İŞ HUKUKU TEMEL HUKUK Yrd.Doç.Dr. A. Erkan KARAMAN Kanunların Özellikleri Yasama organının yaptığı düzenlemelerin biçimsel anlamda kanun olabilmesi için, yazılı bir metin içinde, genel ve soyut nitelikte olması ve genellikle sürekli olarak geçerli olacak bir kural koyması gerekir. a. Kanunlar yazılı olması b. Kanunların Genel Olması c. Kanunların Sürekli Olması 1 2 a. Kanunlar yazılı olması: Bu nitelik, kanunu örf ve adetlerden ayıran en belirgin özelliktir. Yazılı yasaların ortaya çıkmaya başlaması, toplumların "devlet" olarak nitelenebilecek düzeyde örgütlenmesiyle gözlenen bir olgudur. Mezopotamya'da "Hammurabi" adlı kralın tabletlere kazınmış yasası bu anlamda tarihte ilk örnektir. " Yazılı hukuk kaynaklarının, kamuya duyurulması veya ilgililerce bulunup, incelenebilmesi için yayımlanması gerekir. Bunlarınyayımlandıkları yer, devletin resmi yayın organı olan T.C. Resmi Gazetedir. Resmi Gazete'de yayımlanarak kamuya duyurulmadıkça, hiçbir metin tam anlamıyla yürürlükte olan bir kanun Meclis'te kabul edilen yasaların 15 gün içinde Cumhurbaşkanı tarafından yayımlanması gerekir. Resmi Gazetede yayımlanmayan yasalar bağlayıcılık kazanamazlar; yasalaşma işlemi de tamamlanmış olmaz. Resmi Gazete ile yayımlanan kanunların hangi tarihte yürürlüğe gireceği yayımlanan yasanın yürürlük maddesi ile belirlenir. Eğer böyle bir yürürlük belirlemesi yapılmamışsa, yayımlanan kanun, yayımını izleyen günün başlangıcından hesap edilmek üzere, 45' inci günün dolmasından itibaren Türkiye'nin her yerinde aynı zamanda yürürlüğe girer. Resmi Gazete, Başbakanlık tarafından çıkarılmaktadır. 3 4 sayılamaz. 1
Kabul edilen kanunun yürürlüğe gireceği tarihin belirlenmesinde bazı ilkeler vardır. Örneğin "geçmişe etkiedenkanunyapılamaz. "Nitekim Anayasamızın 38'nci maddesine göre de "Kimse işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiil den dolayı cezalandırılamaz" hükmü düzenlenmiştir. Bir başka örnek ise; "Secim kanunlarında yapılan değişiklikler, yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir yıl içinde yapılacak seçimlerde uygulanamaz (Any.m.67 "Kanunlar, sırasıyla "maddeler, fıkralar, bentler, alt bentler ve cümleler" den oluşur. Bentler harf ile alt bentler numara ile belirlenir. Genel olarak kanunların kendi içlerindeki bölümlemede şu formül kullanılır: Kanunlar "kısımlara", kısımlar "bölümlere" ayrılır. 5 6 b. Kanunların Genel Olması: Kanunlarda yazılı kurallar geneldir; yani kanun, sadece belli bir kişiyi veya belli bir tek olayı değil, aynı durumda olan bütün kişileri ve aynı vasıflan taşıyan bütün olayları içerisine alır. Bundan başka bir kanun hükmü, devletin egemenliği altında bulunan bütün ülkede geçerli olur. Uygulamada, kanun adını taşıyan bazı kuralların birtekkişiye veya bir tek olaya uygulanması haline de rastlanabilir. Örneğin, Mustafa Kemal'e Atatürk soyadının verilmesi: bir yangın, sel felaketi veya bir depremde harap olan bir şehir veya kasabaya yardım yapılması hakkında kanunlar da çıkarılabilmektedir. Ancak, bu tasarruflar, kanun çıkarılma usulleri ile düzenlendiği için sadece biçim olarak kanun sayılabilir. 7 8 2
c. Kanunların SürekliOlması: Bu özellik, kanunların kapsamlarına giren bütün kişilere ve olaylara her zaman uygulanacağını ifade eder. "Her zaman" ifadesi salt biçimde ve sonsuza dek anlamında anlaşılmamalıdır. Kanun hükmünün sürekliliği ancak, kanunun yürürlükte kaldığı süreye bağlıdır. Kanunların sürekli olması ilkesinin uygulamada istisnaları vardır. Belli bir zaman için uygulanmak üzere yapılan veya bir defa uygulandıktan sonra yürürlükten kalkan kanunlar da vardır. Bunlara "süreli kanunlar" denilir. Örneğin, bütçe kanunu bir yıl için yapılır, af yasaları Süresiz kanunlar, yürürlüğe girdikleri andan itibaren diğer bir kanunla açık veya kapalı bir şekilde yürürlükten kaldırılıncaya kadar uygulanırlar. Anayasa, Medeni Kanun, Ceza Kanunu, Ticaret Kanunu, Borçlar Kanunu süresiz kanunlara örnek verilebilir. adıyla anılan yasalar da süreli kanunlardır. 9 10 Normlar Hiyerarşisi Yazılı hukuk kuralları arasında, bunları çıkaran organların devletyapısı içerisindeki yeri ve önemi bakımından bir hiyerarşi bulunmaktadır. Bu normlar hiyerarşisinin gereği olarak altta bulunan kural kendi üstündeki kurala aykırı olamaz. 11 Normlar Hiyerarşisi Türk Hukuku normlar hiyerarşisini: Anayasa Uluslararası antlaşmalar Kanun Kanun hükmünde kararname Tüzük Yönetmelik Yönerge Genelge Talimat şeklinde sıralanmaktadır. Bu normlar hiyerarşisine göre, kanunlar anayasaya; tüzükler kanunlara ve anayasaya; yönetmelikler tüzüklere, kanunlara ve anayasaya aykırı olamazlar. 12 3
1. Anayasa: Hukuk normları hiyerarşisinde birinci sırada anayasa vardır. Anayasa, devletin şeklini, kişilerin haklarını ve ödevlerini, devlet organlarını ve bu organlar arasındaki ilişkileri belirten en soyut ve en genel hukuk kurallarını içeren yazılı kanun anayasadır. Anayasa, temel kanun olması nedeniyle diğer kanunlardan üstündür. Anayasa, gücünü ve desteğini milletten alır ve halkoyu (referandum) ile kabul edilir. 13 Anayasanın değiştirilmesi, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az üçte biri (550/3) tarafından yazıyla teklif edilebilir. Anayasanın değiştirilmesi hakkındaki teklifler TBMM Genel Kurulu' nda iki defa görüşülür. Değiştirme teklifinin kabulü Meclis'in üye tamsayısının beşte üç (550x 3/5) çoğunluğunun gizli oyuyla mümkündür. Cumhurbaşkanı, anayasadeğişikliklerine ilişkin kanunları, bir daha görüşülmek üzere Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne geri gönderebilir. Meclis geri gönderilen kanunu, üye tamsayısının üçte iki çoğunluğu ile aynen kabul ederse Cumhurbaşkanı bu kanunu halkoyuna sunabilir. 14 TBMM üyelerinin beşte üçünün yani 330 (550/5=llOx3=330) üyenin oyu ile kabul edilen bir ana yasa değişikliğini Cumhurbaşkanı'nın halk oylamasına sunması zorunludur, Buna karşı TBMM üye tamsayısının üçte ikisinin yani 367 üyenin kabul oyu verdiği anayasadeğişikliğinin halk oylamasına sunulması Cumhurbaşkanının takdirinebırakılmıştır. Anayasa tarafından başka şekilde düzenlenmediğitakdirdetbmm,üye tam sayısının en az üçte biri ile yani 184 üye ile toplanır; bu sayıya toplanma (toplantı) yeter sayısı da denir. Karar yeter sayısı üye tam sayısının dörtte birinin bir fazlasından yani 139 dan az olamaz. 15 2. Kanun: Kanun, normlar hiyerarşisinde anayasadan sonra ikinci sırada yer alan bir hukuk kaynağıdır. Kanun hukukun en önemli kaynağı sayılabilirse de hukuku oluşturan öğelerden sadece biridir. Her kanun bir ihtiyaç üzerine ve bir gerekçeyle hazırlanır. Kanun yapma yetkisi tek bir organa verilmiştir. Bu organ TBMM'nindir. Anayasanın 7"nci maddesine göre, yasama yetkisi Türk Milleti adına Türkiye Büyük Millet Meclisi'nindir ve bu yetki devredilemez." Kanun yapma TBMM' nin, yasama organının tekelindedir. Kanunlar, yasama organı tarafından hazırlanan ve Cumhurbaşkanı tarafından yayımlanarak yürürlüğe konulan yazılı hukuk kurallarıdır. 16 4
3. Milletlerarası Antlaşmalar: Anayasa'nın 90. maddesinde düzenlenmiştir. Türkiye'nin yabancı devletlerle veya milletlerarası kuruluşlarla yaptığı bir antlaşmanın geçerlilik kazanması Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin sözü geçen antlaşmayı bir kanunla uygun bulmasına bağlıdır. Ancak ekonomik, ticari ve teknik ilişkileri düzenleyen ve süresi bir yılı asmayan antlaşmalar, devlet maliyesi bakımından bir yükümlülük getirmemek, kişi hallerine ve Türklerin yabancı memleketlerdeki mülkiyet haklarına dokunmamak şartıyla yayınlanma ile yürürlüğe konulabilir. Yine de, bu antlaşmaların yayımlarından başlayarak iki ay içinde TBMM'nin bilgisine sunulması gerekir. 17 4. Kanun Hükmünde (Gücünde) Kararnameler: Anayasamızın 91'nci maddesine göre Türkiye Büyük Millet Meclisi, Bakanlar Kurulu'na kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi verebilir. Kanun hükmünde kararnameler, yayımlandıkları gün TBMM ne sunulur. Temel haklar ve ödevleri ile siyasi haklar ve ödevler kanun hükmünde kararnamelerle düzenlenemez. Ancak, sıkıyönetim ve olağanüstü hallerde, Cumhurbaşkanı nın başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu yetki kanununa gerek olmaksızın kanun hükmünde kararname çıkarabilir (Any. m:91, 121, 122).. 18 Yetki kanununa gerek olmamakla birlikte savaş, sıkıyönetim ve olağanüstü hallerde çıkarılan KHK lerin de yayınlandıkları gün onaylanmak üzere TBMM ne sunulması gereklidir. Kanun hükmünde kararnameler de tıpkı kanunlar gibi, şekil ve esas bakımından anayasaya uygunluk bakımından Anayasa Mahkemesi'nce yargı denetimine tabidir. Ancak, sıkıyönetim ve olağanüstü hallerde çıkarılan KHK'lere karşı anayasaya aykınlık nedeniyle Anayasa Mahkemesi'ne iptal davası açılamaz; bu halde Anayasa Mahkemesi'nin yargı denetimine tabi değildir (Any.m.148). Ancak, bu halde de yine KHK'ler TBMM"nin siyasi denetimine tabidirler. 19 5. Tüzükler: Tüzükler, yürütmenin düzenleyici işlemlerinden olup; Bakanlar Kurulu'nca çıkarılır. Bakanlar Kurulu, kanunların uygulanmasını göstermek veya kanunların emrettiği işleri belirlemek için kanunlara aykırı olmamak ve Danıştay' n incelenmesinden geçirilmek şartıyla tüzükler çıkarabilir. Tüzükler Cumhurbaşkanı 'nca imzalanır ve kanunlar gibi Resmi Gazete'de yayımlanır (Any.m.ll5). Normlar hiyerarşisi ilkesine göre tüzüğün kanuna aykırı olmaması gerekir. Kanuna aykırı hükümler taşıyan bir tüzüğün mahkemeler tarafından uygulanmaması gerekir. Kanuna aykırı bir tüzüğün iptali için Danıştay'da dava açılabilir. Danıştay, kanuna aykırı bulduğu bir tüzüğü kısmen veya tamamen iptal edebilir. 20 5
6. Yönetmelikler: Yürütmenin düzenleyici işlemlerinden olup; Başbakanlık, bakanlıklar ve kamu tüzel kişileri kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara aykırı olmamak şartıyla yönetmelikler çıkarabilirler. Bütün yönetmeliklerin Resmi Gazete'de yayımlanması zorunlu değildir. Hangi yönetmeliklerin Resmi Gazete'de yayımlanacağı kanunla belirtilmiştir (Any.m.124). YÜKSEK DERECELİ MAHKEMELER Türk Hukuk Sisteminde "Anayasa Mahkemesi (Any.m.146-154 arası)" dışındaki yüksek mahkemeler "Yargıtay (Any.m.154)", "Danıştay (Any. m. 155) ", "Askeri Yargıtay (Any.m.156) ", "Askeri Yüksek İdare Mahkemesi (AnY.m.157)" ve "Uyuşmazlık Mahkemesi. (Any.m.158)" dir. 21 22 8.1. Anayasa Mahkemesi Anayasa Mahkemesi on bir asıl ve dört yedek üyeden kurulur. Kanun, milletlerarası antlaşmayı onaylayan kanun, kanun hükmünde kararname, tüzük, yönetmelik hiyerarşik yapı içinde geçerliliklerini anayasadan almaktadırlar. 1982 Anayasası'nda, kanunların anayasaya uygunluğunun denetiminde, "siyasal denetim"den başka olarak ''Dava Yolu İle Anayasaya Uygunluk Denetimi" ve "İtiraz Yolu İle Anayasaya Uygunluk Denetimi" olmak üzere iki ayrı yargısal denetim mekanizması düzenlenmiştir. 23 Dava yolu ile kanunların anayasaya uygunluğunun denetimi. "Kanunların, Meclis İç Tüzüğü'nün ve Kanun Hükmünde Kararnamelerin" tamamının veyabirkısmının anayasaya aykırı olduğu gerekçesiyle anayasanın belirttiği kişi ve mercilerce Anayasa Mahkemesi'ne iptal davası açılmasıdır. Bu davayı açma yetkisi, sadece "Cumhurbaşkanına, İktidar veya ana muhalefet partileri meclis gruplarına, Koalisyon iktidarlarında mecliste en çok üyeye sahip iktidar ortağı partinin meclis grubuna ve TBMM üye tamsayısının en az beşte biri (550/5=110) üyesine" aittir (Any.m.I50 24 6
Anayasa Mahkemesi'nde doğrudan doğruya iptal davası açma hakkı iptali istenen kanun, içtüzük veya KHK' nin Resmi Gazete'de yayımlanmasından, başlayarak 60 gün içinde düşer. 25 Anayasa Mahkemesinin a) Anayasaya uygunluk denetimi görevi, b) Yüce Divan'lık görevi, c) Siyasal partilerin denetimi ve kapatılması görevi vardır. Anayasa Mahkemesi, Cumhurbaşkanı'nı, Bakanlar Kurulu Üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek idare Mahkemesi Başkan ve üyelerini, Başsavcılannı, Cumhuriyet Başsavcıvekillerini, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu ve Sayıştay Başkan ve üyelerini, görevleri ile ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla, yargılar. 26 Yargıtay (Temyiz Mahkemesi) Genel olarak, ceza ve hukuk uyuşmazlıkları adli yargıda görülür. Adli yargıda yüksek mahkeme görevi, Yargıtay tarafından yerine getirilir. Yargıtay, adli mahkemelerin verdikleri kararların en üst inceleme yeridir. Yargıtay'ın ana görevi, adli yargıda temyiz yeri olarak, ilk derece mahkemelerinin kararlarını incelemek, adli yargı içinde yer alan mahkemeler arasında içtihat birliğini sağlamaktır. Ancak, Yargıtay, yasada gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Yargıtay, hukuk daireleri ve ceza daireleri olmak üzere iki Danıştay İdarenin, işlemveeylemlerininhukukauygunluğu idariyargı yerlerince incelenmekte olup bu sürece yönetsel yargı da denmektedir. Nitekim anayasanın 125. maddesine göre de "İdareninhertürlüeylem ve işlemi yargı denetimine tabidir." İdari işlem ve eylemlerin adli yargıdan ayrı bir yargı yeri olan idari yargıca denetlenmesinin nedeni, idari işlem ve eylemlerin kendine has özellikleri olması nedeniyle ihtisas gerektirmesidir. Bir yüksek mahkeme olarak Danıştay'ın bir görevi de idare ve vergi mahkemelerince verilen hükümlerin son inceleme (temyiz) mahkemesidir. kısımda teşkilatlanmıştır. 27 28 7
Uyuşmazlık Mahkemesi Uyuşmazlık Mahkemesi, genel (adli), idari (yönetsel) ve askeri yargı yerleri arasındaki, görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözmeye yetkili yüksek mahkemedir. Kararları Resmi Gazete'de yayımlanır. Uyuşmazlık Mahkemesi üyeleri, Yargıtay ve Danıştay, Askeri Yargıtay ve Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Üyelerinden oluşan karma yapılı bir yargı yeridir. Uyuşmazlık Mahkemesi'ne Anayasa Mahkemesi'nce görevlendirilen bir üye başkanlık eder. 29 Not: Sayıştay, genel ve katma bütçeli kuruluşların bütün gelir ve giderleri ve mallarını. Türkiye Büyük Millet Meclisi adına denetleyen ve sorumluların hesapveişlemlerini kesin hükme bağlayan bir kuruluştur. Sayıştay'ın yargısal görevleri de vardır. Sayıştay'ın verdiği yargı kararlarına karşı yönetsel yargı yoluna başvurulamaz. Aynı konularda hem Danıştay hem de Sayıştay ayrı karar vermiş ise Danıştay'ın kararı esas alınır. Ancak, unutulmasın ki, Sayıştay bu yargısal görevini yaparken TBMM adına hareket etmez. Sayıştay, Anayasamızda her ne kadar Yargı Başkanlığı altında düzenlenmiş ise de yüksek mahkeme değildir. Hatta Anayasa Mahkemesi'nin 1991 tarihli bir karana göre Sayıştay, bir yargı kuruluşusayılmamaktadır. 30 TEŞEKKÜRLER 31 8