A N A L İ Z Yolsuzluk Endeksleri Çerçevesinde Türkiye nin Durumu Furkan BEŞEL Nisan 2014
1.Giriş Yolsuzluk Endeksleri Çerçevesinde Türkiye'nin Durumu Furkan BEŞEL 1 Yolsuzluk; tanımlanmasından ölçülmesine, ispatlanmasından cezalandırılmasına zor bir kavram olmakla birlikte bu çalışmada bağımsız uluslararası kuruluşların yayımladığı endeksler aracılığıyla Türkiye nin durumu analiz edilmiştir. Dünya ekonomisinde gün geçtikçe söz sahibi olan Türkiye de yolsuzlukların özellikle son on yılda azaldığı ve bu yönüyle de Türkiye nin önemli mesafe kat ettiği söylenebilir. Türk Dil Kurumu tarafından, kelime anlamı olarak bir görevi, bir yetkiyi kötüye kullanma şeklinde tanımlanmakta olup İngilizce karşılığı ''corruption'', Almanca karşılığı ise korroptus kelimeleri olan yolsuzluk Latince de kırmak, yıkmak, ihlal etmek anlamına gelen corrumpere kelimesinden türetilmiştir (Gedikli, 2011:170). Literatürde kabul gören yolsuzluk tanımı Dünya Bankası tarafından kamu gücünün ve kaynaklarının kişisel menfaatler ve amaçlar doğrultusunda kötü niyetli olarak kullanılması şeklinde yapılmıştır (World Bank, 1997:7). Yolsuzluk kavramı her ne kadar farklı şekillerde tanımlanmış olsa da yolsuzluğun boyutlarını tam olarak saptamak çok güçtür. Yasal olarak suç oluşturan yolsuzluğun kesin olarak ölçülmesi mümkün olmadığı gibi ülkeler için yolsuzluk derecelerine göre sınıflandırma yapmak da oldukça zordur. Buna rağmen uluslararası kuruluşlar tarafından farklı yöntemlerle yolsuzluk algısı ölçümü yapılmaktadır. Bunlardan bazıları: 1 Uluslararası Şeffaflık Örgütü Yolsuzluk Algılama Endeksi Uluslararası Şeffaflık Örgütü Rüşvet Verme Endeksi Uluslararası Şeffaflık Örgütü Küresel Yolsuzluk Barometresi Uluslararası Risk Danışmanlığı Yolsuzluk Endeksi Opasite Endeksi Global Rekabet Endeksi Uluslararası İş Şirketi Yolsuzluk Endeksi Çoklu neden çoklu gösterge (MIMIC) Model Yöntemi, yolsuzluğun gözlenemeyen bir değişken olmasına rağmen gözlenebilen değişkenlerde bıraktığı izlerden faydalanarak onu ölçmeye yarayan bir yöntemdir ve literatürde bu yöntemi kullanarak yolsuzluğu ölçen çalışmalar mevcuttur. Bu çalışmada, ulaşılabilen veriler kısıtı altında, Yolsuzluk Endeksleri bağlamında Türkiye nin durumu analiz edilecektir. 2. Uluslararası Şeffaflık Örgütü Yolsuzluk Algılama Endeksi Yolsuzluk ile ilgili çalışmalarda genellikle Uluslararası Şeffaflık Örgütü tarafından anket yöntemiyle hazırlanan yıllık verilerden oluşan Yolsuzluk Algılama Endeksi (Corruption Perception Index, CPI) kullanılmaktadır. Bugün itibariyle 100 den fazla ülkede birimleri olan Uluslararası Şeffaflık Örgütü 1993 te kurulmuş ve 1995 ten bu yana çeşitli ülkelerde araştırmalar yaparak bunları yayımlamaktadır. 1 Arş. Gör., Sakarya Üniversitesi, İİBF, Maliye Bölümü, fbesel@sakarya.edu.tr
Yolsuzluk Algılama Endeksi, ülkeleri, kamu görevlileri ve politikacılar arasında var olduğuna inanılan yolsuzluğun derecesine göre sıralamaktadır. CPI, birçok bağımsız ve güvenilir kuruluş tarafından hazırlanan işletme raporları ve uzmanlardan elde edilen yolsuzluk verilerinden derlenerek hazırlanan bir bileşik endekstir. Endeks değerlendirilen ülkelerde yaşayanların da dahil olduğu uzmanların görüşlerini yansıtmaktadır. CPI nın hazırlanmasında kullanılan araştırmalarda kamu görevlilerine verilen rüşvet, kamu ihalelerinde rüşvet alınması, kamu fonlarının suistimali gibi kamu gücünün özel çıkarlar için kullanılmasına ilişkin sorular yer almaktadır. Ayrıca, yolsuzluğun önlenmesi çabalarının arttırılması, bu şekilde yolsuzluğun hem idari hem de siyasi yönlerinin anlaşılmasına yönelik sorular da bulunmaktadır. Endeks, 0 ile 10 arası bir ölçek bandında kurulmuş olup 10 yolsuzluğun hiç olmadığı seviyeyi, 0 ise ülkede yapılan tüm eylem ve işlemlerin yolsuzluk altında yapıldığını gösterir. Ülke skoru bir ülkedeki algılanan yolsuzluk düzeyini ifade eden bir göstergedir. Ülke sırası ise yeni ülkelerin endekse dahil edilmesi ve bazı ülkelerin endeksten çıkarılması nedeniyle, olağan şekilde değişebilir. Yüksek skor, anketleri cevaplayanların ülkelere iyi puan, düşük skor ise kötü puan verdiklerinin göstergesidir. En düşük CPI skoru olan ülke yolsuzluk algılamasının listedeki ülkeler arasında en yüksek olanı olmakla beraber yolsuzluğun en yüksek olduğu ülke olduğu anlamına gelmemektedir. Diğer bir ifadeyle en düşük skorlu ülke en çok yolsuzluğun bulunduğu ülke değil, yolsuzluk algısının en yüksek olduğu ülkedir. Dünya genelinde 200 den fazla ulus bulunmakta olup bunların yaklaşık 180 i endeksin içinde değerlendirilmektedir. CPI endekse dâhil olmayan ülkeler hakkında bilgi vermemektedir. Tablo 1: Yolsuzluk Algılama Endeksi: Türkiye (1995 2013) 2 YIL TÜRKİYE NİN SKORU ÜLKE SAYISI TÜRKİYE NİN SIRASI 1995 4.10 40 27 1996 3.54 54 33 1997 3.21 52 38 1998 3.40 85 54 1999 3.60 99 54 2000 3.80 90 50 2001 3.60 91 54 2002 3.20 102 64 2003 3.10 133 77 2004 3.20 146 77 2005 3.50 158 69 2006 3.80 163 60 2007 4.10 179 66 2008 4.60 180 58 2009 4.40 180 61 2010 4.40 178 56 2011 4.20 182 61 2012 4.90 174 54 2013 5.00 175 53 Kaynak: Transparency International Annual Report, http://www.transparency.org/cpi2013/results, Erişim Tarihi: 11.03.2014. Tablo 1 de görüldüğü üzere, Yolsuzluk Algılama Endeksi sonuçlarına göre Türkiye nin skoru yıllar itibarıyla farklılıklar göstermekle beraber 2002 ve 2003 yıllarında dip yapmıştır. Endeksin düşük olması
yolsuzluk algısının arttığını gösterdiğinden özellikle 2001 krizi sonrası ülkemizde yolsuzluk algısının arttığı söylenebilir. 2004 sonrası dalgalanmalar olmakla beraber yolsuzluk algısının düştüğünü, 2013 itibarıyla da algının en düşük seviyeye ulaştığı belirtilebilir. 2013 itibarıyla Türkiye 5.0 skoruyla 175 ülke arasında yolsuzluk algısının düşük olması açısından 53. sırada yer almaktadır. Endeks hesaplamalarına dahil edilen ülke sayısının değişmesiyle ülkeler arasında Türkiye nin sırası da değişmekte olup yolsuzluk algısının düşük olması anlamında ortalama olarak üçte birlik dilim içinde yer aldığı gözlemlenmektedir. 2013 Uluslararası Şeffaflık Örgütü raporuna göre yolsuzluğun en çok ve en az görüldüğü beş ülke ve Türkiye nin durumu Tablo 2 de sunulmuştur. Tablo 2: Yolsuzluğun En Çok ve En Az Görüldüğü 5 Ülke ve Türkiye (2013) ÜLKELER (Yolsuzluk En Çok) CPI ÜLKELER (Yolsuzluk En Az) CPI Somali 0.8 Danimarka 9.1 Kuzey Kore 0.8 Yeni Zelanda 9.1 Afganistan 0.8 Finlandiya 8.9 Sudan 1.1 İsveç 8.9 Güney Sudan 1.4 Norveç 8.6 TÜRKİYE 5.0 3 Kaynak: Transparency International Annual Report, http://cpi.transparency.org/cpi2013/results/ Erişim Tarihi: 11.03.2014 2013 Yolsuzluk Algılama Endeksi sonuçlarına göre yolsuzluk algısının en yüksek olduğu ülke Somali en düşük olduğu ülke ise Danimarka dır. 3. Uluslararası Şeffaflık Örgütü Rüşvet Verme Endeksi Uluslararası Şeffaflık Örgütü tarafından yayımlanan bir diğer endeks de Rüşvet Verme Endeksidir (Bribe Payers Endex, BPI). BPI dünyanın en zengin ve ekonomik yönden etkili olan 22 ülkesinin şirketlerini yurtdışında rüşvet verme ihtimaline göre sıralamaktadır. BPI 22 ülkeden 2742 üst düzey yöneticiye yöneltilen 2 soruya dayanmaktadır. Rüşvetin uluslararası arz yönünü değerlendirmek amacıyla, üst düzey yöneticilere iş ilişkisinde bulundukları yabancı firmaların kendi ülkelerinde iş yaparken rüşvete bulaşma ihtimalleri hakkında sorular sorulmaktadır. BPI da analiz edilen 22 ülke şunlardır: Avustralya, Belçika, Brezilya, Kanada, Çin Fransa, Almanya, Hong Kong, İtalya, Hindistan, Japonya, Meksika, Hollanda, Rusya, Singapur, Güney Afrika, İspanya, Güney Kore, İsviçre, Tayvan, İngiltere ve ABD dir. Arjantin, Endonezya, Malezya, Suudi Arabistan, Birleşik Arap
Emirlikleri ve Türkiye nin de eklenmesiyle 2011 yılı itibarıyla analiz edilen ülke sayısı 22 den 28 e yükselmiştir. BPI ın verisi Rüşvet Veren Ülkeler Araştırması ndan derlenmektedir. Ankete katılan üst düzey yöneticilere öncelikle ankette sıralanmış ülkelerin hangisinde iş kanalının bulunduğu veya ülkede merkezi bulunan herhangi bir şirketle iş bağlantısının olup olmadığı sorulmaktadır. Eğer bağlantısı varsa, hangi sıklıkla merkezi bu ülkede bulunan firmaların rüşvete bulaştığı sorulmaktadır. Elde edilen sonuçlar dünyanın en güçlü ekonomilerince ihraç edilen rüşvet hakkında üst düzey yöneticilerin düşüncelerinin bir değerlendirmesini sunmaktadır. Rüşvet verme endeksi 0 ile 10 arasında derecelendirilmiş olup ülkenin skoru 10 a yaklaştıkça rüşvet verme eğiliminin azaldığını 0 a yaklaştıkça ise rüşvet verme eğiliminin arttığını göstermektedir. Rüşvet verme endeksi her yıl düzenli olarak yayınlanmamaktadır. İlk olarak 1999 da yayınlanan endeks 2002, 2006, 2008 ve son olarak 2011 yılında yayınlanmıştır. Tablo 3: Rüşvet Verme Endeksi: Türkiye (2006 ve 2011) YILLAR TÜRKİYE NİN SKORU 2006 5.23 2011 7.50 Kaynak: http: //bpi.transparency.org/ Erişim Tarihi: 11.03.2013. Rüşvet Verme Endeksi, Türkiye için 2006 ve 2011 yıllarında yayımlanmış olup Türkiye nin bu yıllarda skoru sırasıyla 5.23 ve 7.50 dir. Bu veriler ışığında Türkiye de rüşvet verme eğiliminin azaldığını söyleyebiliriz. Tablo 4: Rüşvet Verenler Endeksi Sonuçlarına Göre Yolsuzluğun En Çok ve En Az Görüldüğü 5 Ülke ve Türkiye (2011) 4 Sıralama Ülke Skor Sıralama Ülke Skor 1 Hollanda 8.8 24 Birleşik Arap Emirlikleri 7.3 1 İsviçre 8.8 25 Endonezya 7.1 3 Belçika 8.7 26 Meksika 7.0 4 Almanya 8.6 27 Çin 6.5 4 Japonya 8.6 28 Rusya 6.1 19. (Sıralama) TÜRKİYE 7.5 (Skor) Kaynak: http: //bpi.transparency.org/bpi2011/results/ Erişim Tarihi: 11.03.2013.
28 ülke için hesaplanan Rüşvet Verme Endeksini 2011 yılı için incelediğimizde Hollanda ve İsviçre nin en az rüşvet alınan ülke olduğu, Türkiye nin ise ortalama denebilecek düzeyde bir skora sahip olduğu ve 28 ülke içinde 19. sırada yer aldığı sonucuna ulaşılabilir. 4. Global Rekabet Endeksi Yolsuzluğu ölçmek için kullanılan bir diğer endeks Global Rekabet Endeksi (Global Competitiveness Report, GCR) dir. Dünya Ekonomik Forumu (WEF) tarafından 140 tan fazla ülke için hazırlanan 7 li ölçek üzerinde değerlendirilen endekste 1 en az, 7 en fazla rekabetçi yapının olduğu seviyeyi ifade etmektedir. 1979 dan bu yana yayınlanan Global Rekabet Endeksi, yatırımcılara yatırım yaptıkları ülke piyasasının rekabetçi bir yapıya sahip olup olmadığına ilişkin anket soruları aracılığıyla hazırlanmaktadır. Ülkelerin yolsuzluk oranları düzensiz, ihracat ve ithalat izinleriyle bağlantılı olan ek ödemeler, kambiyo kontrolleri, vergi kıymetleri, güvenlik koruma ya da borç uygulamaları miktarına göre, 7 li ölçek üzerinde değerlendirilmektedir. Yolsuzluk seviyesi oranını ölçmek için cevaplandırılması istenilen yolsuzlukla ilgili sorular, 58 ülkeden 2381 firma tarafından cevaplandırılarak yolsuzluklar ölçülmektedir. Özel bir ülkenin GCR yolsuzluk endeksi, ülke dizinindeki tüm cevapların ortalamasıdır (Wei, 1997:4). Tablo 5: Global Rekabet Endeksi: Türkiye (2008 2013) YIL TÜRKİYE NİN SKORU ÜLKE SAYISI TÜRKİYE NİN SIRASI 2008 4.15 134 63 2009 4.16 133 61 2010 4.25 139 61 2011 4.28 142 59 2012 4.45 144 43 2013 4.45 148 44 Kaynak: http://www.weforum.org/content/pages/competitiveness library, Erişim Tarihi: 11.03.2014. 5 Türkiye için 2008 2013 dönemi itibarıyla Global Rekabet Endeksi verilerine göre son beş yılda Türkiye de yolsuzluklar azalmıştır. Türkiye nin ülkeler arasındaki konumu ise skoru hesaplanan ülke sayısı artmasına rağmen iyileşme göstermiştir. 2008 de 134 ülke arasında 63. sırada yer alan Türkiye 2013 yılında 148 ülke içinde 44. sıraya ilerlemiştir. Sonuç Global ekonominin en önemli sorunlardan biri olan yolsuzluk olgusu varlığı ile bir sorun teşkil ederken aynı zamanda ölçüm zorluğu ile de problem oluşturmakta ve ülkelerin yolsuzluk düzeyi tam olarak saptanamamaktadır. Buna rağmen çeşitli uluslararası kuruluşlar yolsuzluğu ölçmek için farklı metotlar geliştirmişlerdir. Oluşturulan endeksler yardımıyla Türkiye nin yolsuzluk açısından analiz edildiği bu çalışma sonucunda, özellikle son 10 yılda Türkiye de yolsuzluk algısının ve rüşvet verme eğiliminin düştüğü; global rekabet gücünün yükseldiği bulgusuna ulaşılmıştır.
Kaynaklar GEDİKLİ, Ayfer (2011), Kamu Hizmetlerinin Yönetimi Sürecinde Yolsuzluğun Derinleştirdiği Ekonomik Büyüme ve Yoksulluk Sorunu Üzerine Bir Değerlendirme, Öneri, Cilt: 9, Sayı: 36, s.169 188. http://bpi.transparency.org/ http://www.transparency.org/ http://www.weforum.org/ WEI, Shang Jin (1997), How Taxing Is Corruption On International Investors?, The Review of Economics and Statistics, LXXXII (1) WORLD BANK (1997), Development Report. (http: //econ.worldbank.org) Erişim Tarihi: 12.01.2013 6