Enerji Hukuku Araştırma Enstitüsü İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 5 GİRİŞ... 7 1. TÜRKİYE DOĞAL GAZ PİYASASINDA İLETİM SİSTEMİ VE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİN GELİŞİMİ... 9 1.1. Türkiye Doğal Gaz Piyasasında Yaşanan Gelişmeler...10 1.2. Üçüncü Taraf Erişime İlişkin Temel Dokümanlara İlişkin Değerlendirmeler...11 1.2.1. Şebeke İşleyiş Düzenlemeleri...11 1.2.2. Doğal Gaz Piyasasında Botaş İletim Şebekesi İşleyiş Düzenlemelerine İlişkin Esasların (ŞİD) 2004 ten 2014 Yılına Kadar Gelişimi...12 1.2.2.1. 1. ŞİD Değişiklikleri...12 1.2.2.2. 2. ŞİD Değişiklikleri...13 1.2.2.3. 3. ŞİD Değişiklikleri...14 1.2.2.4. 4. ŞİD Değişiklikleri...14 1.2.2.5. 5. ŞİD Değişiklikleri...15 1.2.2.6. 6. ŞİD Değişiklikleri...15 1.2.2.7. 7. ŞİD Değişiklikleri...15 1.2.2.8. 8. ŞİD Değişiklikleri...16 1.2.3. Standart Taşıma Sözleşmesi...17 1.2.4. Bağlantı Anlaşması...18 1.2.5. İşletme Protokolü...18 1.2.6. Teslim Sözleşmeleri...19 1.3. İletim ve Sevkiyat Kontrol Tarifeleri...20 1.3.1. İletim ve Sevkiyat Kontrol Tarifelerine Genel Bakış 2005-Haziran 2007, Temmuz 2007-2010, 2011-2013, 2014 ve 2014 Sonrası Dönemler Botaş (İletim) Teklifi İle Epdk Tarafından Onaylanan Tarifelerin Dünü ve Bugünü...20 1.3.2. İletim Sevkiyat Kontrol Tarifelerinde Gelecek Dönemlere İlişkin Beklentiler...24 2
TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİ 2007-2013 1.4. EBT...24 1.4.1. EBT Güncel Durum ve Yatırımlar...25 2. TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNDE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİN İŞLEYİŞİ...25 2.1. İletim Sistemine Genel Bakış...25 2.2. Türkiye Doğal Gaz Piyasası Arz, İletim Şebekesi Giriş/Çıkış, Bölgesel Gaz Tüketim Raporları...28 2.3. İletim Sistemi Kapasite Rejimine Genel Bakış...32 2.4. İletim Sistemi Dengeleme Rejimine Genel Bakış...38 2.5. İletim Sistemi Üzerinde Sanal Ticaretler...44 3. TÜRKİYE NİN DOĞAL KÖPRÜ ROLÜ VE HUB OLMA POTANSİYELİ...47 4. SONUÇ...49 3
TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİ 2007-2013 ÖNSÖZ Bu çalışma ile 2001 yılında Doğal Gaz Piyasası Kanunu 4646 nın ilanından bu yana Türkiye doğal gaz piyasasında 3. tarafın gelişimi ve Türkiye nin doğal gaz ticaretinde sahip olduğu potansiyeli siz değerli okurların yorumlaması hedeflenmiştir. Türkiye doğal gaz piyasası iletim sistemine üçüncü tarafın erişimine yönelik sektörde çalışanlara veya ilgi duyanlara kaynak materyal olabilecek bu çalışmanın kamuoyu ile paylaşılmasında destek olan, BOTAŞ Genel Müdürü Sayın Mehmet KONUK a, BOTAŞ Doğal Gaz İşletmeleri Bölge Müdürü Sayın Adem KÜSMÜŞ e, BOTAŞ Doğal Gaz İşletmeleri Bölge Müdürlüğü Gaz Kontrol Müdürü Sayın Mustafa GÜZEL e, EPDK Tarifeler Daire Başkanı Sayın Mehmet ERTÜRK e, EPDK Enerji Uzmanı Sayın Okan YARDIMCI ya, Yayımlanmasında emeği geçen Enerji Hukuku Araştırma Enstitüsü Başkanı Sayın Av. Süleyman BOŞÇA ve Enstitü Müdürü Sayın Erhan KIRKLAR a Hiçbir zaman desteğini eksik etmeyen Sayın Erdinç ÖZEN, Sayın Mehmet ÇAVUŞ, Sayın Bora L. SÖKAL, Sayın Mehmet ÖZDAĞLAR, Sayın Emre ERTÜRK, Sayın Sibel KELEŞ e En önemlisi kendileri ile birlikte olacağım zamanı bu çalışmaya ayırmama izin verdikleri ve destek oldukları için eşim Nilgün ÜNAL, kızım Çağla ve oğlum E. Gökhan a çok teşekkür ederim. Alanında ilk olan bu çalışmanın gelecekte hatalarımızı düzeltip çok daha kapsamlı çalışmalara vesile olmasını ümit ediyor, tüm okurlara saygılarımı sunuyorum. Bu çalışma BOTAŞ Genel Müdürlüğü nün 16/05/2014 tarih ve 417 sayılı Olur ları kamuoyu ile paylaşılmıştır. 5
TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİ 2007-2013 GİRİŞ Türkiye doğal gaz piyasasında, 2001 yılında 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu ile bu kanuna dayanan mevzuat çerçevesinde, iletim şebekesi yoluyla doğal gaz taşınması ile ilgili tarafların belli hak ve yükümlülüklerinin kayıt altına alındığı mevzuat 2004 yılında Şebeke İşleyiş Sistemine İlişkin Esaslar (Kısaca ŞİD) ile düzenlenmiştir. İletim şebekesi yoluyla doğal gaz taşınması için ödenecek bedeller ise iletim ve sevkiyat kontrol tarifeleri ile saptanmaktadır. Türkiye doğal gaz piyasasının BOTAŞ ın sahip olduğu tek tedarikçi olma hüviyetinden çıkması ile oluşan çoklu tedarikçi piyasasını yakından ilgilendiren piyasa rakamları ile piyasanın irdelenmesinin büyük önem arz ettiği değerlendirilmektedir. Burada, Türkiye doğal gaz piyasasının liberalleşme süreci kapsamında, BOTAŞ ın sahip olduğu tek tedarikçi olma hüviyetinden çıkması ile oluşan çoklu tedarikçi piyasasının BOTAŞ iletim sisteminden yararlanmasında 2007 den bu yana yaşanan sürece ilişkin değerlendirmelerde bulunularak piyasanın gelişimine dair detaylı analizler yapılmaya çalışılacaktır. 7
TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİ 2007-2013 1. TÜRKİYE DOĞAL GAZ PİYASASINDA İLETİM SİSTEMİ VE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİN GELİŞİMİ Ülkemiz özelinden ziyade teoride tekel konumda olan ancak liberal piyasa yapısında kabul görmeyen bir doğal gaz şirketi yapısı örneği Şekil 1 de yer almaktadır. 1 Tekel Konumundaki Gaz Şirketi İletim Üretici Pazarlama İletim Ağını Geliştirme Gaz Satın Alım Depolama Dağıtım Faturalama Tedarik Tüketiciler Satış Tekel İşletim Gaz Sektöründeki Doğal Tekel Konum Şekil 1. Rekabetçi bir doğal gaz piyasasına ilişkin diyagram ise Şekil 2 de yer almaktadır. 2 Rekabetçi Doğal Gaz Piyasası D ep Ticaretçi o la Ticaretçi m a Üretici Taşıtan Tedarikçi Son Kullanıcı Entry Exit TAŞIYICI Şekil 2 1 PIGGEN M., Technical Asistance to BOTAS on Gas Transmission and Transit-NC Raport, TPA Solutions Limited, Mart 2007, 2 PIGGEN M., Technical Asistance to BOTAS on Gas Transmission and Transit-NC Raport, TPA Solutions Limited, Mart 2007, 9
Enerji Hukuku Araştırma Enstitüsü Ülkemiz özelinde doğal gaz piyasasına ilişkin liberalleşme süreci ve BOTAŞ ın durumuna dair izlenimler ise 2012 yılına kadar Şekil 3 kapsamında yer almaktadır. 3 Doğal Gaz ile tanışma 4646 D.G.P. Kanunu Tekel Konumun Bitişi Türkiye de Doğal Gaz Piyasasına BOTAŞ İletim ŞİD i Yayınlandı (Network Code) Üçüncü Taraf Erişimi 1 Temmuz İlk taşıtan (AKSA) Sisteme Girdi İlk ŞİD Revizyonu Bosphorus, Enerco, Avrasya K. Devri ile Sisteme Girdi III. ŞİD Revizyonu BOTAŞ İletim EPDK ya 3 yıllık Tarife Önerisi Sundu EPDK 2011-12-13 Tarifelerini İlan Etti VI. ŞİD Revizyonu (Aralık 2011) 29+1 Taşıtan Sistemde 1974 1987 1995 2001 2004 2004 2005 2007 2007 2007 2008 2009 2009 2009 2010 2010 2011 2011 2013 2014 BOTAŞ ın TPAO Tarafından Kuruluşu BOTAŞ ın Teşekkül Olması BOTAŞ a ait Dağıtım Şirketlerinin Özelleştirilmesi EBT Devreye Girdi Aralık 2007 Shell Enerji Kontrat Devri İle Sisteme Girdi II. ŞİD Revizyonu Şekil 3. Egegaz Sisteme Girdi (LNG) IV. ŞİD Revizyonu V. ŞİD Revizyonu (Nisan 2011) VII.ve VIII. ŞİD Revizyonu 1.1. Türkiye doğal gaz piyasasında yaşanan gelişmeler 4646 sayılı kanun ile doğal gaz iletim faaliyetlerinin ticaret faaliyetlerinden ayrıştırılmış bir yapıda yürütülmesi kapsamında BOTAŞ hesap ayrışmasına (Account Separation) giderek kanun gereği kurulacak iletim şirketinin ilk adımı olan iletim ve ticaret faaliyetlerini ayrıştırmıştır. BOTAŞ ın iletim faaliyetlerini yürüten departmanın görevi; doğal gaz iletim hizmetinden yararlanmak isteyen diğer aktörlere de şebekeye erişim hakkı verilmesi (Third Party Access) ile iletim hizmetinin, oluşturulacak tarife modelleri dâhilinde tüm ilgili aktörlere, eşit şartlarda verilmesi esası ile hareket etmesi ŞİD kapsamında esas alınmıştır. Türkiye doğal gaz piyasasında doğal gaz taşımacılığı, Temmuz 2007 tarihinde AKSA firmasının TPAO Akçakoca Üretim den aldığı gazı ulusal iletim sisteminden yararlanmak sureti ile taşıtan sıfatıyla sisteme girmesi ve akabinde BOTAŞ tan kontrat devri kapsamında 3 ÜNAL H.H. Türkiye Doğal Gaz Piyasasında Liberalleşme Sürecinde BOTAŞ İletim Sistemi ve Üçüncü Taraf Erişimine İlişkin Değerlendirmeler ICCI 2012 Bildiriler Kitabı, Nisan 2012, s.96-99 10
TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİ 2007-2013 sırasıyla, Aralık 2007 de Shell Enerji A.Ş., Ocak 2009 da Bosphorus, Nisan 2009 da ise Avrasya ve Enerco firmalarının taşıtan tedarikçi sıfatıyla sistemden yararlanmaya başlaması ile BOTAŞ ın monopol olarak yürüttüğü yapıdan ayrılmıştır. ŞİD in fiili olarak işlevsellik kazanması ve tarife yapısının buna paralel tek tarifeden giriş/çıkış modeli doğrultusunda, her bir giriş noktası için ayrı, tüm çıkış noktaları için ise aynı kapasite bedeli, giriş veya çıkış noktasından bağımsız olarak da, fiilen taşınan gaz miktarına yönelik hizmet bedeli olarak ilanına geçilmiştir. ŞİD de yapılan mevzuat değişiklikleri (Transfer Giriş/Çıkış Noktası) ile 2010 yılsonu itibarı ile iletim şebekesi yoluyla doğal gaz taşıtan firma sayısında ciddi artış oluşmuştur. 2012 yılı sonunda Malkoçlar Giriş Noktası ndan Türkiye iletim sistemine giren ve BOTAŞ Ticaret in sahip olduğu 6 Bcm lik kontratın süresinin sona ermesine müteakip söz konusu kontratın özel sektör tarafından yürütülmesi gündeme gelmiştir. 2013 yılbaşından itibaren 6 Bcm lik kontrat Akfel, Bosphorus, Batı Hattı A.Ş. ve Kibar Enerji tarafından Türkiye ye getirilmeye başlanmıştır. 2014 gaz yılı başı itibarı ile iletim sisteminden taşıtan sıfatı ile hizmet alan firma sayısı 32 olmuştur. 2013 yılı sonunda ilan edilen ŞİD revizyonu ile değişiklik sayısı 8 e ulaşmış olup yapılan değişiklere ilişkin ayrıntılı bilgiler 1.2.1 de incelenecektir. 1.2. Üçüncü taraf erişime ilişkin temel Dokümanlara ilişkin değerlendirmeler 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu kapsamında yayımlanmış olan yönetmeliklerden biri olan İletim Şebekesi İşleyiş Yönetmeliği gereği bir iletim lisansı sahibi, İletim Şebekesi İşleyiş Düzenlemelerine İlişkin Esaslar (ŞİD); taşıma sözleşmesi, bağlantı anlaşması ve teslim sözleşmesi dokümanlarının hazırlanmasından sorumludur. Bu dokümanlardan ŞİD in oluşumu ve ŞİD de yapılacak değişiklikler EPDK onayına tabidir. Diğerlerinin ise ŞİD ve yürürlükteki diğer mevzuat ile uyum içerisinde olması hususu EPDK tarafından takip edilir. 1.2.1. Şebeke İşleyiş Düzenlemeleri BOTAŞ İletim Şebekesi İşleyiş Düzenlemelerine İlişkin Esaslar (ŞİD), BOTAŞ iletim şebekesi üzerinden doğal gaz taşıma hizmeti almak isteyenler (Taşıtanlar) ile şebeke operatörünün (Taşıyıcı-TSO) ilişkilerini düzenleyen bir genel şartlar ve hükümler metnidir. ŞİD, EPDK nın 17.08.2004 tarih ve 356/20 sayılı Kurul Kararı ile onaylanmış, 1 Eylül 2004 tarihinde de Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. ŞİD de sisteme 11
Enerji Hukuku Araştırma Enstitüsü giriş, kapasite tahsisi, sevkiyat kontrolü ve sistem dengelemesi, taşıma miktarı bildirimi ve programlar, ölçüm ve taşıma miktarının tespiti iletim şebekesinin kullanım koşulları, özellikleri ile günlük işletme ve bakım gereksinimleri gibi, taşıyıcı ile taşıtanların iletim hizmetine ilişkin hak ve yükümlülüklerini düzenleyen genel ve ayrıntılı kural ve ilkeler belirtilmektedir. ŞİD esas itibariyle, iletim şebekesi ile ilgili teknik ve işletme konularının ele alınmasını öngörmektedir. 1.2.2. Doğal Gaz Piyasasında BOTAŞ İletim Şebekesi İşleyiş Düzenlemelerine İlişkin Esasların (ŞİD) 2004 ten 2014 yılına kadar gelişimi ŞİD hükümleri, çeşitli giriş noktaları üzerinden ülkemize ithal edilen, doğal gaz üretim sahalarının uzak oluşu, edinilen tecrübe doğrultusunda, talepteki artışa paralel giriş noktalarındaki arzın artırılması veya bir giriş noktasındaki sevkiyatın azalması nedeniyle başka bir giriş noktasındaki arz miktarının artırılmasının temininin genelde günler alan bir süreç olduğu, ülkemizde doğal gaz yeraltı depolama tesislerinin henüz yeterli seviyede olmadığı ve boru hattı stokunun sistem dengesinin sağlanması için yegâne enstrüman olduğu gibi gerçekler dikkate alınarak hazırlanmıştır. Bu çerçevede, coğrafik olarak farklı yerlerde giriş noktalarının var olması nedeniyle, kapasite rezervasyonu için, halen Avrupa Birliği üye ülkelerinde çoğunlukla benimsenmiş olan Giriş-Çıkış Sistemi (Entry- Exit System) benimsenmiştir. Tedarikçilerin giriş noktalarından iletim şebekesine günlük girişleri ile iletim şebekesindeki çıkış noktalarından günlük çekişlerinin arasındaki farkın, tanımlanan bir tolerans sınırında kalmalarını öngören, günlük esaslı bir dengeleme rejimi ortaya konmuştur. Taşıtanlar arasında kapasite devri veya kapasite ticareti, en az bir ay süreli dönemler için gerçekleştirilmesi kaydıyla uygun görülmüştür. ŞİD de, sisteme giriş, kapasite tahsisi, sevkiyat kontrolü ve sistem dengelemesi, taşıma miktarı bildirimi ve programlar, ölçüm ve taşıma miktarının tespiti iletim şebekesinin kullanım koşulları, özellikleri ile günlük işletme ve bakım gereksinimleri gibi, taşıyıcı ile taşıtanların iletim hizmetine ilişkin hak ve yükümlülüklerini düzenleyen genel ve ayrıntılı kural ve ilkeler belirtilmektedir. 4 1.2.2.1. I. ŞİD Değişiklikleri 2007 Kasım 5 ŞİD değişiklikleri ile özetle; ŞİD in ana kurgusunun temel fonksiyon ve işleyişleri oturmuş bir piyasa olgusu hedefi ile değerlendirmesi yapıldığında, piyasa oyuncularının ve Türkiye doğal gaz piyasasının yeni oluşumundaki konumu da dikkate alınarak temel 4 ÜNAL H.H. Türkiye Doğal Gaz Piyasasında BOTAŞ İletim Şebekesi İşleyiş Düzenlemelerine İlişkin Esaslar (Kısaca Şid) İle Doğal Gaz İletim Ve Sevkiyat Kontrol Tarifelerine İlişkin Değerlendirmeler ENERJİ HUKUKU DERGİSİ YIL: 1 SAYI: 2012/ 1 5 28.11.2007 tarih 26714 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 22.11.2007 tarih 1384 sayılı Kurul Kararı 12
TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİ 2007-2013 etmen olan bazı unsurların esnekleştirilmesi öngörülmüştür. Piyasa oyuncularının tecrübe kazanımıyla bu öngörünün tekrar gözden geçirilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda yer alan bazı diğer hususlar şu şekilde sıralanabilir: Kapasite devir ve aktarımdan ücret alınması kaldırılmıştır. Bir taşıtanın ana çıkış noktalarındaki toplam rezerve kapasitesi, giriş noktalarındaki toplam rezerve kapasitesinden daha düşük olamaz., Bir günlük çekişin en az bu değere eşit olması esastır. Bu prensip gereği ölçüm ekipmanlarının yeniden teçhiz edilme zorunluluğunun çıktığı tesisler için, bu yükümlülük son kullanıcıya aittir. Ölçüm ekipmanının yeniden teçhiz edilmesi gerektiği taşıyıcı tarafından taşıtana bildirilir. gibi bazı kısıtlamalar kaldırılmıştır. Kapasite aşım ücret dönemsel katsayıları düşürülmüştür. Rezerve kapasiteyi artırma yükümlülüğüne ilişkin değerlendirmelerin yapılacağı kış dönemi, 5 aydan 3 aya indirilmiştir. Dengesizliklerin negatif pozitif olma durumlarına göre artırma veya azaltma talimatı verilmesi durumunda ücretlendirme yapılmamasına ilişkin düzenlemeler yapılmıştır. Sistem dengelemesine katılım bedeli dâhilinde Günlük Dengesizlik Ücretleri ile Düzenleme Ücretleri nde düzenlemeler yapılmış ve bu kapsamda tolerans düzeylerindeki esneklik payı taşıtanlar lehine yükseltilmiştir. Hizmet kesintisi bedellerinde düzenleme yapılmıştır. Doğal gazın ithal edildiği giriş noktalarına ilave müsaade edilen tolerans tanımlanmıştır. Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği kapsamında bulunan elektrik santrallerine doğal gaz arzı sağlayan taşıtan tedarikçiler için ayrı düzenlemeler ilave edilmiştir. Tahsisatlara ilişkin düzenlemeler yapılmıştır. ŞİD değişiklik önerilerinin nasıl yapılacağına ilişkin maddede düzenlemeler yapılmıştır. Sistem dengelemesine ilişkin geçici hükümlerde düzenleme yapılmıştır. 1.2.2.2 II. ŞİD Değişiklikleri 2008 Ekim 6 ŞİD değişiklikleri ile özetle; ithalatçı firmaların 2. elde gaz ticaretine olanak sağlamak amacı ile sanal giriş çıkış nokta tanımlamaları ile arz açıklarını ve sistem dengesizliğini giderebilmelerine olanak tanıyan nokta tanımlamaları, gerekli düzenlemeler yapılarak ithalatçı olmayan yeni piyasa oyuncularının girişine olanak tanınmıştır. Bu kapsamda yer alan bazı hususlar şu şekilde sıralanabilir: İhracat çıkış noktası tanımlanmıştır. Sanal noktada doğal gaz devri yapılabilmesi için Transfer Giriş/Çıkış Noktası tanımlanmıştır. Sanal noktada dengesizlik işlemlerinin giderilebilmesine olanak tanımak maksadı ile yapılabilmesi için Ulusal Dengeleme Giriş/ 6 25.10.2008 tarih 27035 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 17.10.2008 tarih 1809 sayılı Kurul Kararı 13
Enerji Hukuku Araştırma Enstitüsü Çıkış Noktası tanımlanmıştır. Atıl kapasite uygulama düzenlemeleri yapılmıştır. Taşıtana daha önce kapasite rezervasyonuna sahip olmadıkları bir noktada gaz yılının sonuna kadar rezervasyon yapılması durumunda katsayılar uygulanmaması hükmü getirilmiştir. Rezerve kapasiteye ilişkin düzenlemeler yapılmıştır. Kapasite devirlerinde önceki ayın 10 una kadar başvurma esası ayın 20 sine çekilmiştir. Rezerve kapasiteyi artırma yükümlülüğüne ay içinde 6 kez aşılmasında uygulanacak yatırımlar 8 kez aşılmasında uygulanmak üzere esneklik payı artırılmıştır. Dahili kullanım gazına ilişkin düzenleme yapılmıştır. Fatura ödeme tarihleri her ayın 15 inden 18 ine çekilmiştir. 1.2.2.3. III. ŞİD Değişiklikleri 2009 Yılı Aralık 7 ŞİD değişiklikleri ile özetle; uygulamalara ilişkin düzenlemelerin yanı sıra ŞİD de acil olarak yapılmasının gerekli olduğuna inanılan değişiklik önerilerinin, süreç dışında da yapılabilmesine olanak tanınmıştır. Bu kapsamda yer alan bazı hususlar şu şekilde sıralanabilir: Günlük dengesizlikler ile ilgili olarak bir giriş noktasında arttırma veya bir çıkış noktasında azaltma talimatları ve bir giriş noktasında azaltma veya bir çıkış noktasında arttırma talimatına ilişkin uygulama esasları detaylandırılmıştır. İletim şebekesi stokuna ilişkin hükümler detaylandırılmıştır. Tahsisatlara ilişkin bazı hükümler detaylandırılmıştır. Ulusal Dengeleme Giriş Noktaları / Ulusal Dengeleme Çıkış Noktaları için tahsisatların nasıl yapılacağı ŞİD e eklenmiştir. Acil durumda uygulanacak eylem planına ilişkin hükümler detaylandırılmıştır. Zor gün veya sınırlı kapasite gününe sebep olan taşıtanın tali çıkış noktaları ve tek bir son kullanıcıya bağlı ana çıkış noktalarına ilişkin hükümler detaylandırılmıştır. Kesinti kısıntı prosedürüne ilişkin hükümler detaylandırılmıştır. ŞİD de değişiklik önerisinde bulunabilecek taraflardan herhangi birisinin ŞİD de acil olarak yapılmasının gerekli olduğuna inandığı değişiklik önerilerini, süreç dışında da doğrudan EPDK ya sunabilmesine ilişkin tanımlama yapılmıştır. 1.2.2.4. IV. ŞİD Değişiklikleri 2010 Yılı Kasım 8 ŞİD değişiklikleri ile özetle; sevkiyat kontrol bedellerinin uygulanmasında taşıtanlar lehine bazı istisnai ayrıcalıklar ilave edilmiş ve normal dönem ŞİD değişiklik öneri süreci yılda bir olarak değiştirilmiştir. Bu kapsamda yer alan bazı hususlar şu şekilde sıralanabilir: Çoklu çıkış noktasında kapasite aşım ücreti, taşıtanların o noktadaki toplam kapasite rezervasyonunun aşılmadığı durumlarda, tarifedeki iletim kapasite bedeli üzerinden kapasite aşımı bedelinin ödeneceğine ilişkin hüküm eklenmiştir. ŞİD de değişiklik önerilerine ilişkin talepler için; Taşıyıcı yıl içinde bir kez (1 Nisan - 30 Eylül) 7 10.12.2009 tarih 27428 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 03.12.2009 tarih 2326 sayılı Kurul Kararı 8 5.11.2010 tarih 27760 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 09.11.2010 tarih 2869 sayılı Kurul Kararı 14
TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİ 2007-2013 değerlendirmeye alacaktır şeklinde düzenleme getirilmiştir. Taşıyıcı tarafından verilen talimatla programları belirlenen günlere ilişkin yapılacak değerlendirmelerde, uygun hareket eden taşıtanlara uygun hareket edilen miktar için tolerans dışında kalan miktarın tolerans içine alınmasına hüküm eklenmiştir. 1.2.2.5. V. ŞİD Değişiklikleri 2011 Nisan 9 Acil ŞİD değişiklikleri ile özetle; ulusal dengeleme çıkış/giriş noktasında daha önce yalnızca arz güvenliği ve dengeleme amaçlı yapılan işlemlerin tamamen serbest bir şekilde ticarete açılmak maksadı ile düzenlemeler yapılmıştır. Bu kapsamda yer alan bazı hususlar şu şekilde sıralanabilir: Ulusal dengeleme çıkış/giriş noktası tanımlamalarında düzenlemeler yapılmıştır. Dengeleme için müsaade edilen tolerans düzeylerinin hesaplama yöntemlerine ilişkin düzenlemeler getirilmiştir. Taşıtanın transfer giriş/çıkış noktasındaki tahsisat miktarının nasıl yapılacağına ilişkin düzenlemeler yapılmıştır. Ulusal dengeleme giriş noktaları / ulusal dengeleme çıkış noktaları için tahsisat miktarı, program miktarına eşitleme yönünde düzenleme yapılmıştır. Kalite ve basınçla ilgili hesaplamalar tarifelerde yer alacak şekilde ŞİD de düzenleme yapılmıştır. 1.2.2.6. VI. ŞİD Değişiklikleri 2011 Aralık ŞİD değişiklikleri 10 ŞİD değişikliklerinde yer alan bazı hususlar şu şekilde sıralanabilir: Geçici teminat mektubu uygulamalarında değişikliğe gidilmiştir. Çoklu çıkış noktaları kapasite aşımlarında istisnai durum eklenmiştir. Sanal ticaret yapan taşıtanlar için tolerans düzeylerine dair detaylandırma değiştirilmiştir. EBT işlevsel durumu göz önüne alınarak gün sonunda yapılan ticarete ilişkin süreç uzatılmıştır. İthalatçıların giriş noktalarında istisnai olarak uygulanan tolerans düzey belirlemelerinde hakkaniyet oluşturulması kapsamında değişikliğe gidilmiştir. EBT de ilan edilen veriler ile basınç düşüklüğündeki uygulamalar da açıklamalara eklenmiştir. Taşıyıcıya yazılı bildirilecek bildirimlerde revizyon yapılmıştır. Ödemeler ile ilgili takvime açıklayıcı bilgiler eklenmiştir. Taşıyıcı tarafından verilen talimat durumlarındaki uygulamalara dair açıklamalar getirilmiştir. 1.2.2.7. VII. ŞİD Değişiklikleri 2013 Mart ŞİD değişiklikleri 11 ŞİD değişikliklerinde yer alan bazı hususlar şu şekilde sıralanabilir: Gün sonunda yapılan ticaret süreci ve işlemlere ilişkin düzenlemesinde revizyon yapılmıştır. Ulusal dengeleme noktalarında (UDN) yapılmakta olan uygulamalara dair 9 Acil ŞİD değişikliği olarak 12.04.2011 tarih 3161 sayılı Kurul Kararı ile değiştirilmiştir. 10 28.12.2011 tarih 3617 sayılı Kurul Kararı 11 20.03.2013 tarih 4319 sayılı Kurul Kararı 15
Enerji Hukuku Araştırma Enstitüsü açıklama getirilmiştir. Gaz kullanım eşiğine ilişkin yeniden düzenleme yapılmıştır. Taşıyıcı planlama süreci ve ilanı ile bakım programı hususunda madde revizyonu yapılmıştır. Taşıyıcının acil durum, zor gün, sınırlı kapasite günlerine dair talimatlarına açıklama getirilerek ilgili kısımda revizyon yapılmıştır. Ödemeler ile ilgili takvim ve uygulamalara dair açıklayıcı bilgiler eklenmiştir. Mücbir sebep uygulamalarına dair açıklayıcı bilgiler eklenmiştir. ŞİD değişiklik uygulama ve sürecine dair revizyon yapılmıştır. 1.2.2.8. VIII. ŞİD Değişiklikleri 2013 Aralık ŞİD değişiklikleri 12 ŞİD değişikliklerinde yer alan hususlar ve değerlendirmeler madde madde aşağıda sıralanmaktadır. 1. Madde: BÖLÜM F, madde g) Doğal Gazın teminine yönelik ithalat ve ihracat anlaşmalarında belirlenmiş günlük teslim miktarı (DCQ). eklenmiştir. Giriş noktasında kapasite rezervasyon başvurularında hakkaniyet sağlanması amaçlanmıştır. 2. Madde: BÖLÜM G ikinci paragraf sonuna 2.1.4 ikinci paragrafında belirtilen durum hariç olmak üzere, uygulanır. eklenmiştir. Uygulamalara ilişkin açıklık getirmek amaçlanmıştır. 3. Madde: ŞİD 2.1.3 İkinci paragraf sonuna Bir Giriş Noktasından devrin gerçekleştirildiği her bir Transfer Çıkış Noktasının, dolayısıyla da buna bağlı her bir Transfer Giriş Noktasının MAK ı, bu Giriş Noktasının MAK ı kadardır. eklenmiştir. Transfer giriş/çıkış noktalarının MAK ını betimlemek üzere uygulamalara ilişkin açıklık getirmek amaçlanmıştır. 4. Madde: ŞİD 2.1.3 Üçüncü paragraf başına Halihazırda bir STS imzalamış olan Taşıtanların eklenmiştir. Uygulamalara ilişkin açıklık getirmek amaçlanmıştır. 5. Madde: ŞİD 2.1.8 e İkinci paragraf olarak Kapasite rezervasyonlarındaki toplam talebin MAK ı aştığı ithalat giriş noktalarında her başvuru sahibine, öncelikle sisteme giriş başvurusunda taşıyıcıya ibraz edilmiş olan taahhüde bağlanmış günlük teslim miktarı (DCQ) larına kadar olan talepleri tahsis edilecektir. Kalan miktarlar başvuru sahiplerine DCQ larıyla orantılı olarak tahsis edilir. Bu işlem herhangi bir Taşıtan a başvurusundan fazla bir kapasite tahsisatıyla sonuçlanıyorsa, bu taşıtana başvurusu kadar rezerve kapasite tahsis edilir ve kalan miktarlar için aynı işlem tekrarlanır. Bu işlem MAK tüm başvuru sahiplerine paylaştırılana kadar devam eder. eklenmiştir. Kapasite rezervasyon başvurularında hakkaniyet sağlanması kapsamında Bölüm F g ile paralel olarak eklenmiştir. 6. Madde: İthalatçıların giriş noktalarında istisnai olarak uygulanan tolerans düzey belirlemelerinde hakkaniyet oluşturulması kapsamında değişikliğe gidilmiştir. 12 31.12.2013 tarih 28868 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 19.12.2013 tarih 4763 sayılı Kurul Kararı 16
TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİ 2007-2013 7. Madde: ŞİD 7.2.1 maddesi kapsamında ki bildirim süreçlerinde elektrik piyasası uygulamaları dikkate alınarak revizyona gidilmiştir. 8. Madde: ŞİD 7.4.7, depo giriş program revizyonlarına ilişkin yeni madde eklenmiştir. 9. Madde: ŞİD 14.11.2 kapsamında zor gün veya sınırlı kapasite gününe dair düzenleme ve yeni iii) maddesi eklenmiştir. Uygulamalara ilişkin açıklık getirmek amaçlanmıştır. 10. Madde: ŞİD de dengeleme gazı piyasasının kurulması hedefine yönelik olarak hususlar betimlenmiştir. 1.2.3. Standart Taşıma Sözleşmesi Standart taşıma sözleşmesi, taşıyıcı tarafından ŞİD de tanımlanmış olan standart hizmetin sağlanması için taşıtan ile taşıyıcı arasında akdedilen sözleşmedir. Standart taşıma sözleşmesi taşıyıcı ve taşıtan arasında imzalanan iki taraflı bir anlaşmadır. Temel işlevi ŞİD kapsamında iki taraf (Taşıyıcı ve Taşıtan) arasında bağlayıcı bir unsur oluşturmaktır. Esasları itibarı ile çok önemli ticari bir sözleşme şartı içermez. Her tedarikçi veya ihracatçı şirketin, doğal gazın taşınması için BOTAŞ (Taşıyıcı) ile bir Standart Taşıma Sözleşmesi (STS) imzalaması gerekmektedir. STS de, taşıyıcı ile taşıtanın, iletim şebekesi üzerinden doğal gaz akışı ile ilgili hak ve yükümlülüklerini düzenleyen özel şart ve hükümlere de yer verilmektedir. Doğal gazın taşıtan adına hareket edenlerce teslim edilmesi ve/veya alınması ve bunlarla teslim sözleşmesi yapılmasına ilişkin koşullar da STS de yer almaktadır. Taşıyıcı, STS kapsamında standart hizmet verir. Taşıyıcı tarafından sunulan standart hizmet, ŞİD ile iletim ve sevkiyat kontrol tarifesine tabidir. Standart hizmet ile verilen asıl hizmet, rezerve kapasiteye kadar doğal gaz miktarlarının giriş noktasında teslim alınması, anlık transfer ile çıkış noktasına taşınması, değişken bir saatlik profil arz etmeyecek şekilde çekilmek üzere çıkış noktasında teslime hazır hale getirilmesidir. Asli hizmetin yerine getirilmesi için yardımcı hizmet olarak, günlük giriş ve günlük çekişin tespiti için gerekli ölçümlerin ve taşıtanlar arasında tahsis işleminin yapılması, gerekli faturaların düzenlenmesi ve taşıtanlara gönderilmesi, sevkiyat kontrol ve sistem dengeleme hizmeti verilmesi, giriş ve çıkış noktalarındaki doğal gazın, gaz giriş hükümlerine ve ŞİD ekindeki kalite şartnamesine uygunluğunun tespit edilmesi, kapasite rezervasyonunun ve tedarikçi değişimi nedeniyle kapasite devir işlemlerinin yapılması, kapasite tescil belgelerinin düzenlenmesi, acil durum, zor gün, sınırlı kapasite gününün yönetilmesi, kapasite devir ve kapasite aktarım işlemlerinin yapılması gibi hizmetleri sayılabilir. 17
Enerji Hukuku Araştırma Enstitüsü Standart taşıma sözleşmesi imzalayan bir taşıtan, taşıma hizmeti alırken ŞİD hükümlerine tabi olacağını kabul etmiş olur. BOTAŞ tarafından 2012 yılı Nisan ayında standart taşıma sözleşmelerinin iki nüsha olarak düzenlenmesine ilişkin husus bir nüsha olarak hazırlanması şeklinde değiştirilmek sureti ile revizyona gidilmiştir. 1.2.4. Bağlantı Anlaşması Bağlantı anlaşması, taşıyıcı ile iletim şebekesine bağlanmak isteyen (son kullanıcılar veya dağıtım şirketleri) arasında, iletim şebekesine bağlanmak amacıyla yapılan anlaşmadır. Bağlantı anlaşmasının tarafları, bağlantı ile ilgili yükümlülüklerini bağlantı anlaşmasının imzalandığı tarihten itibaren on iki ay içinde yerine getirmek ve bağlantıyı gerçekleştirmekle yükümlüdür. Son kullanıcı ve dağıtım şirketlerine ilişkin bir bağlantı anlaşması metni, taşıyıcı tarafından internet sayfasında yayımlanmaktadır. Bağlantı hattı ile istasyonun inşaası, BOTAŞ tarafından hazırlanan teknik şartnameler doğrultusunda bağlanan tarafından, EPDK tarafından onaylı müteahhit ve müşavirler arasından seçilecek firmalara yaptırılır. Müşavir firma bağlantı boru hattı ile birlikte doğal gaz arzının sağlanacağı istasyonun tesis çalışmalarını BOTAŞ adına denetler, tüm proje onay çalışmalarının koordinasyonunu üstlenir. İletim şebekesine bağlantı hattı ile birlikte gaz arzının sağlanacağı istasyon maliyetinin bağlanan tarafından karşılanacağı öngörülmüştür. 13 Bağlantı, boru hattı ve istasyonun kuruluş maliyeti ve müşavir firma masrafları iletim şebekesine bağlanmak isteyen tarafından karşılanır. Kamulaştırma bedeli ve masraflar BOTAŞ tarafından karşılanacaktır. Teknik şartname, anlaşmanın ayrılmaz bir parçasıdır. İşin geçici kabulünün yapılmasını takiben, boru hattı ve istasyonun mülkiyeti ve işletim sorumluluğu BOTAŞ a ait, ölçüm ekipmanlarının erişim ve denetimi sadece BOTAŞ ın yetkisinde olacaktır. BOTAŞ bu yetkisini kullanırken iletim şebekesine bağlanmak isteyenin temsilci bulundurma hakkı vardır. Boru hattı güzergâhının belirlenmesi, BOTAŞ ile birlikte iletim şebekesine bağlanmak isteyen, müşavir firma ve yüklenici firma tarafından koordineli olarak yapılır. Ancak BOTAŞ, güzergâhın tespitinde son karar yetkisine koşulsuz olarak sahiptir. 1.2.5. İşletme Protokolü İşletme protokolü, bir dağıtım lisans bölgesinde, mülkiyeti ve işletme sorumluluğu dağıtım şirketlerine ait şehir giriş istasyonlarında taşıyıcı ile dağıtım şirketlerinin 13 ÖZEN E., BOTAŞ İletim Şebekesine Üçüncü Taraf Erişimi, Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi Türkiye 10. Enerji Kongresi 2007 18
TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİ 2007-2013 sorumluluklarını belirlemek, taşıyıcı tarafından teslim edilen doğal gaz ile ilgili kayıtların, günlük protokollerin düzenlenmesine ilişkin hususların düzenlenmesini sağlamak üzere taşıyıcı ile dağıtım şirketleri arasında düzenlenen bir protokoldür. Protokolün konusu; devredilen dağıtım hattına gaz arzının sağlandığı, mülkiyeti ve işletme sorumluluğu dağıtım şirketine ait olan A-Tipi basınç düşürme ve ölçüm istasyonunun/istasyonlarının işletimine ilişkin tarafların hak ve yükümlülüklerini belirlemektedir. 1.2.6. Teslim Sözleşmeleri Teslim Sözleşmesi, sistem kullanıcıları veya onların adına hareket edenlerle taşıyıcı arasında veya depolama şirketi ve taşıyıcı arasında veya iletim şirketi ile taşıyıcı arasında doğal gazın devir teslimi için yapılan sözleşmedir. Teslim sözleşmeleri gaz çıkış hükümleri ŞİD de aşağıdaki şekilde belirtilmiştir: Bir çıkış noktasına ilişkin gaz çıkış hükümleri aynı çıkış noktasını kullanan taşıtanların STS lerinde ve/veya teslim sözleşmelerinde aynen korunacaktır. Taşıtan STS si ve/veya teslim sözleşmesinin gaz çıkış hükümleri doğrultusunda doğal gaz çekme hakkına sahip olacaktır. Her bir çıkış noktası ile ilgili gaz çıkış hükümleri aşağıdakileri içerir; 1) Çıkış noktası ve varsa doğal gazın bilfiil kullanıldığı yer, 2) Tesis edilen istasyon ve teçhizat, 3) Ölçüm ekipmanları ve ölçüme ilişkin standartların uygulanmasına ilişkin hükümler, 4) Doğal gazın asgari teslim basıncı ve azami teslim basıncı, 5) Varsa, acil durumun meydana gelmesi durumunda uygulanması talep edilen ilave bir prosedür, 6) İlgili çıkış noktası için kullanılan istasyondaki bakım günlerinin sayısı, 7) Gerekli görülmesi halinde, doğal gaz çekişi ile ilgili olarak ŞİD amaçları için uygun ve gerekli olabilecek diğer şart ve hükümler. Teslim sözleşmeleri üç ayrı tip olarak hazırlanmıştır. Bunlar; Ana çıkış noktalarından doğrudan beslenen son kullanıcılar için (Yüksek basınçlı şebekeye doğrudan bağlı istasyonlar) Tali çıkış noktalarından beslenen son kullanıcılar için (Orta basınçlı şebekeye bağlı istasyonlar) Dağıtım şirketleri için (Mülkiyeti ve işletme sorumluluğu dağıtım şirketlerine ait olan istasyonlar- Şehir giriş istasyonları) 19
Enerji Hukuku Araştırma Enstitüsü 1.3. İletim ve Sevkiyat Kontrol Tarifeleri İletim tarifelerinin hesaplanmasında, Doğal Gaz Piyasası Tarifeler Yönetmeliği gereği olarak gelir tavanı yöntemi uygulanmaktadır. Gelir tavanı ve buna ilişkin parametreler, verimlilik hedeflerine ulaşılması ölçüsünde, ilgili mevzuattaki hükümlere uygun olarak sabit ve değişken maliyetlerinin karşılanması ve yatırımların sürdürülmesi için makul bir getiri elde edilmesi prensibine dayanmaktadır. İletim ve sevkiyat kontrol tarifelerinin düzenlenmesinde, doğal gazın tüketicilere güvenilir, yeterli, kaliteli, sürekli ve düşük maliyetli olarak sunulabilmesi ilkesi benimsenmiştir. Bu amaç doğrultusunda, tüketiciler arasında ayrım yapılmaması ve şeffaflık ilkeleri baz alınarak, bölgeler arasında tarife farklılıklarının minimuma indirgenebilecek ayrışımlar tercih edilmiştir. 14 Çıkış olarak hâlihazırda tüm Türkiye yi kapsayan tek bir ayrışım öngörülmüş olup girişler ise her bir giriş noktası olarak ayrı ayrı değerlendirilmektedir. Taşıma tarifesi iki bileşenden oluşmaktadır. Bunlardan birincisi giriş ve çıkış noktalarından, gaz yılı içinde rezerve edilen kapasite için ödenen sabit (kapasite) bileşen; diğeri ise iletimi gerçekleştirilen miktarlar için ödenen değişken (hizmet) bileşendir. 1.3.1. İletim ve Sevkiyat Kontrol Tarifelerine Genel Bakış 2005-Haziran 2007, Temmuz 2007-2010, 2011-2013, 2014 ve 2014 Sonrası Dönemler BOTAŞ (İletim) Teklifi ile EPDK Tarafından Onaylanan Tarifelerin Dünü ve Bugünü Doğal gaz iletim tarifesi için gazın iletim şebekesine sokulduğu giriş noktası ile şebekeden çekildiği çıkış noktası arasında fiziksel, mesafeye dayalı bir link kurmayan, belirli sayıda çıkış zonu tanımlayarak, farklı çıkış zonlarında, giriş noktalarından bağımsız bir fiyatlandırma öngören giriş çıkış sistemi baz alınmıştır. Çıkış zonu olarak hâlihazırda tüm Türkiye yi kapsayan tek bir zon öngörülmüş olup bu çerçevede oluşturulan model Giriş-Çıkış olarak adlandırılmaktadır. Giriş-Çıkış yönteminin; BOTAŞ iletim sistemi için maliyetleri yansıtıcı olduğu, Doğal gaz piyasasında rekabetin gelişmesini destekleyici olacağından, BOTAŞ iletim sisteminin karmaşık bir sistem olmasından, BOTAŞ iletim sistemi tek yönlü uzanan bir şebeke olmaktan hızla uzaklaşmakta olduğundan, BOTAŞ iletim sistemi üzerindeki farklı çıkış noktalarının sisteme getirdiği yük farklı 14 ERTÜRK M., Doğal Gaz İletiminde Uygulanan Tarife Yöntemlerinin İncelenmesi, Karşılaştırılması ve Türkiye Örnek Uygulaması Uzmanlık Tezi EPDK, Mart 2006 20
TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİ 2007-2013 olduğundan ve AB müktesebatına uygun olduğundan Türkiye'deki mevcut iletim şebekesi için en uygun iletim tarife yöntemi olmaktadır. 15 İletim tarifesi iki bileşenden oluşmaktadır. Bunlardan birincisi giriş ve çıkış noktalarından, bulunulan gaz yılı içinde günlük bazda çekilmesi öngörülen azami miktarlar doğrultusunda rezerve edilen kapasite için ödenen sabit kapasite bileşeni; diğeri ise bir giriş noktasından teslim alınarak bir çıkış noktasına taşınması gerçekleştirilen miktarlar için ödenen değişken hizmet kalemidir. Yatırımlara ilişkin harcamalar, amortismanlar ve varlık değeri üzerinden belli bir yüzde ile geri dönüşün kapasite kaleminden, işletme harcamalarının ise hizmet kaleminden sağlanması öngörülür. Kapasite tarifelerinde ise giriş noktaları kapasite bedellerinden önemli bir gelir hedeflenmemekte esas ağırlık çıkış kapasite tarife bedelleri üzerinden gerçekleşmektedir. BOTAŞ iletim sistemine yönelik tarife düzenlemelerinde, gelir tavanı yönteminin kullanılmasının daha uygun olmasında temel etmen BOTAŞ ın maliyet yapısında gelir gereksinimi içinde sabit maliyetlerin payının daha yüksek olmasıdır. Kaldı ki, doğal gaz iletim faaliyetinde bulunan şirketlerin maliyet yapısı incelendiğinde, işin niteliğinden dolayı genel olarak sabit maliyetlerin değişken maliyetlere oranla oldukça yüksek olduğu görülebilir. Örneğin, değişken işletme giderlerinin toplam gelir gereksinimine oranı Amerika da ve Kanada da genelde %10 civarındadır 16. Bir fikir verebilmesi açısından söz konusu paylar Yunanistan da %80 e %20, Danimarka da %75 e %25 civarındadır. 17 Türkiye doğal gaz piyasasında tarifelerin oluşumu esnasında kapasite tarifelerinin ve hizmet tarifesinin toplam tarife içerisinde oranlarında 2005, 2006, 2007 yıllarında bir konfigürasyona gidilmezken; 2008, 2009, 2010 yıllarındaki uygulamalarda gelir tavanının %30 a (CAPEX ) %70 (OPEX) olarak dağılımı öngörülmüştür. Bu öngörüdeki temel amaç Türkiye doğal gaz piyasasının çok hızlı büyümekle birlikte, iletim faaliyetlerinden üçüncü tarafların yararlanımının yeni olması ve sevkiyat kontrol bedellerinin kurgusunun temelde sabit maliyet üzerine oluşu sebebiyle piyasanın bir olgunlaşma süreci geçirmesinin önünü açmaktır. 2010 yılında gelecek yıllara ilişkin tarife önerisinin EPDK ya sunumu hazırlanırken, gelecek yıllara ilişkin tarifelerin firmalar tarafından önceden bilinmesinin maliyet hesabı açısından önemli olduğu gerçeğinden hareket ile tarifelerin ilgili yıl önceki ay ilanı yerine; 15 ERTÜRK M., Doğal Gaz İletiminde Uygulanan Tarife Yöntemlerinin İncelenmesi, Karşılaştırılması ve Türkiye Örnek Uygulaması Uzmanlık Tezi EPDK, Mart 2006 16 THE BRATTLE GROUP, Methodologies for Establishing National and Cross-Border Systems of Pricing of Access to the Gas System in Europe, Prepared for the European Commission by the Brattle Group Limited, Madrid Forum II, 17 Şubat 2000, s. 60. 17 FULWOOD M., Technical Asistance to BOTAS on Gas Transmission and Transit-Tariffs Raport, Energy Markets Limited, Mart 2007, 21
Enerji Hukuku Araştırma Enstitüsü farklı bir yaklaşım ile tarife dönemi olarak 3 yıllık bir periyot tespit edilmiş her yıl enflasyon farkı, varlık artış ya da azalışları, gelir tavanındaki artış ya da azalışlar dikkate de alınarak revizesi temel prensip olarak kabul görmüştür. Uzun dönemli tarifelendirmenin BOTAŞ iletimin verimli ve etkin çalışmasını teşvik edici olması, gerek BOTAŞ Ticaret in gerekse de iletim sisteminden hizmet alan taşıtanların iletim bedelleri hakkında uzun dönemli bir öngörü yapabilmesine olanak tanıması önemli bir avantaj olarak görülmektedir. Şirketlerin bu yolla öngörülebilir bir mali yapıya sahip olarak orta vadeli iş planlarını yapabilmeleri ve düzenleme maliyetlerinin düşürülmesi hedeflenmiştir 18. 2011, 2012 ve 2013 yılları tarifelerinde uygulamalarda ise gelir tavanının %35 (CAPEX) %65 (OPEX) olarak dağılımı öngörülmüştür. Yılara göre tarifelere ilişkin (Tarifeler içerisinde önemli bir yer teşkil etmeyen giriş noktası tarifeleri hariç) veriler Tablo 1 de ve Grafik 1 de yer almaktadır. Yeni dönemde tarifeler ile ilgili olarak 30 Ekim 2013 tarihli ve 28806 sayılı Resmi Gazete de yayınlanana 03/10/2013 tarih ve 4638-1 sayılı Kurul Kararı ile kabul edilen Doğal Gaz İletim Lisansı Sahibi Şirketlerin Tarifelerine Esas Gelir Tavanlarının Belirlenmesine İlişkin Usul ve Esasları (Metodoloji) kapsamında iletim ve sevkiyat kontrolüne ait yeni dönem tarifelerinin belirlenerek yürürlüğe gireceği zamana kadar 2014 yılında 2013 yılı tarifelerinin ÜFE ile artırılması yoluna gidilmiştir. 19 Yıllar Çıkış Kapasite Bedelleri (TL/Sm3/Gün) HİZMET TARİFESİ (TL/Sm3/Gün) 2005 0,007818 0,005680 2006 0,007719 0,006288 2007 0,007042 0,006170 2008 0,003036 0,012537 2009 0,003580 0,016040 2010 0,003370 0,012656 2011 0,005056 0,015868 2012 0,005747 0,018037 2013 0,005954 0,018686 2014 0,006292 0,019745 Tablo 1. 2005-2014 yılları Çıkış Kapasite ve Hizmet Tarifeleri 18 YARDIMCI O., Doğal Gaz İletim Tarifelerinde Yeni Dönem, Enerji Piyasası Bülteni Şubat-Nisan 2011Sayı 13-14, s. 29. 19 26.12.2013 tarih 4797 sayılı Kurul Kararı ile yürürlülüğe girmiştir. 22
TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİ 2007-2013 Düzenlenmiş varlık değerlerinin hesaplanmasında, uluslararası kabul görmüş yöntemlerden yararlanılarak, sabit kıymetlerin edinme değeri ve bu sabit kıymetler için bugüne kadar ayrılmış amortismanlar belli bir endeksle bugüne getirilmiş ve varlık değeri hesaplanmıştır. Bu doğrultuda, dönem başı itibarı ile hesaplanan varlık değerinden, 22 yıllık faydalı ömür süresi doğrultusunda yıpranma payı düşülerek net varlık değeri tespit edilmiştir. Bu çalışmalar yapılırken; amortisman ayrılmış endeksle güncellenmiş varlık değeri (Depreciated Indexed Historical Value-DIHV) enflasyona göre endeksleme yapılarak Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) kullanılarak hem varlık edinme değeri, hem de bu varlık için her dönem sonunda ayrılmış olan amortismanlar, endeks çarpanıyla bugüne getirilmiş ve hesaplanacak net değer tarife dönemi için varlık tabanı olarak alınmıştır. Hesaplamalarda gerçekleşmesi beklenen yatırım kalemleri de dikkate alınmıştır. Hesaplamalara ilişkin temel bazı formüller ise; Gelir Tavanı = Sabit Bileşen + Değişken Bileşen Sabit Bileşen = (Düzenlenmiş Sabit Kıymetler X Amortisman Oranı) + ( Düzenlenmiş Sabit Kıymetler + Line Pack Tutarı) X Geri Dönüş Yüzdesi Kapasite Tarifesi = Kapasite Gelir Tavanı / Rezerve Kapasite Çıkış Noktaları Gelir Tavanı = Gelir Tavanı X %35 Giriş Noktaları Gelir Tavanı Hizmet Tarifesi = Gelir Tavanı x %65 / Öngörülen Toplam Gaz Akışı 23
Enerji Hukuku Araştırma Enstitüsü 24 1.3.2. İletim Sevkiyat Kontrol Tarifelerinde Gelecek Dönemlere ilişkin Beklentiler İletim ve sevkiyat kontrol tarifelerinde piyasanın ihtiyaçları ve yapısı her zaman göz önüne alınarak yaklaşımlarda bulunulmuştur. Önceki bölümlerde anlatılan yapının yanı sıra 2013 yılında depolama tesislerine yönelik istisnai durum oluşumunda ve doğal gazın tesliminde giriş noktasında kalite ve basınçla ilgili yaptırımlardaki değişimde bu durumun göstergesi olduğu değerlendirilmektedir. 2010 yılsonunda ilan edilen ve 2011 yılından başlayan dönemde uzun dönem tarife metodolojisine geçişle birlikte 2014 yılında oluşturulacak olan, 2015 yılı ve sonraki uzun dönemlerde geçerli olacak yapıda, tarife modelinin olması gerektiği gibi kapasite ağırlıklı olması planlanmaktadır. Bununla birlikte iletim sisteminden fiziki gaz taşıtanlar ile tamamen sanal ticaret yapan taşıtanlar arasında tarifesel farkındalık yapılması da öngörüler arasındadır. Uzun dönemli tarife modeline geçişle birlikte (kısa vadede olmamakla birlikte) ileriki dönemlerde uzun dönemli STS imzalama çalışmalarında doğal gaz piyasamızda gündeme geleceği öngörülmektedir. Bu durumun kapasite tahsisinin uzun dönem yapılabilmesinin sistem gereksinimi ihtiyaç tesis ve depolama ünitelerinin yapımında küçük de olsa bir teşvik mekanizması oluşturacağı değerlendirilmektedir. 1.4. EBT Elektronik bülten tablosu (kısaca EBT), doğal gaz piyasasında faaliyet gösteren tarafların piyasa hareketlerini takip edebilmeleri ve veri girebilmeleri için kurulmuş olan ve taşıyıcı tarafından işletilen elektronik ilan panosunu ifade eder. Sistem, ŞİD ile ilgili uygulamaların yerine getirilmesi ve bu uygulamaların EPDK tarafından takibi için alt yapı oluşturmakta olup, 2005 yılında devreye alınmıştır. İletim şirketi tarafından kurulan bu sistem; tedarikçilerin taşıma miktarı bildiriminde bulunması, programlanan ve taşınan gazın tedarikçilere bildirilmesi, kesinti veya kısıtlama, talep ve miktarlarının bildirilmesi, sistem dengelemesi için talimatların bildirilmesi ve kapasite tahsisleri gibi iletim şebekesinin işleyişi için gerekli olan tüm bildirimlerin yapıldığı entegre edilmiş bir bilgi yönetim sistemidir. Elektronik bülten tablosu ayrıca diğer iletim şirketleri ve depolama şirketleri arasındaki iletişimde de kullanılır. EBT üzerinden yayınlanacak bazı bilgiler aşağıda belirtilmektedir. Giriş ve ana çıkış noktalarındaki mevcut tahsis edilen kapasiteleri Giriş ve ana çıkış noktalarındaki atıl kapasiteleri
TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİ 2007-2013 Giriş/Çıkış noktaları için maksimum ayrılabilir kapasiteleri Her ana çıkış noktası ve tali çıkış noktasına ait doğal gaz çekiş eşik değerleri Taşıma miktar bildirimleri, taşıma miktarı değişiklik bildirimleri, taşıyıcının onay, ret, değişiklik bildirimleri ve programlar Tahsisatlar (İlk tahsisat, Son tahsisat) Giriş ve ana çıkış noktalarındaki anlık akış miktarları, anlık üst ısıl değer, anlık teslim basıncı ve gün sonundaki toplam akış miktarları, ortalama üst ısıl değer ile ortalama teslim basıncı, Kesinti, kısıntı, arttırma talimatları, zor gün ve sınırlı kapasite günü, günlük dengesizlikler. 1.4.1 EBT Güncel Durum ve Yatırımlar 2005 yılında devreye alınan ve ihtiyaçlara binaen üzerinde çeşitli revizyonlar gerçekleştirilen mevcut EBT nin yerini alacak yeni EBT için BOTAŞ tarafından 2013 yılında ihaleye çıkılmış ve yazılımı 2013 yılsonu itibarı ile gerçekleştirilmiştir. Bununla birlikte dağıtım şirketlerinin EBT ile entegrasyonu çalışmalarının gerçekleşmesi akabinde devreye alınmasının gerçekleşmesi takip etmektedir. Yeni EBT ile doğal gaz piyasasının ve gelecekte oluşturulması öngörülen yapılara ilişkin yeni vizyonların oluşacağı ve yeni ihtiyaçlara yeni rotalar çizilmesinin önünün açılacağı değerlendirilmektedir. 2. TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNDE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİN İŞLEYİŞİ 2.1. İletim Sistemine Genel Bakış BOTAŞ doğal gaz iletim sistemine 9 giriş noktasından doğal gaz girişi yapılmaktadır. Bu giriş noktalarının 4 ü boru hattı 2 si LNG terminali olmak üzere 6 sı ithalat ve 2 si fiziki üretim 1 i depolama tesisi geri üretim olmak üzere 3 üretim tesisi bulunmaktadır. 9 kompresör istasyonu faaliyettedir. 300 ü aşan ana çıkış noktası istasyonlarının yaklaşık 50 adedi iletim sistem operatörü tarafından işletilmekte olup istasyonların dağıtım şirketlerine devir işlemleri devam etmektedir. İletim sistemine bağlı ana çıkış noktalarının altında ise sayıları binlerle ifade edilebilecek tali çıkış noktaları yer almaktadır. BOTAŞ iletim sistem operatörü tarafından işletilen ana iletim hatlarının uzunluğu 2012 yılı itibarı ile 12.290 km ye ulaşmış halen 802 km lik inşaatı devam eden projeler bulunmaktadır. 25
Enerji Hukuku Araştırma Enstitüsü Sisteme ilişkin 2013 yılı genel değerlendirmeleri aşağıda yer almaktadır. D.GAZ ARZ KAYNAĞINDA KONTRAT MİKTARINA GÖRE BAĞIMLILIK DURUMU ARZ KAYNAĞI MİKTAR (BCM) % RUSYA 30 58% İRAN 10 19% AZERBAYCAN 6,6 13% NİJERYA 1,2 2% CEZAYİR 4 8% TOPLAM 51,8 100% 2014 YILI GİRİŞ NOKTALARI Nokta Adı İthalat/Üretim 1 DURUSU GİRİŞ NOKTASI İthalat BORU HATTI 2 EGEGAZ ALİAĞA LNG TERMİNALİ İthalat LNG TERMİNALİ 3 GÜRBULAK GİRİŞ NOKTASI İthalat BORU HATTI 4 MALKOÇLAR GİRİŞ NOKTASI İthalat BORU HATTI 5 MARMARA EREĞLİSİ LNG TERMİNALİ İthalat LNG TERMİNALİ 6 TEMI EDIRNE ÜRETİM FMS Üretim Tesisi Fiziki Üretim 7 TPAO AKÇAKOCA-ÇAYAĞZI ÜRETİM Üretim Tesisi Fiziki Üretim 8 TPAO K.MARMARA-DEĞİRMENKÖY DEPOSU (GERİ ÜRETİM) Üretim Tesisi Depolama Geri Üretim 9 TÜRKGÖZÜ GİRİŞ NOKTASI İthalat BORU HATTI 26
TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİ 2007-2013 İLETİM SİSTEMİ VERİ 2009 2010 2011 2012 2013 BORU HATTI UZUNLUĞU (KM) 11332 11593 12174 12290 >13092* KOMPRESÖR İST.SAYISI (ADET) 8 8 7 7** 9** ANA ÖLÇÜM İST.SAYISI (ADET) 8 9 9 9 9 MEVCUT RM/A SAYISI (ADET) 76 72 61 50 <50*** DEVREDİLEN/Dağıtım Ş. RM/A (ADET) 195 200 229 251 >251*** * 802 km hat inşası devam etmektedir. ** Mucur (CS Taşınmak Sureti ile) ve Erzincan (Yeni Yapım) Kompresör İstasyonları 2013 itibariyle devreye alınmıştır ***Mevcut RM/A Devir Süreci sonucu azalmaya devam etmektedir. Yapımı devam eden Projeler SİNOP DGBH BİNGÖL-BİTLİS DGBH MUŞ DGBH ORDU-GİRESUN FAZ-1 VE FAZ-2 EKSİKLİKLERİNİN TAMAMLATILMASI YAPIM İŞİ MARDİN DGBH ÖNERLER-KEŞAN DOĞAL GAZ BORU HATTI VE ESENYURT-AMBARLI LOOP HATTI YAPIM İŞİ KONYA-ILGIN (ÇAVUŞÇUGÖL) DOĞAL GAZ BORU HATTI DEPLASESİ YAPIM İŞİ TUNCELİ DOĞAL GAZ BORU HATTI YAPIM İŞİ 27
Enerji Hukuku Araştırma Enstitüsü 2.2. Türkiye Doğal Gaz Piyasası Arz, İletim Şebekesi Giriş/Çıkış, Bölgesel Gaz Tüketim Raporları Sisteme ilişkin 2013 yılı genel değerlendirmeler aşağıda yer almaktadır. İletim sistemine giren gaz miktarında 2012 ye göre 2013 te azalma olmuştur. İletim sisteminde 3. tarafın erişime açılmasından bu yana oluşan rakamlar aşağıda verilmektedir. Söz konusu rakamlarda iletim sistemine depodan giren miktarda yer almaktadır. İLETİM SİSTEMİNE GİREN GAZ MİKTARI (Sm3/1.000.000) GİRİŞ/YIL 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2.013 MALKOÇLAR 13.696 13.483 9.971 9.776 11.829 12.151 12.806 DURUSU 9.291 9.912 9.605 7.913 13.688 14.399 13.385 TÜRKGÖZÜ 1.209 4.403 4.775 4.350 3.671 3.229 4.119 LNG MAR. 3.916 3.605 3.883 4.112 4.490 4.398 3.595 LNG ALİAĞA 1.064 992 1.367 3.022 826 2.318 1.490 İRAN 6.112 4.172 5.333 7.922 8.334 8.345 8.801 TPAO A. 132 168 114 139 184 128 98 TEMİ 0 0 0 1.403 59 35 26 TPAO K. 597 923 1.439 52 1.853 1.645 1.856 TOPLAM 36.017 37.658 36.485 38.689 44.933 46.649 46.175 28
TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİ 2007-2013 Doğal gaz arz kaynaklarının 2013 yılında giriş noktalarına göre yüzde oranları aşağıda verilmektedir. Doğal gaz arz kaynaklarının iletim sistemine girişteki artış grafiği aşağıda verilmektedir. 29
Enerji Hukuku Araştırma Enstitüsü 14 BCM kontrat olan ve bunun 10 BCM sinin özel sektöre ait olduğu Malkoçlar Giriş Noktasındaki gaz girişi grafiği aşağıda verilmektedir. İletim sistemine çıkan gaz miktarında 2012 ye göre 2013 te azalma olmuştur. İletim sisteminde 3. tarafın erişime açılmasından bu yana oluşan rakamlar aşağıda verilmektedir. Söz konusu rakamlarda iletim sisteminden çıkarak depoya taşınan miktarda yer almaktadır. İLETİM SİSTEMİNDEN ÇIKAN GAZ MİKTARI (Sm3/1.000.000) ÇIKIŞ/YIL 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 TPAO DEPO 1.381 1.491 1.904 1.496 1.056 2.295 1.389 YUNANİSTAN 0 431 707 645 716 613 679 Dahili Tüketim 174 340 223 198 188 195 288 Diğer 34.176 35.373 33.635 36.379 43.009 43.510 43.764 TOPLAM 35.731 37.635 36.468 38.718 44.969 46.614 46.121 30
TÜRKİYE DOĞAL GAZ İLETİM SİSTEMİNE ÜÇÜNCÜ TARAF ERİŞİMİ 2007-2013 Doğal gaz tüketim kaynaklarına iletim sisteminden çıkış grafiği aşağıda verilmektedir. İletim sisteminden konut tüketimine ilişkin 2012-2013 pik tüketim değişim verileri yıl ve tarihler ile aşağıda verilmektedir. 2002 Konut pik 2003 Konut pik 2004 Konut pik 2005 Konut pik 2006 Konut pik 2007 Konut pik 20.12.2002 28.350 18.12.2003 31.547 08.01.2004 37.070 07.02.2005 43.992 23,01.2006 50.457 26.12.2007 44.864 2008 Konut pik 2009 Konut pik 2010 Konut pik 2011 Konut pik 2012 Konut pik 2013 Konut pik 19.02.2008 57.399 02.01.2009 45.674 25.01.2010 59.316 09.03.2011 59.623 02.02.2012 68.806 09.01.2013 66.096 İletim sisteminden konut tüketimine ilişkin 2012-2013 pik tüketim değişim grafiği aşağıda verilmektedir. 31
Enerji Hukuku Araştırma Enstitüsü 2013 Yılında pik gün olarak; En düşük gaz çıkışı 65,23 Milyon Sm3 ile 08/08/2013 günü, En düşük gaz girişi 70,58 Milyon Sm3 ile 08/08/2013 günü, En yüksek gaz çıkışı 197,084 Milyon Sm3 ile 10/12/2013 günü, En yüksek gaz girişi 184,375 Milyon Sm3 ile 09/12/2013 günü, gerçekleşmiştir. Genel itibarı ile iletim sistemi giriş çıkış farkı iletim sistemin dâhilinde tolere edilmektedir. 2.3. İletim sistemi Kapasite Rejimine Genel Bakış İletim şebekesi çıkış noktalarında maksimum ayrılabilir kapasitelerde yükselen bir grafik görülmektedir. Yıllar İtibarı ile İletim Sistemi Çıkış Noktaları Maksimum Ayrılabilir Kapasiteleri (MAK) (Sm3/Gün) (İHRACAT VE DEPO ÇIKIŞLARI Dâhil değildir) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 368.032.504 415.827.144 522.568.416 560.948.236 573.478.212 617.185.112 637.502.312 638.740.712 32