Resim-Heykel ve Kur an Resim-Heykel Yasağı İçin Kullanılan Ayet Kur an da Heykel İle İlgili Ayet Resim, Heykel ve İslam Hz. İsa nın Çamurdan Kuş Yapması Hadislerde Resim-Heykel Yasağı Resim Olan Yerde Namaz Kılmak Kapıdaki Resimli Perdenin Özelliği Hz. Aişe nin Odasındaki Kanatlı Atlar Meleklerin Resim Bulunan Yerlere Girmemeleri Hz. Muhammed ve Hz. İbrahim in Ayak İzleri Mabetlerdeki Tasvirler Bu Konuyla İlgili Fetvalar İkonoklast Hareketi Kaynakça
Resim-Heykel ve Kur an Kur an-ı Kerim de, tasvir (resim) yapımıyla ilgili hiç bir kısıtlama getirilmezken, bazı hadislerde şiddetli bir karşı tutum sergilenmiştir. Aslında bu karşı duruş doğrudan doğruya putperestliğe ve ona götürecek vasıtalaradır. Çünkü resim ve heykel, tarih boyunca putperestliğin ana objelerini temsil edegelmiştir (Dr. Aziz Doğanay, Kutsal Metinler Işığında İslam ın Sanat Anlayışı ve Tasvir Yasağı, ).
Resim-Heykel Yasağı İçin Kullanılan Ayet Tasvir konusunda Kur an da açıkça bir hüküm bulunmamakla beraber iki ayet üzerinde durulmuştur. Ey iman edenler! Sarhoşluk veren her şey, tüm şans oyunları, tapılmak için dikilen taşlar [Ensab ], fal ve şans okları şeytan ا ن ص اب - işi birer pisliktir; bunlardan uzak durun ki kurtuluşa eresiniz. (Maide [5] 90).
Buradaki ensab kelimesi (tekili nusb) genelde resim ve tasvir olarak çevrilmektedir. Fakat ensab, eski Arapların taptıkları ve üzerlerinde kurbanlarını kestikleri taşlardır (İbn Kesir, Hadislerle Kur an-ı Kerim Tefsiri, V, 2450; Tefsiru l-menar, IV, 147; Rağıb el-isfahani, Müfredat, 1059). Kurban kesilince onun kanı, bu taşlara sürülürdü. Bu ayetteki ensab kelimesini tasvir şeklinde tercüme edenler, aslına tamamen aykırı bir çeviri yapmışlardır (Doç.Dr. Osman Şekerci, İslam da Resim ve Heykel, 26).
Kur an da Heykel İle İlgili Ayet Onlar (Süleyman için) kalelerden, ], ت ام ث يل - [Temasil heykellerden havuzlar gibi çanaklardan, yerinden kaldırılamaz kazanlardan ne dilerse yaparlardı. Ey Davud ailesi, şükür olarak iş yapın! Kullarım içinden şükredenler o kadar az ki! (Sebe [34] 13).
Timsal (çoğulu Temasil), şekil verilen şey, heykel veya büst demektir (Rağıb el-isfahani, Müfredat, 987). Peygamberlerden biri için uygun görülen, bu şekilde övülen ve şükre layık bir nimet sayılan bu şeyin, sonradan İslam tarafından yürürlükten kaldırıldığını söylemek uzak bir görüştür (Abdülmecid Vafi, Re yü d-din fi s- Suvar ve t-temasil, Mecelletü l-islam, Ekim-Kasım 1962, s. 492 den naklen: Doç.Dr. Osman Şekerci, İslam da Resim ve Heykel, 29).
Hz. İsa nın Çamurdan Kuş Yapması Ben, çamurdan bir kuş sureti/heykeli yapar, ardından ona üflerim de Allah ın izniyle kuş oluverir. (Al-i İmran [3] 49).
Hadislerde Resim-Heykel Yasağı Kıyamet günü halktan azabı en şiddetli olanlar tasvir yapanlardır. Bu suretleri yapanlar kıyamet günü azap çekerler ve onlara: Yarattıklarınıza can verin bakalım denir. (Buhari, Libas 92 [167], Nesai, Zinet 113 [5321, 5322]). İmam İbn Cerir Taberi: Buradaki musavvirlerden maksat, Allah tan başka ibadet olunan şeyleri tasvir edenler, put yapanlardır ve ressamın da bunu bile bile yapmasıdır. Çünkü bu yolda küfre hizmet etmiş olur. (Osman Keskioğlu, İslam da Tasvir ve Minyatür, 17).
Yine musavvirlerden maksat, tapmak veya Allah ın yaratma kudretiyle rekabete girişen kimselerdir. Aksi takdirde Hz. Süleyman ve Hz. İsa gibi peygamberlerin de bu musavvirler kapsamına girmesi gerekir ki, bu dinen mümkün değildir (Prof.Dr. Nusret Çam, İslam da Sanat, Sanatta İslam, 22).
Resim Olan Yerde Namaz Kılmak Hz. Âişe, evin üzerinde resim ve suret bulunan bir örtü asar. Hz. Peygamber (s.a.v.) eve girince onu çeker, hatta koparır. Hz. Âişe de onu keserek iki yastık yapar ve içine hurma yaprakları doldurur (Buhari, Libas 91 [165]; Müslim, Libas 94; Nesaî, ez-zînet 111, VIII / 214, no: 5352; İbn Mâce, Libâs 45, II/ 1204, no: 3653). Hz. Peygamber, Hz. Âişe yi bu yaptığından dolayı ayıplamaz, hatta onlara yaslanıp dayanır (Müslim, Libas 87 [2107]; 95, 96; Nesai, Zinet 111 [5320]).
Rasullullah, Hz. Âişe ye, üzerinde kuş resimleri bulunan bir perdeyi kıble tarafından kaldırtır: Bunun yerini değiştir. Çünkü içeri girip onu gördükçe dünyayı hatırlıyorum. Hz. Âişe devam ederek şöyle demiştir: Bizim üzerinde işaret bulunan bir kadifemiz vardı. Onu giyiyorduk ve onu atmadık. (Nesai, Zinet 111 (5318, 5350); Müslim, Libas 88 [2107]).
Yine Hz. Âişe şöyle demiştir: Evimde üzerinde tasvirler bulunan bir elbise vardı. Onu evde sütre (evi bölmek için perde) yaptım. Rasulullah ona doğru namaz kılardı. Sonra, Ey Âişe! Onu benden arka tarafa al. dedi. Ben de onu çıkarttım ve yastık yaptım (Nesai, Zinet 111 (5351); Müslim, Libas 93 (1668)).
Bu hadislerden anlaşıldığına göre bu perdenin indirilmesini gerektiren husus, resmin kendisinden çok, Hz. Peygamberin bu gibi eşyaları dikkat çekici yerlerde bulundurmasının halk tarafından yanlış anlaşılarak bilahare onun sünnetiymiş gibi anlaşılıp yaygın bir şekilde kullanılması endişesidir (Prof.Dr. Nusret Çam, İslamda Sanat Sanatta İslam, 25-26).
Başka rivayetlerde Rasulullah ın bu perdenin üzerindeki resimleri, namazda gözüne takıldığı için kaldırttığı belirtilir (Buharî, Salat 15 [26], Libas, 93 [169]; Müslim, Libas 93). Eğer resmin kendisi mutlak haram olsaydı, peygamberimizin, onu yastık halinde kullanmasına da izin vermemesi gerekirdi (Prof.Dr. Nusret Çam, İslam da Sanat Sanatta İslam, 25).
Kapıdaki Resimli Perdenin Özelliği Mescid-i Nebevi nin kenarındaki odacıkların kapıları tahta kapılarla değil, perdeyle kapatılırdı. Hz. Âişe nin odasının kapısının doğrudan doğruya mescidin ibadet mahalline açılıyor olması, bu perdeleri aynı zamanda mescidin bir parçası haline sokmaktadır. Peygamberimizin bu asılı perdedeki resimlere kızmasının belki de asıl sebebi budur (Prof.Dr. Nusret Çam, İslamda Sanat Sanatta İslam, 172-173. Perde arkasından isteme ile ilgili olarak Kur an da Ahzab suresinin 53. ayetinde bahsedilmektedir). Mescid-i Nebevi nin krokisinde de görüldügü gibi, Hz. Muhammed in ailesinin kaldığı odalar (sağ alt taraf), âdeta mescidin bir parçası gibiydi.
Hz. Aişe nin Odasındaki Kanatlı Atlar Bir gün Hz. Muhammed, eşi Hz. Âişe nin yanında oyuncaklar arasında bazı kanatlı atları görür ve latife olsun diye, Aaa! Hiç atların kanadı olur mu? der. Hz. Âişe ona: Sen Allah ın elçisisin. Süleyman aleyhisselamın atlarının uçtuğunu bilmiyor musun? diye cevap verir. Bunun üzerine Rasulullah, azı dişleri görünecek şekilde güler (Buhari, Edeb 81 [155]; Müslim, Fedailu s-sahabe 81; Ebu Davud, Edeb 62 (4932); İbn Sad, Tabakat, VIII, 40-45).
Meleklerin Resim Bulunan Yere Girmemeleri Melekler, içinde köpek veya resim ve heykel bulunan bir eve girmezler. (Buharî, Libas 88 [160], 92 [167]; Müslim, Libas, 81-83 [2104-2106]; Ebu Davud, Tahare, 89 [227]). Bu meleklerden maksat hafaza (koruyucu), kiramen kâtibin (yazıcı) ve ruhları almakla görevli olanların dışındakilerdir (Ebu Davud, Sünen-i Ebu Davud Terceme ve Şerhi, Necati Yeniel-Hüseyin Kayapınar, Şamil Yay., İstanbul 1987, I, 401). Buhari açıklayıcısı el-ayni, buradaki meleklerin Cebrail, İsrafil gibi melekler olduğunu belirtir (el-ayni, Umdetü l-kari Fi Şerhi Sahihi l-buhari, Lübnan bty, XXII, 73 den naklen: Prof.Dr. Nusret Çam, İslam da Sanat Sanatta İslam, 28).
Hz. Âişe nin, üzerinde resim bulunan bir perdeyi yastık olarak kullanması ve yine onun odasında kanatlı at şeklindeki oyuncağı bulundurması karşısında içinde köpek ve resim bulunan eve melekler girmez hadisinin sıhhati şüpheli gözükmektedir. Zaten hadisçiler de onun zayıf olduğunu söylemektedirler (Prof.Dr. Nusret Çam, İslam da Sanat Sanatta İslam, 28; ez-zehebi, Mizan, II, 514; İbn Hacer, Tehzib, III, 285, V, 612 den naklen: Ali Çolak, Hadisler Işığında Hz. Peygamber in Resim ve Heykele Bakışı, 108).
Mekke de İslamiyet in ilk günlerinde Rasulullah ister hürmet, ister aşağılama manası arz etsin, resimli eşyanın kullanılmasını yasaklamıştır. Çünkü o, İslam ın ilk günlerinde şirkle (Allah a ortak koşmakla) mücadele halindedir. İnsanlığı putlara, resimlere ibadetten engellemeye çalışır.
Fakat İslam ın şirke galip gelmesinden sonra (özellikle Medine döneminde), ilk devirlerdeki kadar şiddetli harekete lüzum kalmaz. Tasvir ve timsallerin (resim, suret) hürmet ifade etmeyecek bir şekilde kullanılmasına müsaade edilir (Sahih-i Buhari ve Tercemesi, çev. Mehmed Sofuoğlu, Ötüken Yay., İstanbul 1989, XIII, s. 5960).
Hz. Muhammed ve Hz. İbrahim in Ayak İzleri Halk inancında (Hz.) Peygambere atfettiği mucizeler arasında, bir taşa bastığı zaman, ayağının izi kaldığı olgusu da vardır En eski İslam yazarları böyle bir mucizeden bahsetmezler. Celaleddin Suyuti nin gösterdiği gibi, bunu tespit edecek bir hadis de yoktur (T. W. Arnold, Kadem-i Şerif, 39).
Oldukça sert taşlardaki Hz. Muhammed in ayak izleri, özel surette çizilip oyulmuş olması gerekir Bu ayak izinin taş üzerine yapılmasından Peygamberimizin haberinin olmaması mümkün değildir. Hz. Muhammed in haberi olup buna izin vermesi bize tasvirin yasak edilmediğini bildirmektedir.
Yine Kâbe nin hemen yanında bir camekan içinde teşhir edilen yine aynı cins bir taşa derin oyma tekniğiyle yapılmış Hz. İbrahim in ayak izi de vardır Hz. İbrahim ve Hz. Muhammed gibi putlara karşı mücadeleleriyle tanınan bu peygamberlerin ayak izlerinin yok edilmeyip tam tersine muhafaza edilmesi bu tür nesnelerin şirk gibi maksatlar dışında tarihi eser veya hatıra kabilinden kullanılmasında bir sakınca olmadığını göstermektedir (Prof.Dr. Nusret Çam, İslam da Sanat Sanatta İslam, 41).
Mabetlerdeki Tasvirler Hz. Peygamber zamanında Habeşistan a hicret eden sahabe hanımlarından Ümmü Habibe ve Ümmü Seleme, oradaki Santa Maria Kilisesi ni gezerler ve içindeki tasvirleri daha sonra Hz. Muhammed e anlatırlar.
Hz. Muhammed bu tasvirlerin o ülkede yaşamış olan iyi kimselere ait olduğunu, onlar vefat ettiklerinde kabirleri üzerine bir kilise inşa ettiklerini ve sonra da bu yapıların içlerini resimlerle süslediklerini söyler. O, ayrıca Müslümanları böyle bir yola girmemeleri için ikaz da eder (Buhari, Salat 48 [74]; İbn Sa d, et-tabakatü l-kübra, Beyrut bty., II, 240 dan naklen: Prof.Dr. Levent Öztürk, İslâm Toplumunda Birarada Yaşama Tecrübesi, 135).
Bu Konuyla İlgili Fetvalar Yusuf el-kardavi: Resmin helal veya haram oluşunda, konusunun etkisi vardır. Hiçbir Müslüman, İslam inançlarına, tebliğlerine ve kurallarına aykırı olan hiçbir resmin haram kılınışına karşı durmaz Mesela kadın resimlerinin şehveti coşturacak şekilde olmasının haram olduğu şüphesizdir. (Yusuf el-kardavi, İslam da Helal ve Haram, çev. M. Varlı, 1967, s. 128-129 den naklen: Doç.Dr. Osman Şekerci, İslam da Resim ve Heykel, 92).
Prof.Dr. Hayrettin Karaman: Resim konusunda fetva verirken resmi, yapılan şeyin tapınma konusu olup olmadığına bakıyoruz ve tapınılan, kutsanan, kutsallık izafe edilen şahıs ve şeylerin resim ve heykellerinin yapılması caiz değildir; hadislerden bu kastedilmektedir diyoruz Resmin konusu müstehcen ise, ahlaka ve edebe aykırı ise bu resimler de caiz olmuyor. (http://www.hayrettinkaraman.net/sc/00212.htm).
İkonlar, Hıristiyan büyük ve azizlerin resimleridir. Zamanla ikonalar bir tasvir olmaktan çıkarak, Hz. İsa nın ve Hz. Meryem in yerini almış ve onlara canlıymış gibi saygı gösterilmeye, tapınılmaya başlanmıştır. İkonoklast (Iconoclasme) Hareketi
Sonra ikonalara karşı bir direniş başlamış ve ikonoklast (İkon düşmanlığı) adını verilen, kutsal imaj ve ikonların tahrip edilmesi hareketi sonucu, Bizans İmparatoru III. Leon, 726 yılında Hz. İsa nın İkonu dışında diğer ikonların kullanımını yasaklamıştır.
Sonuç Resmin (ve dolayısıyla fotoğrafın) yasaklanması ile ilgili olarak Kur an-ı Kerim de bir bilgi bulunmamaktadır. Hadislerdeki yasağın ise, putperestliğin (şirkin) yeniden hortlamasına yönelik olduğu görülecektir. Heykel açısından bakıldığında da, yasaklanan özelliğin heykelin kendisinin değil, ona tapınma olduğu görülmektedir. İslam ın ahlak çerçevesi açısından, heykellerin cinsel içerikli olmaması gerektiği de unutulmamalıdır. Dolayısıyla bu alandaki iki kırmızı çizgiden bahsedilebilir: Kutsallaştırma (tapınma) ve şehveti çağrıştırma!
Kaynakça Arnold, T.W., Kadem-i Şerif, M.E.B. İslam Ansikl., IV, İstanbul 1977, s. 39-41. Aydın, Mehmet, İslam Estetiği, Türk Yurdu Derg., Ağustos 1990, sayı: 36 (382), s. 11-15. Ayvazoğlu, Beşir, Aşk Estetiği İslam Sanatlarının Temel Prensipleri Üzerine Bir Deneme, Birlik Yay., bty. Çam, Nusret, İslamda Sanat Sanatta İslam, 2. bsk., Akçağ Yay., Ankara 1997. Çolak, Ali, Hadisler Işığında Hz. Peygamber in Resim ve Heykele Bakışı, Din Bilimleri Akademik Araştırma Derg., 2008, VIII, sayı: 2, s. 105-119. Doğanay, Aziz, Kutsal Metinler Işığında İslam'ın Sanat Anlayışı ve Tasvir Yasağı, http://www.sonpeygamber.info/tr/tr/klasik-sanatlar/kutsal-metinler-isiginda-islamin-sanat-anlayisi-ve-tasviryasagi.html İbn Kesir, Hadislerle Kur an-ı Kerim Tefsiri, çev. Bekir Karlığa, Bedrettin Çetiner, Çağrı Yay., V, İstanbul 1984. el-isfahani, Rağıb, Müfredat (Kur an Kavramları Sözlüğü), çev. Abdülbaki Güneş, Mehmet Yolcu, Çıra Yay., İstanbul Ağustos 2010. Keskioğlu, Osman, İslam da Tasvir ve Minyatürler, Ankara Üniv. İlahiyat Fak. Derg., IX, Ankara 1962, s. 11-23. Öztürk, Levent, İslam Toplumunda Birarada Yaşama Tecrübesi, İnsan Yay., İstanbul Mayıs 1995. Şekerci, Osman, İslamda Resim ve Heykel, Nun Yay., İstanbul Şubat 1996. Turgay, Nurettin, Kur an a Göre Estetik ve Güzel Sanatlar, Dicle Üniv. İlahiyat Fak. Derg., II, Diyarbakır 2000, s. 171-180. Mayıs 2014