Metrik ölçü sistemi İnch (Parmak) Sistemi. Dr. Ferit FIÇICI 5

Dr. Ferit FIÇICI 1

Miktarı bilinmeyen bir büyüklüğü, aynı cinsten bir birim büyüklük ile karşılaştırarak kaç katı olduğunu saptamaya ölçme denir. Ölçmeişlemineaşağıdaki sebeplerden dolayı ihtiyaçduyulur: Üretilen veya yapılan parçaların ölçü sınırlarını belirlemek Geliştirilen diğer üretim yöntemlerini kontrol etmek Üretimi yapılan parçanın büyüklüğünü bilimsel olarak ifade edebilmek Dr. Ferit FIÇICI 2

Ölçü aletleri ile yapılan ölçme işlemidir. Bu ölçme türünde kumpas, cetvel, mikrometre v.s gibi ölçü aletleri ile yapılan direkt ölçmedir. bu ölçme işleminde direkt bir ölçme yoktur. Bu yöntemde bir kıyaslama vardır. Örnek olarak, pergel, iç ve dış çap kumpasları, mastarlaile ölçme gibi. Dr. Ferit FIÇICI 3

Ölçü aletinin hassasiyeti Ölçme işlemi yapılan ortamın, ölçü aletinin, ölçülen parçanın ısısı İşin hassasiyeti Ölçülecek iş parçasının fiziksel özelliği Ölçme yapılan yerin ışık durumu Ölçme yapan kişiden kaynaklanan faktörler Ölçme yapan kişinin bilgisi ve ruhsal durumu Bakış açısı Dr. Ferit FIÇICI 4

Metrik ölçü sistemi İnch (Parmak) Sistemi Dr. Ferit FIÇICI 5

Ülkemizde ve dünyada 100 den fazla ülkede kullanılan ölçü sistemidir. Bu ölçü sisteminde sadece metre (m) birimi kullanılmaz. Bu yüzden üst ve askatları oluşturulmuştur. Dr. Ferit FIÇICI 6

Dr. Ferit FIÇICI 7

Bu ölçü sisteminde birim yarda dır. 1 Yarda = 3 Ayak = 36 Parmaktır. Bu ölçü sisteminde askatları olarak parmak ve bölüntüleri kullanılır. Parmak ( ) ile gösterilir. Örnek olarak; 1, 2, 1/2, 5/6 ölçüleri verilebilir. Ayrıca1 = 25.4mm yekarşılık gelmektedir. Dr. Ferit FIÇICI 8

Örnek1: 1/2 kaç mm eder? 1 25.4 mm ise 1/2 X mm X= 25.4/2 = 12.7 mm eder Dr. Ferit FIÇICI 9

Dr. Ferit FIÇICI 10

Ölçme aletlerinin sınıflandırılması Mekanik ölçü aletleri ( kumpas, çelik cetvel, şerit metre v.s) Elektronik ölçü aletleri (Lazerli ölçü aletleri) Elektro mekanik ölçü aletleri (dijital mikrometre, kumpas v.s) Dr. Ferit FIÇICI 11

Uzunluk ölçen ölçü aletleri Doğrultu ölçen aletler Isı ölçen aletler Basınç ölçen aletler Yükseklik belirlemeye yarayan aletler Dr. Ferit FIÇICI 12

o Metreler o Çelik metreler Ölçü taşıma aletleri o Pergeller o İç ve dış çap kumpasları Ayarlanabilir ölçü aletleri o Sürmeli kumpaslar o Mikrometreler Sabit ölçü aletleri o Şablonlar o Mastarlar Dr. Ferit FIÇICI 13

Bu ölçü aletleri en sık kullanılan aletlerdir. 1.1. Metreler En basit veya kaba ölçü aletleridir. Farklı ölçü aralıklarına sahiptir. Dr. Ferit FIÇICI 15

1.2. Çelik Cetveller Çelik cetvellerin bölüntüleri sürmeli kumpaslarınkine benzer. Bu cetvellerin bölüntüleri ve yazıları asit ile silinebilir. Boyları 150, 200, 300 veya 500 mm arasında değişebilir. Çelik cetvel ile ölçüm Dr. Ferit FIÇICI 16

2.1. Pergeller Pergeller, iş parçasının üzerine daire ve yaylar çizmek, delikleri yerleştirmek ve diğer ölçüleri taşımak amacıyla yapılan işlerde kullanılan bir el aletidir. Bu aletler zamanla aşındığından dolayı zaman zaman bilenmesi gerekir. Dr. Ferit FIÇICI 17

Pergelin çelik cetvel ile ayarlanması Değişik yapıdaki pergellerin kullanılış şekilleri Dr. Ferit FIÇICI 18

2.2. İç ve Dış Çap Kumpasları Ölçü taşımada kullanılan aletlerdir. Çap kumpasları üzerinde bölüntü çizelgesi yoktur. Bu yüzden tek başlarına kullanılmazlar. Ölçü kontrolü yapmak için kullanılırlar. Seri imalattahızlı kontrol imkanı sağlar. Dr. Ferit FIÇICI 19

3.1. Sürmeli Kumpaslar Paslanmaz çelikten üretilen sürmeli kumpaslar yapı olarak hareketli bir çene ve gövdeden meydana gelir. Aşırı zorlamalara karşı sertleştirilmiş ve taşlanmıştır. Taşlama işleminden sonra asit gibi maddelere karşı ince bir tabaka ile kaplanarak direnci artırılmıştır. Dr. Ferit FIÇICI 20

Sürmeli kumpaslar 1/10 verniyer taksimatlı kumpaslar 1/20 verniyer taksimatlı kumpaslar 1/50 verniyer taksimatlı kumpaslar Dr. Ferit FIÇICI 22

1/10 verniyer taksimatlı kumpas ile okuma Temel Kural = Cetvelde iki çizgi aralığından, verniyerdeki iki çizgi aralığı farkıdır. Kumpasın hassasiyeti : (1 mm) (9/10 mm) = 1 0.9 = 0.1 mm Dr. Ferit FIÇICI 23

62.4 mm nin 1/10 verniyer taksimatlı kumpas ile okunması Dr. Ferit FIÇICI 24

7 mm nin 1/10 verniyer taksimatlı kumpas ile okunması Dr. Ferit FIÇICI 25

3.2. Mikrometreler Mikrometre, yuvarlak parçaların çaplarını ve düz parçaların da kalınlıklarını ölçmede kullanılan bir alettir. Dr. Ferit FIÇICI 35

Mikrometreler değişik aralıklarda üretilmiştir. Örneğin 0 25 mm aralığında bir mikrometre bu ölçü aralıklarında ölçüm yapmaya yarar. Yani 25.1 mm yi ölçemez. 0 25 75 100 25 50 100 125 50 75 125 150 Dr. Ferit FIÇICI 37

Mikrometreler ölçüm sitemlerine ve kullanım yerlerine göre sınıflandırılabilir. Ölçü sistemlerine göre mikrometreler Metrik mikrometreler Parmak ( ) mikrometreler Kullanımalanlarına göre mikrometreler Dış ve iç çap mikrometreleri Derinlikleri mikrometreleri Modül mikrometreleri Vida mikrometreleri Özel mikrometreler Dr. Ferit FIÇICI 38

Dr. Ferit FIÇICI 39 Endüstride en sık kullanılan mikrometrelerdir.

Örnek 1 5+0.5+0.28 = 5.78 mm Dr. Ferit FIÇICI 40

3.2.2. İç Çap Mikrometreleri İş parçaları üzerinde bulunan delik çapları, kanal genişlikleri veya paralel yüzeyler arasındaki ölçme ve kontrol işlemlerinde kullanılır. Dr. Ferit FIÇICI 41

3.3.3. Derinlik Mikrometreleri Genel olarak delik, kanal ve kademe yüksekliklerinin ölçme ve kontrolünde kullanılır. Derinlik ölçme mili bölüntülü tanbur içerisine takılıpsökülmeözelliğine sahiptir. Dr. Ferit FIÇICI 42

3.3.4. Vida Mikrometreleri Metrik ve parmak (inç) vidaların ölçme ve kontrolünde kullanılır. Vida mikrometrelerinin ölçme işlemini yapan uçları, vida profillerine uyacak şekilde parmak vidalar için 55, metrik vidalar için 60 olarak yapılırlar. Mikrometre uçları, ölçülecekolan vidanın adımına göre değiştirilmeözelliğine sahiptir. Dr. Ferit FIÇICI 43

3.3.5. Özel Mikrometreler Bu tür mikrometreler özel amaçlı ölçme ve kontrol işlemleri için kullanılmaktadır. Bu mikrometrelere örnek olarak; Mastar mikrometreler, Tablalı mikrometreler, Saç mikrometreleri, İnce uçlu mikrometreler, Komparatörlü iç çap mikrometreleri, İç kademe mikrometresi. Dr. Ferit FIÇICI 44

3.3.6. Komparatörler İbreli ve dijital ölçme ve kontrol aletleridir. Komparatör ibresinin saat etrafında bir tam turu 1 mm olup, her iki çizgi arası yani hassasiyeti 0.01 mm dir. Komparatör saati üzerinde ayrıca küçük bir ibrede bulunur. Bu küçük ibrede iki çizgi arası 1 mm dir. Milimetrelik kontroller küçük ibreden, yüzdeli ilerlemeler ise büyük ibreden takip edilir. Dijitalde ise rakam ekranda görüntülenir. Dr. Ferit FIÇICI 45

Komparatör saatleri mıknatıslı sehpalar ile birlikte kullanılırlar. Bunun nedeni; komparatörün ölçme ve kontrol işleminin yapılacağı parça veya tezgâh gövdelerine kolayca tespit edilmesi içindir. Dr. Ferit FIÇICI 47

Kumpas ile ölçüm Mastar ile ölçüm Dr. Ferit FIÇICI 49

Değişik mastar ve şablon örnekleri Dr. Ferit FIÇICI 50

Üretimin ölçü sınırları içinde yapılıp yapılmadığının değişik araçlar ile kontrolü sonucunda, işin kullanılır olup olmadığının tespitine kontrol adı verilir. Ölçüm yapan kişi ile kontrol yapan kişinin farklı kişiler olması işletmelerin kalite kontrol bölümlerinde istenen bir durumdur. Ölçüm yapan kişiilekontroledenkişinin aynı olması durumunda hataların meydana geldiği tecrübelerle sabittir. Dr. Ferit FIÇICI 51

Ölçmede kullanılan tüm aletler kontrol amaçlı kullanılabilir. Gönyeler: Kaba tesviyecilik, metal konstrüksiyon ve tenekecilik işlerinde kullanılan yalın gönyeler kullanılır. Gönyelerin kullanma amaçları; Komşu yüzeylerin dikeyliğinin kontrol edilmesi Markalama işleminde birbirine dikey olan çizgilerin çekilmesi Açılarıntaşınması. Dr. Ferit FIÇICI 52

1. Kıl Gönyeler Yüzeylerin düzgünlüklerinin ve dikliklerinin kontrolünde kullanılır. Gönyelerin uç kısımları konik (keskin) olduğundan hassas bir şekilde kontrol yapılabilir. Kıl gönye Dr. Ferit FIÇICI 53

2. Sabit Açılı Gönyeler Sabit açılı gönyeler kalıcı gerilmeleri alınmış çelik ya da paslanmaz çelikten üretilirler. Sabit açılı gönyeler 45 o, 90 o, 120 o ve 135 o lere göre standart açılara göre ayarlanmışlardır. Genel olarak kontrol amaçlı kullanılırlar. 90 o lik gönyeler Dr. Ferit FIÇICI 54

3. Şapkalı Gönyeler Bölüntüsüz bir cetvel ve şapka olarak adlandırılan kısımdan oluşmuştur. Genel işlerde kullanılan bu tür gönyeler 100 150 mm arasında boylara sahiptir. Şapkalı gönye ile açı kontrolü Dr. Ferit FIÇICI 55

4. Taşçı Gönyeleri Boyları uzun olan profil, köşebent, lama vb. gereçlerin 90 o lik birleştirilmelerinin kontrolünde kullanılır. Dr. Ferit FIÇICI 56

5. Ayarlı Gönyeler Açılı olarak yapılan işlerin kontrolünde ve gerektiğinde markalama işlemleri için geliştirilmiştir. Üzerinde açı bölüntüsünügösterençizelgesivardır. Bu tür gönyelerde hareketli ve kılıç olarak adlandırılan kısım, açı değeri doğrudan doğruya okunabilecek şekilde düzenlenmiştir 1 Sabitleme somunu 2 Kılıç 3 Açı ölçer Ayarlı gönye Ayarlı gönyenin ayarlanması Dr. Ferit FIÇICI 57

6. Üniversal Gönyeler Hassas işlemler için geliştirilmiştir. Ölçme sırasında her açının katları ayarlanabilir. Bu tür gönyeler ile kontrol, açı iletme ve markalama işlemleri yapılır Dar ve geniş açıların kontrolü Dr. Ferit FIÇICI 58

7. KALINLIK KONTROL MASTARLARI Birbirine uyabilen parçaların görevlerini yapabilecek ölçü sınırları içinde olup olmadıklarının kontrolü mastarlar aracılığıyla yapılır. Özellikle birbirine paralel iki yüzey arasında kullanılan kalınlık mastarları, bunlara tipik örnek oluşturur. Atölyelerdeki makineler ne kadar gelişmiş olursa olsun, üretimde parçaların hepsinin aynı ölçülerde üretilmesi beklenemez. Ölçülerde çok küçük değerlerde olsa da farklılıklar söz konusudur. Bu nedenle her ölçüye bir tolerans verilir. Tolerans esas ölçüden büyük ya da küçük verilen ölçülerdir. Kalınlık kontrol mastarları da bu toleranslar doğrultusunda üretilir. Dr. Ferit FIÇICI 59

8. SU TERAZİLERİ Yatay ve dikey eksenlerin doğruluklarını kontrol etme amacıyla kullanılan en eski el aletlerinden biridir. Özellikle makinelerin kullanılacağı yerlere yerleştirilmesinde büyük kolaylıksağlar. Bunun yanında pres tablalarına kalıp yerleştirme de kullanım alanlarından biridir. Su terazisi Dr. Ferit FIÇICI 60

9. KONTROL PLEYTLERİ Üst yüzeyleri oldukça hassas olarak işlenmiş, markalama işlemlerinde kullanılan masalardır. Gözeneksiz bir yapıya sahip olabilmesi için kaliteli dökümden üretilir. Pleytler, sadece markalama ve kontrol işlemlerinde kullanılan avadanlıklardır. Bu nedenle başka işlemlerdekullanılması doğru değildir. Maliyetlerinin yüksekliği, bakımlarının önemini artırır. Kullanılmadıkları süre içinde yüzeylerinin korunması gerekir. Dr. Ferit FIÇICI 61

Aynı parçadan çok sayıda imal edilirse, (aynı tezgahta, aynı işçi tarafından) her birisinin ölçüsünde farklılıklar olur. Makinede ve avadanlıklardaki* hatalar, Isı ve ışık hataları (Ölçü aletlerinin genleşmesi, gölge oluşması vb), Ölçü aletlerindeki hatalar, Kişisel hatalar (Yorgunluk vb). * Avadanlık: El aletleri, çekiç, pense, keser, tornavida vb. takımlar. Dr. Ferit FIÇICI 62

Boyutsal Tolerans: Belirli bir ölçü aralığında değişmesine izin verilen toplam büyüklüktür. Maksimum ile minimum limitler arasındaki büyüklükle ifade edilir. Geometrik Tolerans: Gerçek geometriden maksimum ile minimum arasındaki sapmadır. Dr. Ferit FIÇICI 63

Tolerans ile iki husus belirtilir: 1. Alıştırma türü (Boşluklu, belirsiz,sıkı. HARFLERLE): konum 2. Tolerans büyüklüğü(rakamlarla ): nitelik Küçük rakamlar kalitenin yüksekliğini, büyük rakamlar ise kalitenin düşüklüğünü gösterir. Dr. Ferit FIÇICI 64

Biçim toleransları Dairesellik, doğrusallık, düzlemsellik ve silindirlik bir katının biçimi ile ilgili toleranslardır. Dr. Ferit FIÇICI 66

Düzenleme toleransları Diklik, paralellik, açısallık bir unsurun düzenlenmesi ile ilgili toleranslardır Dr. Ferit FIÇICI 67

Yerleşim Toleransları Simetriklik toleransının aynı zamanda düzlemsellik ve doğrusallığı kontrol ediyor olduğu göz önüne alınmalıdır. Dr. Ferit FIÇICI 68

Salgı toleransları Dairesel salgı toleransının aynı zamanda dairesellik ve eşmerkezliliği, toplam salgı toleransının aynı zamanda doğrusallık, açısallık, koniklik, dairesellik ve alında düzlemselliği kontrol ettiği göz önüne alınmalıdır. Dr. Ferit FIÇICI 69