEKIN bakımından birbirine çok benzerler, Bu sebepten bunlarda, ebada bağlı bazı hususiyetler müstesna, bahis konusu süjeleri birbirinden kat'. iyetle- ayırmıya elverişli s~bit Makroana'ta:nik farklara tesadüf edilememiştir. Mamafih zayıf ta olsa ebada bağlı bu hususiyetlerin te!- rikte az veya çok yardımı olacağı düşüncesiyle bunları da burada işaret etmeği faideli bulduk. ı- Yerli mandanın Metacarpus kemikleri, nispi olarak sığırınkilerinden biraz daha kısadırlar. Gerçekten, mandanın canlı vücut ağırlığının ancak yarısı veya üçtebiri kadar olan yerli sığırda Metacarpus kemikler:nin uzunluğu, mandanınkinin aynı veya ondan bir iki cm. kadar daha uzun veyahut kısa oldukları düşünülürse, adı geçen kemiklerin mandada nispi (bazan da mutlak) olarak kısa olduk. larını kabul etmek icabeder. 2 o Man:iaja Metacarpus kemikleri he:nen daima 2 ila 3 cm. kadar sığırınkilerinden daha geniştir. Bu genişlik bilhassakemiklerin Distal ucunda kendini daha çok gösterir (ş. 11). Vasati olarak 18 cm. uzunluğunda olan on adet maı::ıdametacarpus'unda proxiım1alucun genişliği yine vasau olarak 6, distal ucu 6.5. 7 ve Corpus'unun ortası 3-4 cm. dir. Aşağı yukarı aynı uzunlukta olan yine on adet sığır Metacarpus'un:::laki rakamlar aynı sıra dahi. linde: 4.5; 4.7 ve 2.5 cm. olarak tesbit edilmiştir. Bu rakamların mukayeseli tetkikinden anlaşılıyor ki, mandanın Metacrapus kemikleri umurniyetle 1.5 ili 2 cm. kadar sığırınkilerinjen daha gen:ştirler. 3 - Metacarpus kemiklerinde, dorsal yüzün tr.ansversal konveksitesi (takavvus derecesi) mandaya nispetle, sığırda azıcık daha yüksektir. Başka bir deyi'inle, mandanın Metacarpus'laı yassı, sığırınkileri dolgunca' yassıdırlar. Buraya kadar iz1h edumiş bulunan Metacarpus kemiklerine ait hususiyetler, (rakamlara ait kısmuar hariç), SUMULONG tarafından da görillüp işaret edilmiştir. 4 - Sığırja olduğu gibi, mandada da 5. ci Metacarpus kemiği mdimenter olarak. mevcuttur, SUMULONG'un da işaret ettiği gibi bu kemik yer ve şekil bakımından sığırmkine çok benzer. Yalnız mandada biraz daha muhaccemdir. Her iki. süjede de takriben 2'- 4 cm. kadar uzun olup proximal tarafı küt, distai'i sivri bir mile benzer. İncelediğiımiz 20 adet manda Metacarpus'undan ya1ınız 2 tanesinde, III. cü Metacarpus kemiğine yapışık birer II. ci Metacarpus kemiği de gördük, fakat sığırda böyle bir şeye rastlayamadık. 161

Yerll Manda Ile Sığırın İskeletleri Üzerincie İncelemeler MANDA SIGIR (Şekil: 11) - Manda ve sığırın sağ Ossa metacarpi'leri olup, bilhessa ikisi arasındaki genişlik farkını gösterir I. ve II. ci Phalanx'lar (1. ve 2. ci Parmak kemikleri) Mandada I. ve II. ci Phalanx'1ar morfolojikman sığırınkilerine çok benzerler. Ancak bunlar, sığıra nazaran, man~ada hemen daima biraz daha uzun (takriben 0,5-1 cm.) ve daha kalın (a<;ağı yukarı, 5-10 mm.) dırlar. Bundan başka biz, yerli sığırda ı. ci Phalanx'ın orta kısmının ancak farkedilebilecek derecede biraz daha fazlaca buğumlanmış bir halde olduğunu gördük. Mandada I ci phalanx'ın uzunlukla kalınlığı vasati olarak 5X9 ve II cininki 3Xa,5 cm. dir. Sığırda aynı sıradahilinde 4X6.5 ve 2.5X6.7 cım. olarak tesbit edilmiş. tir. 162

GÜLTEKİN III. cü Phal.mx (3. cü Parmak kemiği) Bu kemik mandada biraz daha uzun, daha geniş ve daha yüksek. çedir. Bundan başka yine aynı hayvanda, Facies parietalis'i h:ssedılebilecek derecede daha convex ve Facies solearis'i de azıcık daha concav'dit. Keza, mandada III. cü ph alanx' ın ön ucu, sığırınkine nispetle, hem daha küt ve hem de axial yönje biraz daha fazlaca kıvrılmış olarak bulunuyor. Bu kıvrılma hususiyeti, onda 1-3 nispetinde sığırda dahi görülebilir. Bütün bunlarla beraber, man::'anın III. cü phalanx'ıid sığırınkinden ayır,:naya yardım eden asıl kuvve'ui morfolojik fark, adı geçen Phalanx'ın axial yüzle solear yüzünü bitlbirinden ayıran Margo nun plantar yarımında bulunur. Gerçekten, bu Margo'nun ort9. kısmı sığırda hemen hemen düz bir hat halin:e olduğu ha1e'e, mandada, anti axial yönde gayet,kuvvetli ve belirgin olan bir kanıkavite yapmıştır, (ş. 12: a) Biz, sığırla manda arasında Proc. extensorius' te, herhangi bir fark.görernedik; SUMULONG,bunun mandada daha belirgin olduğundan bahse1jmektedir. MANDA SIGlIR (Şekil: 12) _ Manda ve sığırın ön III. cü Phalanx'inin Dorsomedial ve biraz d,a önden görünüşü. a, mandada axial yüz ile solear yüzü ayıran Margo'nun Plantar yarımındeki içbükeylik, ki sığırda aynı yer düzdür; b.. Proc. extensorius 163

Yerli Manda ile Sı!ırın İskeıeUerl ttzeruuse İncelemeler OSSA SESAMOIDEA (Susam,kemikleri) Ön ayak susam ke:niklerin:le, sığıra nispetle mandada bunların biraz daha büyük olmalarından başka, bir hususiyet görülernemiştir. OSSA EXTREMİTATİs PELVINAE (Ard bacak kemikleri) OSSA COXAE (Kalça kemikleri) Yerli mandanın kalça kemikleri ve bunların Os sacrum ile birlikte teşkil ettikleri Pelvis, morfoloji bakımından yerli sığırınkine çok benzer. Bununla beraber bu iki türün kalça kemiklerinde, bunların 'morfolojik tefrik ve teşhisine hizmet ejebilecek bir ta,kım önemli ve. sabit Makroanatomik farklar da vardır. os İLİUM (tlye kemiği) Manda ile sığırın Os ilium'ları arasındaki morfolojik farklar şunlardır: 1 - Crista ilica, mandaya kıyasen. s',ğırda hemen daima çok daha konkavdır. Okadar ki, sığırda bu konkavite vasati olarak 1.5 ila 2 cm. olduğu halde, mandada ancak 0,5 ila ı cm. kadardır, (ş. 13: a). 2 -- Crista ilica'nın ortasından sagi,ttal yönde geçtiği farzedilen bir Planum'un lateralinde kalan Ala ossis İlium kl'sillı,sığıra nisbetle. manda ortalama 5-6 cm. kadar daha uzundur. Bundan başka Tuber coxae'nin lateral açısı, sığıra nazaran mandada, daha sivridir; Medial açısı ise sığırda keskin ve belirgin, fakat manda:'a nispeten si. liktir. Çünkü daha evvel belirtildiği üzere, bu hayvanda Crista ilica, sığırdaki kadar fazlakonkay değildir. 3 - Tuber sacrale: Bu teşekkül mandada hemen hemen dikeye yakın bir keskinlikle corso-ımedial'e doğru bü.külüp yükseldiği halde, sığırda bu bükülme, açık bir 'kavisle meydana gelmekte-'ir. Bunun neticesi olarak, Facies glutaea'nın bilhassa medial yarımı, mandada derin - konkav ve sığırda sığ - konkay bir şekil almıştır. (ş. 13 : b). Bu 164

GÜLTEKİN SIGIR MANDA (Şekil: 13) - Manda ve sığırda Ossa cox.ııe'nin Dorso-caudal"den görünüsü. a. Crisıa ilica; b.facies glutaea'nın medial yarımı ile Tuber sacrale arasındaki içbükeylik; cı Tuber ischiadicum hususiyet mandada takriben onda 8 nisbetinde. yukarıda iz1h edildiği şekildedir. Onda 2 nispetin-:e ise ya manda ile sığır arasında intermedier bir hal arzeder, veyahut ta sığırdakine benzer. 4 - Mandada, Tuber coxae'nin iç yüzünde, sagittal yönde ve 3-4 cm.' uzunluğunda, az çok belirgin bir Crista veya Tub::rcul vardır. Buna M. qua8ratus lum!borum'un caudal nihayeti yapışmaktadır. Aynı teşekkül s~ğırda ancak onda 2 ila 3 vak'ada mevcut olup. umumiyetle bir liınea halindedir. OS tschtt (oturga kemiği) Bu kemikte teslbit edilen farklar şunlardır: 1 - Spina ischiadica nispi olarak sığırda biraz daha yüksek ve dorsa1'e doğru daha dışbükeydir. Aynı teşeklkül'ün dış yüzündeki vertical çizgiler, mandada ya yoktur, veyahut az ve pek zayıf bir haldedirier, SUMULONGta aynı kanaattedir. 165

Yerli Manda ile Sığırın İskeletleri Üzerinde İncelemeler 2 - İncisura isemadica minor, sığırda n:speten daha derin ve çizmiş olciuğu kavis biraz daha kapalıdır. SUMULONGta aynı fikirdedir. 3 - Tabula ischiadica'nın dış yüzünde, For. abturatum'un darsal kenarının caudal yanmına yakın olarak bulunan ve M. semimembranaceus un origo suna esas teşkil eden, takriben 3-4 cm. uzunluğuda ve 1-1,5 cm. genişliğindeki Tuberculum, sığırda. belirgin ve mili;;ekkeıolup, mandada ya taımamen belirsizciir veyahut belli olmıyacak derecede siliktir, (ş. 14: a). 4 - TUlberischiadicUJm: Bu teşekkül bilindiği üzere sığırda lıir: dorsal, diğeri lateral, öbürü de ventral (3), olmak üzere üç çıkıntılıdır. Mandada, bunlardan bilhassa ıateral'de bulunanı çok iyi gelişmiş, dorsalolanı nispeten zayıf kalmı.ş, venıraldeki ise bir kenar şekl:ni almıştır. Onun için Tuber ischiaciicum'a geriden bakıliığı za man, sığırda karakteristik olarak üç, buna mu:{abil mandac;a yalnız iki çıkıntılı olarak görülür, (ş. 13: c). 5 - Arcus ischiadicus: Arcus ischiadicus umurniyetle sığırda 1-2 cm.; ve her iki türün erkeklere nazaran dişilerinde, biraz daha genişcedir. Arcus ischiadicus hakkındaki özelliği SUMULONG'ta işaret etmiştir. 6 - Tuiber isclıiadicum'un dorsal ve lateral çıkıntıları arasındaki yüz, mandada daha ziyade Cranial'e sığırja ise daha ç(jk lateral'e dönüktür. 7 - Acetalbulum'un dorsal kenarının caudal k ri ile Spina iscmadica'nın Basis'i arasiıda, man:ada belirgin olan ibir Fossa vardır. Buradan, manda Myologie'sinde::lebelirttiğimiz. gibi M. glutaeuc) Prof'a ait derin, musculotendinöz bir kısım çıkar. Bu Fossa sığırda yoktur. 8 - İncisura acetabuli'nin zemini, mandada, hem Os ischii hem de Os bubis'in Acetabuluım'un teşkiline iştirak eden kısımları içinp. doğru birer oluk yaparak girmiş vaziyettejir. Sığırda, Os buibis'e dog ru olan sulcus yoktur; veya belli olmayacak derecede zayıftır, 03 ischii'nin içine doğru çökmüş (yayılmış) olan sulcus ise, mandadaki, kadar derindir. OS PUBİs (Çatı kemit}i) Bu kem'kte, manoa ile sığır arasında, kayda değer farl~lar tesbit eduememiştir. Anatom!k 166

GÜLTEKiN SI~IR MANDA (Şekil: 14) -M<ında vesığırdaı Os ischii'nin Ventro-Iateralden görünüşü. aı Tabu!;." ischiad-ica'nın dış yüzündeki Tubercul (yalnız sığırda); bı Synphysis pelvis; Ci Arcus ischiadicus PELvtS'in DIAMETER1eri (Pelvis çapları) Yerli erkek ve dişi manda ile sığır pelvislerine ait çe~itli ölçüler,.. her hangi bir maksat için fayjalı olur d~üncesile, çizelge (i) de gjsterilmişlerdir. FEMUR (Uyluk kemği) Femur, her ~ki süjede birbirine çok benzer. SUMULONG,manda. ile sığır Femur'ları 'aras",nda her hangi Ibir far}tan bahsetmemiş ise de biz, yerli materiyalimizde görüp aşağıda işaret etmiş olduğumuz bir kaç farkın yardımı ile, manda Fenur'unun ta~ribe:1 o:ıda 6 ila, 7 nispetinde sığmnkinden ayırt edilebileceği kanaatindeyiz: 1 - Umumiyetle yerli mandanın Femur'u yerli S' ğırınkinden biraz daha uzun ve daha kalıncadı!. Genel olara'{ Femur'un uzunluğu. mandada 35-40, s"ğırda 32-37; kalınlığı ise, birincisinde 12-14 ve ikincisinde 9-12 Cm. arasında de~mektedir. 167 '

Yerli :vianda ile Sığırın Iskeletleri Üzerinde İncelemeler 2 -- Mandada, Trochlea pa-tel1aris'in iç kenannın (labium'unun Proximal ucu ile esas kemik arasında transversal, derin ve gayet b lirgin bir çentik vardır. Bu çantik, adı geçen kenar veya Labium il Femur'un extremitas distalis'i arasın:a keskin bir sınır meydana g tırir. Sığırda mezkur çentik, onda 7 ila 8 v,ak'ada yoktur. Trochlea' nın medial kenan herhangi bir çentik yapmaksızın hafif bir meyil le, doğrudan doğruya Femur'un extremitas distalis'ine,geçer, (ş. 15: a) Fakat.geçer geçmez hemen, Extf!mitas 9is.:ali3 oldukça ince bir ba lık sırtı şeklini alır ve Proximal'e doğru, 4 - cm kadar devam eder. B 4-5 cm. lik balık sıi1tı şekli, mandada görülmez. Onun içindir ki. Trochlea patellaris'in iç kenarının proximal ucunun hemen proxima linden yapılan enine bir kesitte, man::anın Femur'u az çok yuvarlak sığırınıki sie, daha çok üçgen bir görünüşıtedir. 3 - Fossa suprapatellaris (2) hemen daima mandada dah.,geniş ve daha derindir. SIGIR MANDA lşekil: 15) - Manda ve sığırda 501 Femur'un medi,al'den görünü!iü a, Mandada Troehlea patellaris'in Medial.Iabium'u (erista, kenarı) ile Corpus'un distal kısmı arasındaki enine çentik, ki sığırda çok açık bir kavis (yay) halindedir