İrevan da Ermenilerin Türklere Yaptıkları Soykırımdan Bir Belge Bilindiği gibi İrevan kenti ve bu vilayetin tarihi Azerbaycan topraklarının bünyesinde bulunmaktadır. 1828 Türkmençay Antlaşması esasında bu vilayet Nahcivan la birlikte Rusya ya verilmiştir. Bu seneden itibaren Rusya nın teşebbüsleriyle Osmanlı nın doğu vilayetlerinde ve Güney Azerbaycan da dağınık olarak yaşayan Ermeniler bu bölgeye göç ettirilmiştir. General Simino Azerbaycan valisi ve Kaçar Şahının veliahdı Abbas Mirza bu göçle ilgilenmek üzere görevlendirilmişlerdir 1. Onun yazdıklarına göre Ruslar yerli Ermenileri zorla göç etmeye mecbur etmişler ve gitmek istemeyenleri ya parayla aldatmışlar ya da askerlerin kamçı gücüyle İrevan ve Karabağ a götürmüşlerdir 2. Siminov un raporuna göre Ruslar bu göçlere hazırlıksız yakalanmışlar ve birçok Ermeni muhaciri bu yıllarda açlık ve hastalıktan helak olmuştur 3. Resmi Rus belgelerine göre İrevan da 1828 senesinde 1807 (7331 kişi) Türk, 567 Ermeni (2369 kişi) yaşamaktaydı 4. Yine aynı belgelere göre bölgede Ermenilerin nüfusu bir hayli artış göstermiştir. 1829 senesinde Rusların resmi kayıtlarına göre İrevan ve Nahcivan vilayetinde nüfusun yüzde 80 i (yaklaşık 93.000 kişi) Türkler ve diğerleri Ermenilerden oluşmaktaydı 5. Aynı kayıtlara esasen 1828 senesinden itibaren 20.000 Türk Kaçar Hanedanlığına bağlı idari ve ordu mensupları dâhil Türkmençay Antlaşmasına göre bölgeyi terk ettiler. Bu yerli halkın çoğu Güney Azerbaycan a yerleşmiştir. Bu muhacirlerin çoğu hala İran da İrevani soy ismini taşımaktadır. Tohid Melikzade* 1823 yılında Rusların resmi kayıtlarına göre İrevan da Türklerin nüfusu 82.373 kişi, Ermeniler ise 82.377 kişi olarak çoğunluk durumundadır. Anlaşılan Ermenilerin nüfusu bu dört senede Simino nun raporlarına karşın 4 kat artmıştır. Daha önceden de bahsettiğimiz gibi, bu Ermeniler Anadolu nun doğusunda ve Güney Azerbaycan (İran da) dağınık halde yaşayan Ermenilerden toplanarak bölgede iskân ettirilmişlerdir. Ermeni tarihçi H. Pastırmacıyan da bu tarihi olayda yaklaşık yüz bine yakın Ermeni nin Osmanlı dan İrevan a yerleştirildiğini açıkça yazmıştır 6. Ruslar tarafından Ermenilerin yerleştirilmesi için Albay Lazarov tayin edilmiş ve Ermeniler beş sene vergiden muaf tutulmuştur 7. Bu olaylardan sonra İrevan da Türklerin zıddına nüfus dengesinin bozulmasına karşın yirminci asrın başlangıcına kadar bu denge Türklerin lehine olmuştur. Fakat 1905 ten itibaren Rusların kışkırttığı Ermeni-Müslüman Savaşları sonucu İrevan bölgesinde Türkler mağlup oldular. Oysa Bakü ve Nahcivan da Türkler galip gelmiştir 8. Bu olaylardan sonra mağlup olan bölgeler bir defalık Azerbaycan Türklerin elinden çıkmıştır. (*) Doç.Dr., Araştırmacı, Yazar, tohidmelikzade@yahoo.com (1) İttihadiye, Mensure, Mir Mehemmet Sadik, Seid, General Simino der khedmete İran E Esre Kacar, Tahran,1996, s.55. رصع ناریا تمدخ رد ونیمیس لارنژ دیعس قداص دمحم ریم هروصنم هیداحتا 55 :ص 1375 نارهت راجاق (2) A.K, s.94. (3) A.K, s.94. (4) Serdariniya, Semed, İrevan Müslümanların yurduymuş, Tehran, 2001, s.90. 90 :ص 1380 نارهت دوب نیشن ناملسم رهش کی ناوریا این یرادرس دمص (5) A.K, s.91. (6) Psdermaciyan, Herand, Ermenistan tarihi, tercüme eden, Kazi, دمحم همجرت ناتسنمرا. خیرات دناره نایجامردساپs.367 Tahran,,1987 3 :ص 1366 نارهت یضاق (7) - A.K, s.367. 130 :ص این یرادرس s.130. (8) Sedariniya, 1
2 Malum yirminci asrın başlarından itibaren, Daşnakların Hay Dat ı olan Büyük Ermenistan ı gerçekleştirme çabaları vardır. Ayrıca Hazar denizinden Karadeniz e ve Akdeniz e kadar kapsayan hayali Ermenistan arazisi hemen hemen her zaman Türk yurdu olan Azerbaycan ın tamamını ve Anadolu nun doğu bölgelerini kapsamaktadır. Onların Türklere karşı eylemleri sadece Azerbaycan sınırlı kalmadı, 1914 ten itibaren Ruslar başta olmak üzere dinden dolayı sair Avrupa devletlerinin desteklerini de kazanarak Osmanlı arazisi dâhilinde Osmanlı Devletine yönelik silahlı eylemlere girdiler ve yüzlerce Türkü şehit ettiler. Osmanlı ise bu eylemler karşın tehcir fermanını çıkartmaktan başka çare bulamadı. İran Azerbaycan ına gelince bölgedeki Ermeniler ve Asuriler, Rus ve Amerikan yardımıyla Urmiye ve Salmas ta 150.000 Türkü sadece bir hayali Ermenistan kurmak için katlettiler 9. Bu olaylar Azerbaycan da celoluk denir 10. İrevan vilayetine gelince, bu bölgede Türklerin durumu daha da ağır idi. Sözde bağımsız Ermenistan devleti kurulduktan sonra Türklerin soykırımı planlı olarak, bu defa Ermenistan devleti eli ile gerçekleşti. Kaynaklara göre sadece İrevan vilayetinde 211 Türk köyü yakılmış, Ermeniler tarafından 300.000 Türk şehit edilmiştir 11. Bir kısmı da emniyetli sayılan Gence ve Tebriz kentlerine hareket etmiştir. Bu katliam sırasında İrevan halkı soykırımdan kurtulmak için bölgedeki devletlere mektup yazarak yardım dilemişlerdir. İlginç nokta şudur ki, İrevan Türkleri Ermeni hâkimiyetini kabul etmeyerek, yazdıkları bu mektuba esasen, Ermeni hükümetinden ayrılarak bir teşkilat sayesinde kendilerini savunma ve muhafaza etmeğe kısa zamanlı olarak muvaffak olmuşlardır 12. Bizce bu önemli nokta tarihçiler tarafından araştırılmalıdır. Ne yazık ki, bölge o kadar karmaşık bir duruma girmiştir ki, yardım sesine kimse yanıt vermemiş ve yüzlerce soydaşımız, akrabalarımız namertçe şehit olmuştur. Türk yurdu İrevan ise yeni kurulmuş Ermenistan Cumhuriyeti nin başkenti ilan edilmiştir. Elimizde olan bu mektup Türkiye Cumhuriyeti nin Devlet Arşiv Müdürlüğünce Azerbaycan Devlet Arşivlerinden alınıp Ankara ya getirilmiştir. 20 köyün vekillerinin yanı sıra İrevan muhacirleri vekilleri tarafından yeni kurulmuş Azerbaycan Cumhuriyetinin kabinesine hitaben yazılmıştır. 12 Zilhicce 1337 (8 Eylül 1919) tarihinde Azerbaycan Türkçesiyle ve Arap alfabesiyle yazılmıştır. Bu mektup 18 teşrin evvel 1919 da Azerbaycan hükümetine varmıştır. 171 numarada kayıtlıdır. Mektubun metni 13 : Azerbaycan Hükümetinde Vezirler Şurasına Umum İrevan Guberniya sında yaşayan Müslümanlar tarafından bir meruze ye âcizane. Avrupa Savaşından başlanandan şimdiye kadar bura Müslümanları zor günler yaşamışlar. Ve mukaddesat diniye ve milliğimizin Taşnaklar tarafından gayet derece de müzmehil olup ve ırz namusumuzu hetk olunmasını bir derece devam ve sade dil cemaat nazarlarından feramuş kimi olmuştular. Yüzden ziyade köylerin ahalisi yıkılmış divarların dibinde azca mehsulatlarını toplayıp imrar e hayat etmelerine güman ederdiler. Birden bire Taşnak hükümetinin alçak ve rezil memurları tarafından ah saklı, kalın, eurmelu, içmiyadzin, kırkbulakh, dereçiçek mahalları ve İrevan mahalında olan müslüman köyleri paymal olub hansı ki keçenlerde yol verilib bir günlük azuge ve bir köhne xirge pare ile köyden dışarıya çıkmağa imkân olurdu, lakin imdi ölen (9) Melikzade, Tohid, Salmasın on bin senelik tarihi, Salams,1999, برغ و ساملس هلاس رازه هد خیرات دیحوت یناقملید هداز کلم.189.s 189 :ص 1384 زیربت ناجیابرذآ (10) Bu olaylara kısa bir bakış olarak bakınız: Melikzade, Tohid, Azerbaycan Dergisi, Ocak 2001, s.21. 147 ص این یرادرس s.147. (11) Serdariniya, (12) Bu cümle metnin içinden alınmıştır. (13) Metin içini hiç değişmeden yalnız alfabe değişikliği yaptık.
ve bir derece ismetli ve heyalı düşmene meruz kalan çocuk ve kadınların başta yüzlerce kişileri dutdukta koyun kimi başlarını kesirler. Bundan elave heyvan sürülerine muşabih divarların dibinde ve güneş kabağında meyvecat kırıntıları ile teeyüş edirler. İnsaniyet kıyafeti bozulmuş dehşetli menzereler teşkil edirler Kalıb 20 köylerden ibare zengi basar köyleri hansıke yüz elli köylerden ibaret kaçkınları ke bir kütleye ezimedir, onların penahidır. Gine taşnaklar bu köyleri mahv ve paymal etmek istiyor. İslamiyet ve insaniyet namine yüz elli köyden ibaret bir kütleyte ezime ile beraber bu igirmi köy ehalisi vekilleri cem olub kendilerini muhafize etmek üçün bir mudafieye milliye heyeti teşkil edib ve Ermeni hükümetinden ayrılıb ve bir teşkilat sayesinde kendilerini mudafiee ve muhafize etmek kısa zamanlı olarak muveffeq olmuşalr ve zayıf sesle umum demokrat cemaetine ve Azerbaycan hükümetinde vezirler şurasına muavinet ellerini uzadıb yardım dileyirler. Her nehvile olursa olsun bizim muhafizemize tedabire lazemeler ittihazında bulunmaklarını bildirib ve bizi tehte himayelerine alıb daşnaqların zulm ve cefasına daha bundan sonra yol vermemelerini insaniyet namine istirham ediyoruz. Hergah tezlikle merhemet ellerinizi uzadıb bu mezlum ve mesum çocuqlar istiğase ellerine kovuşdurmazsanızsa yüzminlerce nufuslar mehv olar. 12 zihecce 1337 14 Gerekışlaq Geriyesinin 15 Vekilleri: 1 Meşedi Mehemmed Bağır 2 Mustafa 3 Şorlu Demirçi Vekilleri: 4 5 Yukarı Neclu Geriyesinin vekilleri: 6 Hacı Receb Hacı Memmed Oğlu 7 Meşedi Memed Bağır Hacı İbrahım Khelil oğlu Oğlu Aşağı Neclu vekilleri: 8 Kerbelayı Memed Ali Hacı Abdıllah 9 Meşedi Hüsen Aliuof Donguzken Geriyesinin Vekilleri: 10 Hacı Ali Akber Hacı 16 Oğlu 11 Meşedi Mahmud Maşedi Mehammed Cefer Oğlu Hacı İlyas Geriyesinin Vekilleri: 12 Hacı Zeynal Hacı Selah Oğlu 13 Kerbelayı Abas Meşadı Velı Oğlu Gök Gümbet Geriyesinin Vekilleri: 14 Meşedi Celil Kerbelayı Gefur Oğlu 15 Hacı Mustafa Hacı Ali Oğlu Arbat Geriyesinin Vekilleri: 16 Zeynel Malla Mehemmed Oğlu 17 Şeban Kerbelayyı İsmayıl Oğlu Çarbağ Geriyesinin Vekilleri: 18 Hacı Heyder Hacı Meherem oğlu 19 Mehemmed meşedi hüsen oğlu Şurlu Mehmandar Geriyesinin Vekilleri: 20 Hacı Seyid Ali Mir Gafar Oğlu 21 Meşedi Hacı Abbas Oğlu Çobankere Geriyesinin Vekilleri: 22 Mesum Hacı Hesen Oğlu 23 Hesen hacı qasım oğlu Khaçaparak Geriyesinin Vekilleri: 24 Kerbelayı Ali Hacı Hesen Oğlu 25 Mehemmed Baba Oğlu Garga Bazar Vekilleri: 26 27 Ulu Hanlu Geriyesinin Vekilleri: 28 Kerbelayi İskender Necefoğlu 29 Kerbelayi Genber (14) 8 Eylül 1919 senesine denk geliyor. (15) Geriye, köy demektir. (16) Noktalı olan yerlerde adlar okunaklı olmamıştır. 3
Servanlar Geriyesinin Vekilleri: 30 Veli 31 Reyhanlu Geriyesinin Vekilleri: 32 Ali Meşedi İlyas Oğlu 33 Kebelayi Hesen Ali oğlu Hebelkend Vekilleri: 34 Ali Hüsen Oğlu 35 Kerbelayi Abas Fekhre Adem Seyit Kend Vekilleri: 36 Hesen kerbelayi Hesen oğlu 37 İlxi Qorux Vekilleri: 38 39 Esed Memmed oğlu 4 Sarıcalar Vekilleri: 40 41 Umum Aralıq ve Baş Kend Vekilleri: 42 Hesen 43 Meşedi
5