ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR

ULUSAL VE ULUSLARARASI PİYASALAR Sermaye Piyasası Faaliyetleri İleri Düzey Lisansı Eğitimi EYLÜL 2011 1

Bu kılavuz, Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği () tarafından SPK Lisanslama Sınavlarına referans kaynak oluşturmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu kılavuzda yer alan her türlü bilgi, değerlendirme, yorum ve istatistiki değerler hazırlandığı tarih itibariyle İMKB nin Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzundan, TCMB, İMKB, VOB, Takasbank ve Eğitmenlerinden temin edilerek derlenmiştir. Bilgilerin hata ve eksikliğinden doğabilecek zararlardan hiçbir şekilde sorumluluk kabul etmemektedir. Bu kılavuzda yer alan bilgiler kaynak gösterilmek şartıyla izinsiz yayınlanabilir, ancak ticari amaçla çoğaltılamaz ve satılamaz. 2

GİRİŞ Bu kılavuzda yer alan bilgiler, Sermaye Piyasası Faaliyetleri İleri Düzey lisanslama sınavının konularından Ulusal ve Uluslararası Piyasalar ı içermektedir. Kılavuz, T.C. Merkez Bankası Piyasaları, Bankalararası Piyasalar, İMKB Hisse Senetleri Piyasaları, Kotasyon, Pazar Açılması, Halka Arz ve İMKB de İşlem Görme, Gelişen İşletmeler Piyasası, İMKB Tahvil ve Bono Piyasaları, İMKB Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Eurotahvil Pazarları, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası, Takasbank Para Piyasası, Tezgâhüstü Piyasalar, Uluslararası Menkul Kıymet İşlem Kuralları, Yurt Dışı Pazarlarda Hisse Senedi İhracı ve Depo Sertifikaları, Yabancı Sermaye Piyasası Araçlarının Satışı, Uluslararası Finansal Piyasalar (Euro- Piyasalar), Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasalarının İşleyişi olmak üzere toplam on beş bölümden oluşmaktadır. Sınavlarda Ulusal ve Uluslararası Piyasalar ile ilgili çıkacak soru sayısı 25 tir. Katılımcılara başarılar dileriz. 3

1. TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI PİYASALARI... 15 1.1. Para Politikası Uygulamaları... 16 1.2. Araçlar ve Bünyesindeki Piyasalar... 18 1.2.1. Açık Piyasa İşlemleri... 19 1.2.2. Para Piyasaları Müdürlüğü... 22 1.2.3. Döviz ve Efektif İşlemleri... 24 1.2.4. Reeskont Penceresi... 26 1.2.5. Zorunlu Karşılıklar... 27 2. BANKALARARASI PİYASALAR... 30 2.1. Bankalararası TL Piyasası... 30 2.2. Bankalararası Repo Piyasası... 30 2.3. Bankalararası Tahvil Piyasası... 30 2.4. Bankalararası Döviz Piyasası... 31 3. İMKB HİSSE SENETLERİ PİYASALARI... 33 3.1. Temel Kavramlar... 33 3.1.1. Hisse Senetleri Piyasası nın İşleyişi İle İlgili Tanımlar... 33 3.2. İMKB Hisse Senetleri Piyasası nın İşleyişi... 40 3.2.1. Müşteri ve Borsa Emirleri... 40 3.2.1.1. Müşteri Emirleri... 40 3.2.1.2. Borsa Emirleri... 40 3.2.2. Hisse Senetleri Piyasası nda Fiyatların Oluşum Yöntemi... 40 3.2.2.1. Fiyat Önceliği... 40 3.2.2.2. Zaman Önceliği... 40 3.2.3. Emir Girişinde Sınırlamalar... 40 3.2.3.1. Maksimum Lot Miktarı... 41 3.2.3.1.1. Maksimum Lot Miktarı... 41 3.2.3.2. İşlem Değeri Sınırı... 42 3.2.4. Emir Çeşitleri... 42 3.2.4.1. Normal Emirler... 42 3.2.4.2. Özel Emirler... 43 3.2.5. Emirlerde Geçerlilik Süresi... 47 3.2.5.1. Günlük Emir... 47 3.2.5.2. Kalanı İptal Et... 47 3.2.5.3. Tarihli Emir... 47 3.3. Emirlerde Düzeltme, Bölme ve İptal (Sürekli Müzayede Seansı İçin)... 47 4. KOTASYON, PAZAR AÇILMASI, HALKA ARZ VE İMKB DE İŞLEM GÖRME... 49 4.1. Kotasyon Ve Halka Arz... 49 4.1.1. Kotasyonun Tanımı... 49 4.2. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası nda Genel Kotasyon Esasları... 49 4.2.1. Tanımlar... 50 4.2.1.1. Ortaklık... 50 4.2.1.2. Mali Tablo... 50 4.2.1.3. İlk Kotasyon... 50 4.2.1.4. İlave Kotasyon... 50 4.2.1.5. Halka Açıklık Oranı... 50 4.2.1.6. Halka Açıklık... 50 4.2.1.7. İMKB Saklama Merkezi... 51 4.2.2. Kotasyona Konu Olacak ve Borsa'da İşlem Görecek Menkul Kıymetler (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 6)... 51 4.2.3. Kota Alınmış Menkul Kıymetlerin İşlem Görmesi (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 7)... 51 4.2.4. Kota Alınmamış Menkul Kıymetlerin Borsa'da İşlem Görmesi (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 27)... 52 4.2.5. İlave Kotasyon Zorunluluğu (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 11)... 52 4

4.2.6. Kotasyon Şartları... 53 4.2.6.1. Ortaklık Haklarını Temsil Eden Menkul Kıymetlerin İlk Kotasyonu (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 13)... 53 4.2.6.2. Borçluluğu Temsil Eden Menkul Kıymetlerin Kotasyonu (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 16)... 54 4.2.6.3. Kota Alınmamış Borçlanma Araçlarının Tahvil ve Bono Piyasası nda İşlem Görmesine İlişkin Esaslar... 55 4.2.6.3.1. İşlem Görecek Özel Sektör Tahvilleri ve Pazara Kabul Şartı... 55 4.2.6.3.2. Tahvil ve Bono Piyasası ndan Çıkarma... 56 4.2.7. Kottan Çıkarma... 56 4.2.7.1. Borsa Kotundan Çıkarmayı Gerektiren Durumlar (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 24) 56 4.2.7.2. Ortaklığın Kendi İsteği İle Menkul Kıymetlerin Borsa Kotundan Çıkarılması (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 25)... 57 4.2.7.3. Geçici veya Sürekli Kottan Çıkarılan Menkul Kıymetlerin Tekrar Borsa Kotuna Alınmaları (İMKB Kotasyon Yönetmeliği Madde 26)... 57 4.3. Halka Arz ve Borsa da İşlem Görme... 58 4.3.1. Şirketler ve Halka Arz... 58 4.3.2. Halka Arz Yöntemleri... 59 4.3.3.1. Genel Esaslar... 61 4.3.4. Halka Arza Aracılığa İlişkin Esaslar... 62 4.3.5. Kamuyu Aydınlatmaya İlişkin Esaslar... 62 4.3.6. Dağtıma İlişkin Genel Esaslar... 62 4.3.7. Talep Toplama Süresi... 63 4.3.8. Mükerrer Talepler... 63 4.3.9. Bedellerin Yatırılması... 63 4.3.10. Dağıtım Listesinin Kesinleşmesi, Bedel İadesi ve Teslim... 63 4.3.11. Niteliği Belirlenmiş Ortaklıklar... 63 4.3.12. Talep Toplama Yöntemi... 64 4.3.13. Sabit Fiyatla Veya Fiyat Aralığı Yoluyla Talep Toplama Yönteminde Dağıtım İlkeleri... 64 4.3.14. Fiyat Teklifi Alma Yoluyla Talep Toplama Yönteminde Dağıtım İlkeleri... 65 4.3.15. Talep Toplanmaksızın Satış Yöntemi... 65 4.3.16. Halka Arzlarda Uygulanacak Teşvikler... 66 4.3.17. Halka Arzda İçsel Bilgiye Ulaşabilecek Konumdaki Kişiler... 66 4.3.18. Borsa da İşlem Görme Esasları... 66 4.4. Kamunun Aydınlatılması... 67 4.4.1. Genel Anlamda Kamunun Aydınlatılması... 67 4.4.2. İMKB nda İşlem Gören Şirketlerin Yükümlülükleri... 67 4.4.2.1. Finansal Raporlarını Açıklama Yükümlülükleri... 67 4.4.2.2. Özel Durumların Kamuya Açıklanmasına İlişkin Esaslar Tebliği ne Uyma Gereği... 68 4.4.2.3. Kamuyu Aydınlatma Platformu (KAP)... 68 4.5. İMKB de Mevcut Hisse Senetleri Pazarları na Kabul Esasları... 69 4.5.1. Ulusal Pazar... 69 4.5.1.1. Kriterler... 69 4.5.2. İkinci Ulusal Pazar Esasları... 69 4.5.2.1. Amaç... 69 4.5.2.2. İşlem Görecek Hisse Senetleri ve Pazara Kabul Şartı... 69 4.5.2.3. İşlem Görme ve Takas Esasları... 70 4.5.2.4. İkinci Ulusal Pazar dan Çıkarma... 70 4.5.3. Gözaltı Pazarı (GP) Kuruluş ve Çalışma Esasları... 71 4.5.3.1. Amaç... 71 4.5.3.2. İşlem Görecek Hisse Senetleri... 71 4.5.4. Toptan Satışlar Pazarı'nın Kuruluş ve İşleyiş Esasları... 71 4.5.4.1. Amaç... 71 5

4.5.4.2. Kapsam... 72 4.5.4.3. Sorumluluk... 72 4.5.4.4. Başvuru... 72 4.5.4.5. Asgari İşlem Miktarı... 72 4.5.4.6. İşlem Fiyatı... 73 4.5.4.7. İşlem Esasları... 73 4.5.4.8. İşlem Saatleri... 73 4.5.4.9. İşlem Tarihi ve İşlem Öncesi Duyurular:... 73 4.5.4.10. Satış Süresi... 74 4.5.4.11. İşlemlerin Bültende İlanı... 74 4.5.5. Aracı Kuruluş Varantları... 74 4.5.5.1. Varantlara Yatırım... 75 4.5.5.2. Varant Yatırımının Riskleri... 76 4.5.5.3. Varant Fiyatini Etkileyen Faktörler... 76 4.5.5.4. Varant-Opsiyon Karşılaştırması... 77 4.5.5.5. Varantların Alım Satım Esasları... 77 4.5.6. Borsa Yatırım Fonları Pazarı... 78 4.5.6.1. BYF nin Fon Pazarı na Kabulü... 78 4.5.6.2. Fon Pazarı ndan Çıkarma... 79 4.5.6.3. İşlem Görmeye Başlama Duyurusu... 79 4.5.6.4. BYF Katılma Belgelerinin Saklanması... 79 4.6. Borsa Üyeleri ve Üye Temsilcileri... 79 4.6.1. Kurtaj Tarifesi ve Borsa Payı... 80 4.6.2. Hisse Senetleri Piyasasında Teminat... 81 4.7. Hisse Senetleri Piyasası nda Pazarlar ve İşlem Kuralları... 85 4.7.1. İşlem Yöntemleri... 86 4.7.1.1. Sürekli Müzayede-Çok Fiyat yöntemi... 86 4.7.1.2. Açılış Seansı... 87 4.7.1.3. İşlem Sisteminin Genel Yapısı ve Emir İletiminde Kullanılan Yöntemler... 102 4.7.1.3.1. İMKB Express API (ExAPI) Kanalıyla Emir İletimi... 102 4.7.2. Ulusal Pazar... 104 4.7.3. Kurumsal Ürünler Pazarı... 104 4.7.3.1. Yeni Düzenlemeler... 104 4.7.3.1.1. Aracı Kuruluş Varantları ve Varant Pazarı... 104 4.7.3.2. Pazarın İşleyişi... 105 4.7.3.2.1. İşlem Yöntemi... 105 4.7.3.2.2. Baz Fiyat ve Fiyat Değişim Sınırları... 105 4.7.3.2.3. Fiyat Adımı... 105 4.7.3.2.4. Varant Piyasa Yapıcılığı Genel Kuralları... 105 4.7.3.2.5. Fiyat Oluşumu... 106 4.7.3.3. Emirler... 108 4.7.3.3.1. Emir Girişi ve Emir Türleri... 108 4.7.3.4. İşlem Kodu... 108 4.7.3.5. Varantların Takası, Dönüşümü ve Temerrüt İşlemleri... 110 4.7.3.5.1. Takas İşlemleri... 111 4.7.3.5.2. Varant Dönüşümü (Varanttan Kaynaklanan Hakkın Kullanılması)... 111 4.7.3.6. Yeni İşlem Yöntemleri... 111 4.7.3.7. Hisse Senetleri Piyasası Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede İşlem Yöntemi Uygulama Esasları... 111 4.7.3.7.1. Tanımlar... 111 4.7.3.8. Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede İşlem Yöntemi Uygulaması... 112 4.7.3.8.1. Uygulanacak Pazarlar ve Menkul Kıymetler... 112 4.7.3.8.2. Alternatif İşlem Yöntemi Olarak Tek Fiyat Uygulaması... 112 4.7.3.8.3. KÜP te Sürekli Müzayede ve İsteğe Bağlı Piyasa Yapıcılık... 113 4.7.3.8.4. Piyasa Yapıcılık İçin Temel Ölçütler... 113 6

4.7.3.9. Piyasa Yapıcılığına Atanma... 114 4.7.3.9.1. Piyasa Yapıcılığına Atanmada Genel Kurallar... 114 4.7.3.9.2. Piyasa Yapıcılığına Atanmada Öncelikler... 115 4.7.3.10. Yedek Piyasa Yapıcılık... 116 4.7.3.10.1. Yedek Piyasa Yapıcı Üye Olma... 116 4.7.3.10.2. Piyasa Yapıcılığı İsteğe Bağlı Olan Menkul Kıymetlerde Yedek Piyasa Yapıcılık... 117 4.7.3.11. Piyasa Yapıcının Sahip Olacağı Haklar... 117 4.7.3.12. Performans Değerlendirmesi... 118 4.7.3.13. Piyasa Yapıcılığı Faaliyetinin Sona Ermesi... 118 4.7.3.13.1. Üyenin piyasa yapıcılığından kendi isteği ile ayrılması... 118 4.7.3.13.2. Üyenin piyasa yapıcılığı temel kriterlerini kaybetmiş olması nedeniyle faaliyeti bırakması... 119 4.7.3.13.3. Üyenin piyasa yapıcılığında gösterdiği yetersiz performans nedeniyle bu faaliyetinin durdurulması... 119 4.7.3.13.4. Üyenin aracılık faaliyetlerinin durdurulması nedeniyle piyasa yapıcılığı faaliyetinin sona ermesi... 119 4.7.3.13.5. Üyenin menkul kıymetin işlem yönteminin/pazarının değişmesi nedeniyle piyasa yapıcılık faaliyetinin durdurulması... 120 4.7.3.14. Kotasyon Girme Yetkisi... 120 4.7.3.15. Genel Kurallar... 120 4.7.3.16. İlk Kotasyon... 121 4.7.3.17. Otomatik İlk Kotasyon Atama Kuralları... 121 4.7.3.18. Kotasyon Fiyatı... 123 4.7.3.19. Kotasyon Miktarı... 124 4.7.3.20. Olağandışı Durumlarda Piyasa Yapıcılık Uygulaması... 125 4.7.3.20.1. İşlemleri Geçici Durdurulan Menkul Kıymetlerde Kotasyon Giriş ve Değişiklik Kuralları... 125 4.7.3.20.2. Açılış Modundaki Menkul Kıymetlerin İşlemlerinin Durdurulması Halinde Kotasyon Kuralları... 126 4.7.3.20.3. Açılış Modu Sonrasında (Sürekli Müzayede Sürecinde) Menkul Kıymetlerin İşlemlerinin Durdurulması Halinde Kotasyon Girişi ve Değişikliği Kuralları... 126 4.7.3.20.4. İşlemleri Geçici Durdurulan Menkul Kıymete İşlem Gerçekleşmesini Sağlayacak Fiyattan Kotasyon Girişi veya Değişikliği... 127 4.7.3.20.5. Seansın Durdurulması veya Kesintiye Uğraması Durumunda Kotasyon Giriş veya Değişiklik Kuralları... 127 4.7.3.21. Diğer Hususlar... 127 4.7.3.22. Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesi... 128 4.7.3.22.1. Piyasa Yapıcı Değerlendirme Komitesinin Görevleri... 128 4.7.3.23. Piyasa Yapıcılığı Temsilci Eğitimi... 128 4.7.3.24. Diğer Hükümler... 129 4.7.4. İkinci Ulusal Pazar... 134 4.7.5. Gözaltı Pazarı... 135 4.7.5.1. Amaç... 135 4.7.5.2. Teknik Esaslar... 135 4.7.6. Toptan Satışlar Pazarı... 135 4.7.6.1. Amaç... 136 4.7.6.2. Asgari İşlem Miktarı... 136 4.7.6.3. İşlem Esasları... 136 4.7.6.4. İşlem Fiyatı... 136 4.7.7. Rüçhan Hakkı (Yeni Pay Alma Hakkı) Kupon Pazarı İşlemleri... 138 4.7.8. Hisse Senetleri Piyasası nda Eski-YeniUygulaması ve Yeni Hisse Senetlerine İşlem Sırası Açma Kriterleri... 139 4.7.8.1. Yeni Hisse Senetlerine İşlem Sırası Açma Kriterleri... 140 4.7.8.2. Yeni Hisse Senetlerinin Eski Hisse Senetlerine Dönüşmesi... 141 7

4.7.9. Yeni Hisse Senetleri İçin Fiyat Marjları ve İşlemlerde Dikkat Edilecek Hususlar.. 142 4.7.9.1. Oydan Yoksun Paylar (OYP)... 142 4.7.10. Fon Pazarı ve Borsa Yatırım Fonları... 144 4.7.10.1. Fon Pazarı... 144 4.7.10.2. Borsa Yatırım Fonları... 144 4.7.10.3. BYF Katılma Belgelerinin Borsa da Alım Satımı ve İşlem Kuralları... 145 4.7.10.4. Fon Birim Pay Değeri... 145 4.7.10.5. Net Aktif Değer İlanı... 145 4.7.11. Sermaye Piyasası Kurulu Kaydında Olup Hisse Senetleri Borsa da İşlem Görmeyen Şirketlerin Hisse Senetlerinin Halka Arz Edilmeksizin Borsa da İşlem Görmeye Başlamasına İlişkin Esaslar... 146 4.7.11.1. Amaç... 146 4.7.11.2. Hisse Senetlerinin İşlem Görebileceği Pazar... 146 4.7.11.3. Başvuru, Borsa ya Verilecek Bilgi ve Belgeler... 146 4.7.11.4. Borsa da İşlem Görme Esasları... 147 4.7.11.5. Başvurunun İncelenmesi... 148 4.7.11.6. Borsa Tarafından Kurul dan Görüş İstenmesi... 148 4.7.11.7. Borsa Yönetim Kurulu nca Şirket Başvurusunun Değerlendirilmesi... 149 4.7.11.8. İMKB de İşlem Görme Bilgi Formunun Tescil ve İlanı... 149 4.7.11.9. İMKB de İşlem Görme Duyurusunun İlanı... 149 4.7.11.10. İlk Gün Uygulanacak Baz Fiyat... 150 4.7.11.11. İşleme Başlama Tarihi... 150 4.7.11.12. Borsa da İşlem Görmesi Amacıyla İlk Aşamada Aracı Kuruluşa Tevdi Edilen Hisse Senetlerinin Dışında Kalanların Borsa da Satılması... 150 4.7.11.13. Borsa ya Ödenecek Ücret... 150 4.7.11.14. Sermaye Piyasasi Kurulu na Ödenecek Ücret... 151 4.7.11.15. Hisse Senetlerinin Belirli Bir Süre İşlem Görmemesi Durumunda Yapılacak İşlemler... 151 4.7.11.16. İkinci Ulusal Pazar dan Çıkarma... 151 4.7.11.17. Diğer Hükümler... 152 4.7.11.18. Yürütme... 152 4.8. Hisse Senetleri Piyasasında İşlem Kuralları... 152 4.8.1. Borsa Kaydına Alınan Fiyatlar... 152 4.8.2. Gerçekleşen İşlemlerin Belirlenmesi... 152 4.8.3. Bir Hisse Senedinde İşlemlerin Geçici Olarak Durdurulması... 152 4.8.4. İMKB'de Kredili Menkul Kıymet ve Açığa Satış İşlemleri Süreci... 153 4.8.4.1. Kredili Menkul Kıymet İşlemleri Ve Açığa Satış İşlemlerini Konu Alan Menkul Kıymet Listeleri... 153 4.8.4.2. Açığa Satış İşlemleri... 154 4.8.4.2.1. Fiyat Sınırı... 154 4.8.4.2.2. Emir Girişi... 154 4.8.4.2.3. Açığa Satış İşlemlerinin Bültende İlanı... 155 4.9. Hisse Senetleri Piyasasında Endeksler ve İMKB Hisse Senetleri Piyasası Endeksleri... 155 4.9.1. Genel Tanım... 155 4.9.2. Hisse Senedi Endeksleri... 155 4.9.3. İMKB Hisse Senedi Endeksleri... 156 4.10. Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım, Açığa Satış ve Ödünç Alma ve Verme İşlemleri... 157 4.10.1. İşlem Yapabilecek Kuruluşlar... 158 4.10.2. Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım İşlemi... 158 4.10.3. Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım İşlemlerinde Özkaynak ve Özkaynağın Korunması... 159 4.10.3.1. Özkaynak Tamamlama Bildirimi... 160 4.10.4. Açığa Satış İşlemleri... 161 8

4.10.4.1. Açığa Satış İşlemlerinde Özkaynak Ve Özkaynağın Korunması... 161 4.10.4.2. Sermaye Piyasası Araçlarının Ödünç Alma ve Verme İşlemi... 162 4.11. İçerden Öğrenenlerin Ticareti (Insider Trading) Ve Manipülasyon... 162 4.11.1. İçerden Öğrenenlerin Ticareti (Insider Trading)... 162 4.11.2. Manipülasyon... 164 4.12. Hisse Senetleri Piyasası İle İlgili Diğer Düzenlemeler... 167 4.12.1. Borsa İçi Küsurat İşlemleri... 167 4.12.2. Borsa Dışı Küsurat (Lot Altı) İşlemler... 167 4.13. Verasete Konu Olan Menkul Kıymetler... 169 4.14. Bilgi Verme Yükümlülüğü Olan Hisse Senedi Alış ve Satış İşlemleri... 170 5. GELİŞEN İŞLETMELER PİYASASI... 172 5.1. Gelişen İşletmeler Piyasası nın Yapısı... 172 5.2. Piyasa Danışmanı... 172 5.3. Finansal Raporlar... 173 5.4. İşlem Yöntemleri... 174 5.5. GİP e Başvuru ve GİP te İşlem Görme Maliyetleri... 174 5.6. KOSGEB Teşviği... 175 6. İMKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI... 176 6.1. Temel Kavramlar... 176 6.1.1. Genel Esaslar... 179 6.1.1.1. Tahvil ve Bono Piyasasında İşlem Yapabilecek Kuruluşlar... 179 6.2. İMKB Tahvil ve Bono Piyasasının Pazarları ve İşleyişi... 180 6.2.1. Amaç... 180 6.2.2. Pazarlarda İşlem Görecek Menkul Kıymetler... 180 6.2.3. İşlem Saatleri... 181 6.2.4. Emirlerin Borsaya İletilmesi... 181 6.2.5. Emirlerin İşleme Sokulması... 182 6.2.6. Pazarların İşleyişi... 182 6.2.7. Emir Tipleri... 184 6.3. Emir Büyüklükleri... 184 6.3.1. Fiyat Tipleri... 185 6.3.2. Emir Giriş Yöntemleri... 185 6.3.3. Fiyat ve Getiri Adımları... 186 6.3.4. Valör... 186 6.3.5. Emirlerin Geçerliliği... 186 6.3.6. Emir Eşleşme Kuralları... 187 6.3.7. Emirlerin Eşleştirilmesi... 187 6.3.8. Emirlerin Gerçekleştiğinin Bildirimi... 187 6.3.9. İşlemlerin İptali... 188 6.3.9.1. Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali... 188 6.3.9.2. Eksper Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali... 188 6.3.10. Emir İptali... 189 6.3.11. Emir Değişikliği... 189 6.3.12. Kotasyon... 189 6.3.12.1. Kotasyon Yöntemi... 189 6.3.12.2. Devlet İç Borçlanma Senetleri İçin ISIN Kodunun Oluşumu... 190 6.3.12.3. Diğer Menkul Kıymetler İçin ISIN Kodunun Oluşumu... 190 6.3.13. Tahvil ve Bono Piyasası Takas İşlemlerine İlişkin Genel Esaslar... 191 6.3.13.1. Günlük Değerleme ve Blokaj Tespiti... 193 6.3.13.2. Menkul Kıymetlerin Değerlemesine Esas Olan Cari Oran/Fiyatların Belirlenmesi 193 6.3.13.3. Zincirleme Repo... 193 6.3.13.4. Repo İşlemlerinde Uygulanacak Olan Limit Aşım Teminatı... 193 6.3.14. Tahvil ve Bono Piyasası Temerrüt ve Disiplin Esasları... 194 6.4. İMKB Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) Endeksleri... 194 6.4.1. Portföy Performans Endeksleri... 196 9

6.5. Borç Yönetimi, Borçlanmanın Kanuni Dayanağı ve İç Borçlanma Mekanizması... 197 6.5.1. Borç Yönetimi... 197 6.5.2. Borçlanmaya ilişkin Mevzuat... 198 6.5.3. İç Borçlanma Mekanizması... 200 6.5.3.1. Hazine Tarafından İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri... 200 6.5.4. DİBS İhraç Yöntemleri... 202 6.5.5. Piyasa Yapıcılığı Uygulaması... 204 6.6. Kamu Açıklarının Ve Kamu Borçlanmasının Mali Piyasalar Ve Genel Ekonomi Üzerindeki Etkisi... 206 6.6.1. Mali Piyasalar Üzerindeki Etkiler... 206 6.6.2. Genel Ekonomi Üzerindeki Etkiler... 207 6.7. Borsa Dışı Tahvil Ve Bono Piyasası... 208 6.7.1. Bankalararası TL Piyasası... 208 6.7.2. Bankalararası Repo Piyasası... 209 6.7.3. Bankalararası Tahvil Piyasası... 209 6.7.4. Tescil İşlemleri... 209 6.8. Tahvil ve Bono Piyasası Borsa Payı ve Tescil Ücretleri... 210 7. İMKB YABANCI MENKUL KIYMETLER PİYASASI EUROTAHVİL PAZARLARI... 212 7.1. Genel Esaslar... 212 7.1.1. İşlem Görecek Menkul Kıymetler... 212 7.1.2. İşlem Saatleri... 212 7.1.3. Para Birimi... 212 7.1.4. İşlem Valörü... 212 7.1.5. Fiyat Tabanı... 212 7.1.6. Fiyat ve Fiyat Adımı... 212 7.1.7. İşlemiş Faiz... 212 7.1.7.1. Tanımlar... 212 7.1.7.2. İşlemiş Faiz Hesabı... 213 7.1.8. Menkul Kıymet Tanımı... 213 7.1.9. İşlemlerin İptali... 214 7.1.9.1. Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali... 214 7.1.9.2. Eksper Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali... 214 7.1.9.2.1. Genel Esaslar... 214 7.1.9.2.2. Mağduriyetin Oluşması... 215 7.1.9.2.3. Tazmin Edilecek Tutar... 215 7.1.10. Teminat... 215 7.1.10.1. Teminat Tutarı ve İlgili Hesaplar... 215 7.1.10.2. Teminat Türleri... 216 7.1.10.3. Teminatların Yatırılma, Çekilme ve Değiştirilme Esasları... 216 7.1.10.4. Yatırılacak, Çekilecek ve/veya Değiştirilecek Teminatlara İlişkin Prosedür... 216 7.1.10.5. Borsa Payı... 217 7.1.11. Pazarların İşleyişi... 217 7.1.11.1. Uluslararası Tahvil Pazarı (UTP)... 217 7.1.11.2. Emir Tipleri... 217 7.1.11.3. Özel Koşullu Emirler... 217 7.1.11.4. Emirlerin Geçerlilik Süreleri... 218 7.1.11.5. Emir Büyüklükleri... 218 7.1.11.6. Emirlerin Borsaya İletilmesi... 218 7.1.11.7. Emirlerin İşleme Sokulması... 218 7.1.11.8. Emir Eşleşme Kuralları... 219 7.1.11.9. Emirlerin Gerçekleştiğinin Bildirimi... 219 7.1.11.10. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı... 219 7.1.11.11. Tek Üyenin Taraf Olduğu İşlemler... 219 7.1.11.12. Emir Değişikliği... 219 7.1.11.13. Emir İptali... 219 10

7.1.12. Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Platformu (EPİP)... 220 7.1.12.1. Genel... 220 7.1.12.2. Duyuru Emirleri Ekranı... 220 7.1.12.3. Pazarlıklı İşlemler Ekranı... 220 7.1.12.4. Emir Tipleri... 220 7.1.12.5. Emir Büyüklükleri... 220 7.1.12.6. Emirlerin Geçerlilik Süreleri... 220 7.1.12.7. Emirlerin Borsaya İletilmesi... 220 7.1.12.8. Emirlerin Gerçekleşmesi... 221 7.1.12.9. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı... 221 7.1.12.10. Emir Değişikliği ve Emir İptali... 221 7.1.13. Piyasa İzleme Bilgileri... 221 7.1.14. Duyuru Emirleri Bilgileri... 223 7.1.15. Pazarlıklı İşlemler Bilgileri... 223 7.2. Yatırım Fonları ve Ortaklıklarının İşlemlerine İlişkin Esaslar... 224 7.3. Takas Esasları... 224 7.3.1. Genel Esaslar... 224 7.3.2. Yükümlülüklerin Yerine Getirilmesi... 225 7.3.3. Alacakların Ödenmesi... 225 7.4. Temerrüt ve Disiplin Esasları... 225 7.4.1. Temerrüt Esasları... 225 7.4.1.1. Temerrüt Matrahı... 226 7.4.1.2. Temerrüt Faizi... 226 7.4.1.3. Temerrüt Sonuçlandırma İşlemleri... 226 7.4.1.4. Disiplin Cezaları... 227 7.5. İşlem Yapacak Aracı Kuruluşlar... 227 8. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON BORSASI... 228 8.1. Amaç ve Hukuki Dayanak... 228 8.2. İşlem Esasları... 228 8.2.1. İşlem Sistemi... 228 8.2.2. Pazarlar... 229 8.2.2.1. Ana Pazar... 229 8.2.2.2. Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarı... 229 8.2.3. İşlem Yöntemleri... 230 8.2.3.1. Sürekli Müzayede Yöntemi... 230 8.2.3.2. Tek Fiyat Yöntemi... 230 8.2.4. İşlemlerin Durdurulması... 230 8.2.5. Emirler... 231 8.2.5.1. Emirlerin Borsaya İletilmesi... 231 8.2.5.2. Emirlerin Eşleşmesi... 231 8.2.5.3. Emir Yöntemleri... 231 8.2.5.4. Emir Türleri... 232 8.2.5.5. Emir Süreleri... 233 8.3. Takas ve Temerrüt Esasları... 233 8.3.1. Takas Esasları... 233 8.3.1.1. Genel Takas Esasları... 233 8.3.1.2. Fiziki Teslimat Esasları... 234 8.3.1.2.1. Fiziki Teslimata Konu Döviz Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Takas Esasları... 235 8.3.2. Teminat Yatırma/Çekme İşlemleri... 235 8.3.3. Temerrüt Esasları... 236 8.3.3.1. Genel Temerrüt Esasları... 236 8.4. Teminatlandırma ve Diğer Esaslar... 236 8.4.1. İşlem Teminatları... 236 8.4.2. Teminatlandırma Yöntemi... 237 8.4.3. Teminat ve Kâr/Zarar Çarpanı... 237 11

8.4.4. İşlem Teminatı Olarak Kabul Edilebilecek Kıymetler... 238 8.4.5. Kâr/Zarar Hesaplamaları... 239 8.4.6. Riskli Hesap... 239 8.4.7. Teminat Tamamlama Çağrısının Yapılma Şekli... 239 8.4.8. Pozisyon Limitleri... 239 8.4.8.1. Mutlak Pozisyon Limiti... 240 8.4.8.2. Oransal Pozisyon Limiti... 240 8.5. Garanti Fonu Esasları... 240 8.5.1. Garanti Fonu... 240 8.5.2. Garanti Fonu Katkı Payları... 241 8.6. Üyelik Esasları... 242 8.6.1. Borsaya Üye Olabilecekler... 242 8.6.2. Piyasalar... 242 8.6.3. Borsa Payı Tarifesi... 243 8.6.4. Üyelerin Müşterilerine Uygulayacakları Kurtaj Tarifesi... 244 8.6.5. Üyelerin Pozisyon Limitleri... 244 8.6.6. Üyelerle İlişkiler Komitesi... 244 8.7. VOB da İşlem Gören Sözleşmeler... 245 8.7.1. Sözleşme Detay Örneği... 245 9. TAKASBANK PARA PİYASASI... 248 9.1. Dayanak... 248 9.2. İşlem Yapabilecek Kuruluşlar... 248 9.3. Başvuru Prosedürü... 248 9.3.1. Taahhütname... 248 9.3.2. Aracı Kuruluş Temsilcilerine İlişkin Esaslar... 248 9.4. Takasbank ın Konumu... 249 9.5. Limitler... 249 9.5.1. Teminatlara İlişkin Esaslar... 249 9.5.2. Teminat Türleri... 249 9.5.3. Teminat Değerleme ve Katsayılar... 249 9.5.4. Teminat Tamamlama Çağrısı... 251 9.5.5. Teminatlardan Doğan Haklar... 251 9.6. Çalışma Esasları... 251 9.6.1. İşlem Saatleri... 251 9.6.2. Vade... 251 9.6.3. Tutar... 251 9.6.4. Emir Türleri... 251 9.6.5. Emirlerin İletilmesi... 252 9.6.6. Emirlerin Yayımlanması... 253 9.6.7. Emirlerin Gerçekleşmesi... 254 9.6.8. İşlemlerin Bildirimi... 254 9.6.9. İşlemlerin İptali... 255 9.6.10. Ödemelere İlişkin Esaslar... 255 9.6.11. Temerrüt... 255 9.6.12. Taraflararası İlişki... 257 9.6.13. Bilgi Dağıtım Ekranı Sayfa Düzeni... 257 9.6.14. Takasbank Para Piyasasında Aracı Kurum Müştelerine ait Geçici Fonların Nemalandırılması... 258 9.6.15. Yatırım Fonları, Yatırım Ortaklıkları ve Emeklilik Yatırım Fonlarına ait Nakdin Takasbank Para Piyasasında Değerlendirilmesi... 258 10. TEZGÂHÜSTÜ PiYASALAR... 259 10.1. Tezgâhüstü Hisse Senedi Piyasaları... 260 10.1.1. Amerika Birleşik Devletleri... 260 10.1.2. İngiltere... 261 10.1.3. Japonya... 261 12

10.1.4. Almanya... 262 10.1.5. Güney Kore... 263 10.1.6. Türkiye... 264 10.2. Bankalararası TL Piyasası... 265 10.3. Bankalararası Repo Piyasası... 266 10.4. Bankalararası Tahvil Piyasası... 266 10.5. Bankalararası Döviz Piyasası... 266 10.6. Serbest Döviz Piyasası... 268 10.6.1. Kapalıçarşı Efektif Piyasası... 269 10.7. Serbest Altın Piyasası... 270 11. ULUSLARARASI MENKUL KIYMET İŞLEM KURALLARI... 273 12. YURT DIŞI PAZARLARDA HİSSE SENEDİ İHRACI VE DEPO SERTİFİKALARI... 274 12.1. Tanımlar... 274 12.2. Depo Sertifikası... 274 12.2.1. Depo Sertifikası Programlarının Oluşturulması... 275 12.2.1.1. Depo Sertifikası İhracı... 275 12.2.1.2. Bilgi ve Belge Hazırlama Süreci... 276 12.2.1.3. Depocu Banka... 276 12.2.1.4. Depo Anlaşması... 278 12.2.1.5. Yerel Saklama Kuruluşu... 279 12.3. Depo Sertifikası Programlarının Avantajları... 279 12.4. Depo Sertifikası Türleri... 280 12.4.1. Amerikan Depo Sertifikası... 280 12.4.2. Avrupa ve Global Depo Sertifikaları... 285 13. YABANCI SERMAYE PİYASASI ARAÇLARININ SATIŞI... 287 13.1. Halka Arz için Ön Şartlar... 288 13.2. Temsilci Atanması... 289 13.3. Kurul Kaydına Alınma ve Halka Arz Yoluyla Satış İşlemleri... 289 13.4. Kamuyu Aydınlatma... 290 13.5. Temsilci Kuruluşun Yükümlülükleri... 290 13.6. Depo Sertifikalarına İlişkin Esaslar... 291 13.6.1. Depo Sertifikaları... 291 13.6.2. Depo Sertifikalarının Yabancı Menkul Kıymetler ile Değiştirilmesi... 291 13.6.2.1. Hakların Kullanımına İlişkin Özel Hükümler... 291 13.6.2.2. Tahsisli veya Nitelikli Yatırımcılara Satış İşlemleri... 292 13.6.2.3. Kurul a ve İMKB ye Sunulacak Bilgi ve Belgelerin Dili... 292 14. ULUSLARARASI FİNANSAL PİYASALAR (EURO PİYASALAR)... 293 14.1. Eurocurrency Piyasaları... 293 14.1.1. Piyasanın Yapısı ve İşleyişi... 294 14.1.2. Bankalararası Piyasa ve Euromerkezler... 296 14.1.3. Euromerkezler... 296 14.2. Eurobond Piyasaları... 298 14.2.1. Uluslararası Tahviller ve Türkiye nin Uluslararası Tahvil İhraçları... 298 14.2.1.1. Uluslararası Tahvil Piyasasının Gelişimi... 298 14.2.1.2. Derecelendirme... 301 14.2.1.3. Tahvil Türleri... 302 14.2.1.4. Uluslararası Tahvillerin Birinci El Piyasaları... 303 14.2.1.5. Uluslararası Tahvillerin İkinci El Piyasaları... 305 14.2.2. TC Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Tarafından Yapılan Uluslararası Tahvil İhraçları... 305 14.2.2.1. İhraç Prosedürü... 305 14.2.2.2. İkincil Piyasaların İşleyişi... 306 14.2.2.3. İkincil Piyasa Katılımcılarının Dağılımı... 307 14.2.3. Euroequity Piyasaları... 307 14.2.4. Euro-Commercial Papers Piyasaları... 308 13

15. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON PİYASALARININ İŞLEYİŞİ... 309 15.1. Vadeli İşlem Piyasalarının Tarihçesi... 309 15.1.1. Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Opsiyonlar... 309 15.1.2. Finansal Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Ortaya Çıkışı... 310 15.2. Vadeli Piyasalar Yatırımcılara Neler Sağlar?... 312 15.3. Vadeli İşlem Sözleşmesinin (Futures) Özellikleri... 312 15.3.1. Vadeli İşlem Sözleşmesi - Piyasaya Göre Ayarlama - Örnek... 314 15.4. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Nasıl Pozisyon Alınır?... 316 15.4.1. Açık Pozisyon... 318 15.5. Vadeli İşlem Sözleşmesinin Fiyatını Etkileyen Temel Faktörler... 319 15.5.1. Endeks Vadeli İşlem Sözleşmesi... 319 15.5.2. Döviz Vadeli İşlem Sözleşmesi... 319 15.5.3. Faiz Vadeli İşlem Sözleşmesi... 320 15.5.4. Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri... 320 15.6. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde İşlem Yapan Yatırımcı Tipleri... 321 15.6.1. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Korunma (Hedge) Amaçlı İşlemler... 322 15.6.1.1. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Alıcı Taraf Olarak Korunma (Long Hedge)... 322 15.6.1.2. Vadeli İşlem Sözleşmesinde Satıcı Taraf Olarak Korunma (Short Hedge)... 323 15.6.1.3. Çapraz Korunma... 324 15.6.2. Vadeli İşlem Piyasalarında Spekülasyon... 324 15.6.2.1. Düz Pozisyon Spekülasyonu... 324 15.6.2.2. Takvim Yayılma Pozisyonu Spekülasyonu... 325 15.6.3. Arbitraj İşlemleri... 326 15.7. Opsiyon Sözleşmesi Nedir?... 328 15.7.1. Opsiyon Terimleri... 328 15.7.2. Opsiyon Piyasası İşlemleri... 329 15.7.3. Opsiyon Fiyatının (Opsiyon Primi) Belirlenmesi:... 329 15.8. Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerine Konu Ürünlerde Aranan Temel Özellikler... 330 15.8.1. Vadeli İşlem Sözleşmelerine Konu Teşkil Eden Ürünler... 330 14

1. TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI PİYASALARI Genel olarak bir ekonomide dört temel hedef vardır. Bunlar; Kaynakların tam olarak istihdamı, Sürdürülebilir bir ekonomik büyüme, Fiyat istikrarının sağlanması ve sürdürülmesi, Ödemeler dengesindeki istikrarın sağlanması. Bu temel ekonomik hedefler için maliye ve para politikaları koordineli olarak uygulanır. Sadece maliye politikası ya da para politikası ile bu hedeflerin sağlanması mümkün değildir. Çünkü, bu hedefler birbirleri ile çatışan, çelişen hedeflerdir. Örneğin, Merkez Bankası düşük enflasyon oranı veya güçlü bir TL'yi hedeflediği anda bunun kısa dönem maliyeti işsizlik oranının artması ve ekonomik büyüme hızının düşmesi olabilmektedir. Hedeflerin birbiri ile çatışması, para ve maliye politikası uygulamaları konusunda zamanla yeni oluşumların doğmasına neden olmuştur. Para politikası uygulamalarının Merkez Bankacılığı anlamında gelişimine bakıldığında, kabaca 1970 öncesi, 1970-80 dönemi ve 1990 sonrası olarak üç döneme ayrılabilir. 1970 öncesi dönemde, ekonomi politikalarının asıl olarak maliye politikaları çerçevesinde oluşturulduğu, para politikalarının ise yukarıda sayılan temel hedeflere ulaşılmasında maliye politikalarını destekleyici bir unsur olarak görüldüğü gözlemlenmektedir. Ancak, özellikle 1970 li yılların başında petrol krizinin etkisiyle petrol fiyatlarının aşırı yükselmesi ve Merkez Bankalarının bu dışsal şokun ülke ekonomileri üzerindeki olumsuz etkilerini gidermek amacıyla gevşek para politikaları izlemeleri sonucu birçok ülkede enflasyonist bir sürecin yaşanması ve bu sürecin olumsuz etkilerinin birçok alanda hissedilmesi nedeniyle, Merkez Bankalarından beklentiler değişmeye başlamıştır. Bu süreçte, para politikalarının yukarıda sayılan hedeflerin hepsini dikkate alarak düzenlenmesinin para politikasının etkinliğini zayıflattığı, üstelik özellikle ekonomik kalkınmaya destek olması amacıyla oluşturulan para politikalarının uzun dönemde hem ekonomik kalkınmaya beklenen desteği sağlamadığı, hem de enflasyonist bir sürece yol açtığı genel kabul görmeye başlamıştır. Literatürdeki çeşitli çalışmalar, bir ülkedeki üretim düzeyinin, o ülkenin potansiyel üretim düzeyine ulaşması halinde, gevşek para politikalarının, diğer bir deyişle faizlerin yapısal göstergelerin gerektirdiği seviyelerin altında kalmasının üretim ve istihdam üzerindeki olumlu etkilerinin çok kısa süreli olduğunu, bu politikaların orta ve uzun vadede üretim ve istihdam üzerinde fazla etkili olamadığını ve sadece enflasyona yol açtığını göstermektedir. 1 Bu çalışmalarla, 1970 ler ve 1980 lerde yaşanan gelişmeler, Merkez Bankalarının üretim ve istihdama katkılarının ancak ve ancak fiyat istikrarını gözeten politikalarla olabileceğini göstermiştir. Özellikle 1980 lerden itibaren Merkez Bankası politikaları açısından fiyat istikrarı asıl hedef olarak ön plana çıkmıştır. Bu çerçevede, Merkez Bankaları kanunları değiştirilerek, genel olarak Merkez 1 Miktar teorisi yaklaşımına göre, paranın dolaşım hızının kısa ve orta vadede değişmeyeceği varsayımı altında, para arzındaki genişlemenin reel büyümeden (GSYİH) daha fazla olması halinde, enflasyonist bir gelişme gözlenebilecektir. 15