TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, 6 (3), 80-84 Havaland ırma Amaçl ı Silolar ı n Hava Karışı m Odas ı nda Kullan ı lan Eleklerin Hava Ak ı m ı Dirençlerinin Belirlenmesi Kâmil SAÇILIK1 Ramazan ÖZTÜRK' Geliş Tarihi: 03.03.2000 Özet : Bu çal ışmada, hava kar ışım odas ında kullan ılabilen standart tel dokuma eleklerin hava ak ı m ına karşı gösterdi ği direnç de ğerleri belirlenmi ştir. Bunun için bir deney düzene ği geliştirilmiştir. Denemelerde 5 farkl ı elek aç ı kl ığı na sahip standart tel dokuma elekler kullan ı lm ışt ır. Fizikomekanik özellikleri farkl ı 7 değ işik tar ı msal ürün 5 farkl ı hava h ız ı nda denenmiştir. Yap ı lan varyans analizinde, incelenen üç faktörün hava ak ı m ı direnci üzerine etkisi önemli bulunmu ştur (p<0.01). Elde edilen bi ılgulara göre, elek aç ıkl ığı artt ı kça hava ak ı m ına gösterilen direncin azald ığı, hava h ızı n ın artmas ı n ın sistemde önemli bir direnç art ışına neden oldu ğu belirlenmi ştir. Ayr ıca, ürün boyutlar ı ndan daha küçük elek kullan ı m ı sistemdeki direnci önemli ölçüde art ırm ışt ı r. Noh ııt (Eser 87), soya (SA-88), mercimek (Pul 11) ve m ıs ırda (Pioneer 3394) E3, Kunduru 1149 ve Gerek 79 buğday çeşitlerinde E ı, kolzada (Westarn) ise E3 kodlu eteğin kullan ılmas ı hava ak ı m ına karşı gösterilen direnci oldukça dü şürmüştür. Anahtar Kelimeler : Hava kar ışım odas ı, elek, hava ak ı m ı direnci, tar ı msal ürün The Determination of Resistance to Airflow Through Screens Used in Bin Having Plenum Chamber for Aeration Abstract : In this study, the resistance to airflow through wire square weaved screens used in plenum chamber was measured. For this purpose, a measuring unit was constructed. 5 screens with different fabric diameter have been tested in experiments. 7 agricultural crops with different physical properties have been occurred at five airflow velocities. The effects of each level of three factors on airflow resistance were found to be significant (p<0.01) in analysis of variances. Results show that the resistance to air flow standart screens were found to decrease as fabric diameter increased, whereas airflow resistance was observed to increase gradually as airflow velocity increased. Moreover, it has been raised signif ıcantly airflow resistance in system that smaller screens than particle size of agricultural crop placed in plenum chamber. The airflow resistance was decreased that E5 coded screen in chickpea (Eser 87), soybean (SA-88), lentil (Pul 11) and corn (Pioneer 3394); E4 coded screen in Kunduru 1149 and Gerek79; E3 coded screen in rapeseed (Westarn) should be used. Giriş Key Words : Plenum chamber, screen, airflow resistance, agricultural crop Tar ımsal ürünlerin gerek depolanmas ı süresinde neminin azalt ı lmas ı gerekse silo içerisindeki ortam s ı cakl ığı n ı n istenilen düzeyde tutulmas ı, depolama tekni ğ i aç ı s ından oldukça önemlidir. Tar ımsal ürünlerin kurutulmalar ı ya da silo içi s ı cakl ığı n ın kontrolü amac ıyla yap ılan havaland ırma s ı ras ında, y ığı n içerisinden geçirilen hava ak ı m ına karşı bir direnç olu şmaktad ır. Ürün taneleri ile hava aras ındaki sürtünmeden kaynaklanan bu direnç, hava ak ım ı n ın bas ı nc ın' dü şürerek onun y ığı ndan geçmesini engellemeye çal ışan bir etki yarat ı r. Bu nedenle havan ın, ürün içerisinde kar şılaşaca ğı dirençleri yenebilecek bir enerjiye sahip olmas ı gerekir. Havaya bu enerjiyi ise amaca uygun olarak seçilen bir vantilatör vermektedir. Vantilatör seçimi, ürün içerisinden geçen hava ak ı m ı n ın karşı la şaca ğı dirençlerin bulunmas ı& gerçekle ştirilebilir. Kurutucular ın ve havaland ı n-na sistemlerinin tasar ım ında, hava ak ım ı n ı n karşı la şaca ğı direnç, bilinmesi gereken temel verilerdendir. Havaya verilecek bas ınç gerekenden az oldu ğunda y ığı n içeris ınden geçemez. Gerekenden yüksek bas ınç ise vantilatörlerin güç gereksinimini art ı rmaktad ır (Ya ğc ı oğlu ve Bozkurt 1985; Do ğantan ve Tuncer 1987). Tar ımsal ürünlerin hava ak ı m ı na karşı gösterdi ğ i direnç; hava ak ı m ı n ın h ız ı, havan ın viskozitesi ve yoğ unlu ğu, y ığı ndaki bo şluk oran ı, ürünün fızikomekanik y ığı ndaki yabanc ı madde miktar ı ve bunlar ı n büyüklü ğ ü ile ürünün nemine ba ğ l ı olarak değ işmektedir (Ya ğcı o ğlu 1986; Y ı ld ız ve Öztekin 1986). Çeşitli tar ımsal ürünlerin hava ak ı m ına kar şı gösterdi ğ i direncin belirlenmesi, birçok ara şt ı r ı c ı taraf ı ndan incelenmi ştir. Ara şt ırma bulgular ı, tar ımsal ürün içerisinden geçirilen hava ak ımı nda meydana gelen bas ı nç dü şümlerinin, bu amaç için haz ırlanan eşitliklerle hesaplanaca ğı gibi en güvenilir sonuçlar ı n koşullara uygun olarak geli ştirilen deneysel verilerden bulunabilece ğ ini göstermi ştir (Y ı ld ız et al 1985). Depolanmas ı ve kurutulmas ı gereken tar ı msal ürünler içerisinden geçen zorlanm ış hava ak ımı, vantilatorle sa ğ lanmaktad ır. Genellikle ürünler siloya dökme olarak yerle ştirilmekte ve taban k ı sm ına ise çe ş itli boyutta ve yap ı da elek kullan ı lmaktad ır. Hava kar ışı m odas ı ndan gelen havan ı n ürün içerisine düzgün bir şekilde iletiletıilmesi, taban ele ğine ba ğ l ı olmaktad ı r. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tar ı m Makinalar ı Bölümü-Ankara
SAÇILIK, K. ve R.ÖZTÜRK, "Havaland ırma amaçl ı silolar ın hava kar ışı m odas ı nda kullan ılan eleklerin hava ak ımı dirençlerinin belirlenmesi" 81 Ancak silo taban ına konulan elek, hava ak ı m ına karşı bir direnç olu şturmaktad ır. Elek aç ı kl ığı ile ürün boyutlar ı n ı n uygun olmas ı etkili bir havaland ırma ve i şletmecilik aç ı s ı ndan oldukça önemli olmaktad ı r. Bu çal ışmada baz ı tar ı msal ürünlerin havaland ırı lmas ı nda kullan ı labilen standart tel dokuma eleklerin hava ak ı m ına karşı gösterdikleri direnç değerlerinin geli ştirilen deney düzene ği ile belirlenmesi amaçlanm ış ve ele al ı nan ürünlerin boyut özelliklerinin kullan ı lan ele ğ e uygunlu ğ u belirlenmeye çal ışı lm ışt ı r. Materyal ve Yöntem Tar ı msal ürünlerin depoland ığı silolarda havaland ırma sistemi ile materyal aras ı nda kullan ı lan eleklerin hava ak ı m ı dirençlerini belirlemek için Ş ekil 1'de gösterilen ölçme sistemi geli ştirilmi ştir. Ölçme sistemi h ız de ğ i ştiricili elektrik motoru, vantilatör, deneme materyali olarak kullan ılan eleklerin bulundu ğu hava kar ışım odas ı ve hava iletim hatlar ı ndan olu şmuştur. Burada; AP s : Standart elekle ölçümde sistemde olu şan toplam bas ı nç (Pa), AP. : Sistemin bo şta çal ışmas ı nda olu ş an toplam bas ı nç (Pa), APd Sistemde olu şan direnç (Pa) dir. Sistemdeki toplam bas ı nç,,dinamik ve statik bas ı nc ı n toplam ından olu şmaktad ır.,dinamik bas ı nc ı n belirlenmesinde, alkollü dinamik bas ı nç mikrornanometresi ve pitot tüpü kullan ı lm ışt ı r. Şekil 1'de görülen b ve c noktalar ı na yerle ştirilen bas ı nç memelerinden alkollü statik bas ı nç mikromanometresi ile statik bas ı nç ölçülmü ştür. Hava kar ışı m odas ı ölçme düzenine F noktas ı ndan yerle ştirilmi ştir. Hava kar ışım odas ı ile ürünün konuldu ğ u elekler aras ı nda 200 mm aral ı k b ı rak ı lm ışt ı r ( şeki12). Standart tel dokuma elek F H ız değ i ştiricili Motor Il Hava kar ışım odas ı (Yüksekli ği 200 mm) Hava Vantilatör r Dinamik Bas ınç Mikromanometres Pitot Tüpü Statik Bas ı nç Mikromanometresi Ş ekil 1. Denemede kullan ılan ölçme düzeni c Hava Giriş i Sistemdeki hava ak ı m ı, maksimum bas ı nc ı 4000 Pa olan olan geriye dönük kanatl ı santrifüj vantilatörden sa ğ lanm ışt ır.sistemde çe şitli hava ak ı mlar ı n ı sa ğlamak amac ı yla gücü 3.58 kw olan h ız de ğ i ştiricili elektrik motoru kullan ı lm ışt ı r. Hava iletim kanallar ı 60x80 mm dikdörtgen kesit alan ı na sahip olup, yatay boru uzunlu ğu 1,5 m dü şey boru uzunlu ğu ise 1 m dir. Sistemde olu şan dinamik ve statik bas ı nc ı n ölçülmesinde, ölçme alan ı 314 Pa ve hassasiyeti 1.57 Pa olan iki adet alkollü mikromanometre kullan ı lm ışt ı r. Vantilatör taraf ından yarat ılan hava ak ı m ı, sistemdeki dirençleri kar şı layacak özellikte olmal ı d ı r (Gökelim 1983). Silo taban ı na yerle ştirilen standart tel dokuma eleklerin hava ak ı m ı na karşı gösterdi ğ i dirençlerin belirlenmesinde, sistemde olu şan toplam bas ı nçlar ı n farklar ı direnç olarak kullan ı lm ışt ı r (E şitlik 1). APd = APs APö 1 Hava giri ş i Şekil 2. Hava kar ışı m odas ı ve standart ele ğin yerleşimi, Hava kar ışı m odas ı 2 mm lik galvanizli sactan imal edilmi ş olup çap ı 203 mm, yüksekli ği ise 230 mm olacak şekilde imal edilmi ştir. Taban ı na 60 x 80 ölçülerinde sac lehimlenerek F bölümüne girmesi sa ğlanm ışt ı r. Elek kab ı n ı n hava kar ışı m odas ı na sabitlenebilmesi için 5 mm kal ı nl ığı nda şerit yerle ştirilmi ştir. Geli ştirilen deney düzeninde eleklerin, hava ak ı m ına kar şı gösterdi ğ i dirençlerin belirlenmesi amac ıyla 5 adet standart tel dokuma elek (DIN 4188) denemede kullan ı lm ışt ı r. Elek kasas ı n ı n çap ı 200 mm olup yüksekli ği ise 51 mm dir. Bu eleklere ait teknik ölçüler Çizelge 1'de verilmi ştir. Denemeler, standart tel dokuma ele ğ in hava ak ı m ı na kar şı gösterdi ği dirençlerin belirlenebilmesi için 8.76, 9.23, 9.72, 10.46 ve 10.92 m/s olmak üzere 5 farkl ı hava h ızı nda gerçekletirilmi ştir. Geli ştirilen ölçme sisteminde Çizelge 1. Denemede kullan ı lan standart tel dokuma eleklerin teknik özellikleri Elek Elek aç ı kl ığı Tel kal ı nl ığı Eleme emsali Kodu (mm) (mm) (%)- El 0.25 0.25 25.00 E2 0.50 0.40 30.90 E3 1.00 0.60 39.10 E4 2.00 1.00 44.40 Es 4.00 1.50 52.90
82 TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, Cilt 6, Say ı 3 nohut, soya, mercimek, Kunduru 1149, Gerek 79, m ı s ı r ve kolza olmak üzere de ğ i şik fızikomekanik özelliklere sahip 7 tar ımsal ürünler denemeye al ı nm ışt ır. Bu ürünlere ait baz ı fizikomekanik özellikler Çizelge 2'de verilmi ştir. Ele al ınan ürünlerin hava ak ı m ı na karşı gösterdi ğ i direnç ise E şitlik 2 ile belirlenmi ştir: APü = APü+e APe 2 Burada; APÜ+9: Ürün ve ele ğ in sistemde olu şturdu ğ u toplam bas ı nç (Pa), : Ete ğin sistemde olu şturdu ğu toplam bas ı nç (Pa), AR) : Ele al ınan ürünün sistemde olu şturdu ğ u direnç (Pa) dir. Denemelerde herbir hava h ız ı için eleğin sistemde olu şturdu ğu toplam bas ı nç belirlenmi ştir. Daha sonra ayn ı hava h ız ında ele ğe tar ımsal ürünler serbest olarak konulmu ştur. Olu şan dirence y ığı n yüksekli ğinin etki etmemesi için denemelerde tüm ürc ınler için 45 mm'lik y ığı n yüksekliği dikkate al ı nm ışt ır. Deneyin yap ı ld ığı ko şullarda ortalama hava s ı cakl ığı 19±4 C, atmosfer bas ı nc ı ise 905±25 mbar olarak belirlenmi ştir. Her deneme üç tekerrürlü olarak yap ı lm ışt ı r. olçmeler tesadüf parselleri faktöriyel deneme desenine göre yürütülmü ştür. Deneme sonuçlar ı üzerinde elek aç ı kl ığı, ürün çe şidi ve hava h ız ı faktörlerinin hava ak ım ı direnci üzerine etkilerini belirlemek amac ıyla varyans analizi yap ı lm ışt ır. Varyans analizi sonuçlar ı na göre fark ın önemli ç ı kt ığı durumlarda bunun hangi gruplar ın etkisinden ileri geldi ğini belirlemek amac ıyla da Duncan çoklu karşı la şt ı rma testi uygulanm ışt ı r. Bulgular ve Tart ışma Denemeler sonucunda standart tel dokuma elekler ile fizikomekanik özellikleri farkl ı 7 tar ımsal ürünün hava ak ımı na karşı gösterdi ği direnç de ğerleri Çizelge 3'te, ölçülen hava ak ım ı dirençierine ili şkin varyans analizi sonuçlar ı ise Çizelge 4'te verilmi ştir. Çizelgeden de görülece ği gibi elek aç ı kl ığı, ürün çeşidi ve hava h ız ı parametreierinin hava ak ımına karşı gösterilen direnç üzerine etkisi önemli bulunmu ştur (p<0.01). Hava h ız ı n ın değ i şimi sistemde olu şan hava ak ımına kar şı gösterilen direnci etkilemi ştir (Çizelge 3). Duncan testi sonuçlar ına göre elek aç ı kl ığı ve ürünün farkl ı seviyelerinde hava h ız ı n ı n ı n artmas ına ba ğ l ı olarak sistemde olu şan hava ak ım dirençleri ortalamalan aras ındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunmu ştur (p<0.01). Bu sonuca göre hava h ızı artt ı kça sistemde oluşan direnç de ğerleri de üssel olarak artm ışt ır ( Çizelge 5). Hava h ız ı artt ıkça hava ak ı m ı dirençlerinin de artt ığı n ı çeş itli ara ştı r ı c ı lar belirtmi şlerdir (Agrawal ve Chand 1974; Haque et al 1978; Gunasekaran et al 1983; Öz şuca ve Ba şçetinçelik 1986). Ürün ve hava h ız ı n ı n farkl ı seviyelerinde elek aç ı kl ığı ile hava ak ım dirençleri aras ı ndaki fark ise önemli bulunmu ştur (p<0.01). Tüm ürün çe şitlerinde hava ak ım direnci, elek aç ı kl ığı n ın artmas ıyla birlikte bir dü ş ü ş göstermi ştir. Elek aç ı kl ığı n ı n büyümesi faydal ı elek alan ı n ı art ı rd ığı için sistemde daha az hava ak ım direnci olu ştu ğ u gözlenmi ştir (Çizelge 3). Bu sonuca Öztürk ve Saç ı l ı k (2000) 'ta ula şm ışlard ır. Ürünün geometrik boyutlar ı ndan daha küçük elek kullan ılmas ı, sistemde önemli bir direnç art ışı na neden olmu ştur. E5 eteği yerine Ei ele ğ i kullan ı lmas ıyla hava ak ım direnci; nohutta % 56.42, soyada % 56.02, mercimekte % 64.48, m ıs ırda ise % 71.65 artm ışt ı r. E4 ete ği yerine Ei ele ği kullan ı lmas ıyla hava ak ım direnci ise; Kunduru 1149'da % 36.61, Gerek 79'da 39.07 oran ında artm ışt ır. Kolzada E3 yerine kullan ı lmas ı, hava ak ı m direncini % 18.72 art ı rm ışt ı r. Hava ak ım dirençleri ürün aç ısı ndan incelendi ğ inde, hava h ızı ve elek aç ı kl ığı n ı n farkl ı seviyelerinde ürün ile hava ak ım direnci aras ındaki fark önemli bulunmu ştur (p<0.01). En yüksek hava ak ı m ı direncine nohutta ula şı lm ışt ır. Bunu s ıras ıyla soya, mercimek Kunduru 1149, Gerek 79, m ıs ır ve kolza izlemiştir. Hava ak ı m dirençleri aras ındaki bu farkl ı l ığa ürünün nemi, hacim a ğı rl ığı ve küresellik değerleri oldukça etki etmi ştir (Çizelge 2). Ele al ı nan ürünler incelendi ğinde, nohudun hava ak ı m ı na kar şı gösterdi ği direnç soyaya göre daha fazla olmu ştur. Buna neden olarak soyan ın hacim a ğı rl ığı n ı n nohuda göre dü şük, küresellik de ğerinin ise büyük olmas ı sonucu bo şluk oran ın ın daha az olmas ı gösterilebilir. Benzer sonuca, Do ğantan ve Tunçer (1988)'de ula şm ışlard ır. Kunduru 1149 ve Gerek 79 bu ğday çeş itleri aras ı nda ise istatistiksel olarak bir fark bulunamam ışt ı r. Çizelge 2'nin incelenmesiyle iki bu ğday çe ş idinde, hacim a ğı rl ığı, küresellik ve nem de ğerlerinin birbirine yak ı n oldu ğu görülmektedir. Genel olarak söylemek gerekirse en yüksek hava ak ı m ı direncine, Kunduru 1149 bu ğ day çeşidinde ula şı lm ışt ır. Buna neden olarak Gerek 79'da nem değerinin daha fazla olmas ı gösterilebilir. Literatür bilgileri, nem de ğeri artt ı kça ürünün hava ak ım ına karşı gösterdi ğ i direncin azald ığı n ı ifade etmi ş olmas ı bu sonucu desteklemi ştir (Akritidis ve Siatras 1979; Farmer et al 1981). Sonuç Standart 5 tel dokuma ele ğin hava ekim, dirençleri, geli ştirilen deney düzene ğ inde belirlenmi ştir. Elek aç ı kl ığı artt ıkça hava ak ı m ı na karşı gösterilen direncin azald ığı görülmü ştür. Hava h ız ı n ı n artmas ı, sistemde önemli direnç art ışlanna neden olmu ştur. Silo tabaninda kullan ılan ete ğin aç ı kl ığı ile ürününün boyutlar ı aras ındaki ili ş ki önemli olmu ştur. Ürün boyutlar ından daha küçük elek kullan ı m ı n ı n, sistemde olu şan direnci oldukça art ı rd ığı belirlenmi ştir. Bu yüzden nohut, soya, mercimek ve m ıs ı rda E5, Kunduru 1149 ve Gerek 79 bu ğday çeşitlerinde kolza da ise E3 eleğ inin kullan ılmas ı hava ak ım dirençlerini oldukça dü şürmü ştür. Bu sonuca göre depolanacak ürünlerin geometrik özellikleri belirlendikten sonra uygun elek aç ı kl ığı seçilmelidir. Ele al ı nan ürünlerin hava ak ı m ına karşı gösterdi ği dirence; hacim a ğı rl ığı, nem ve küresellik de ğ erleri ise oldukça etki etmi ştir. Denemeler süresince hacim a ğı rl ığı büyük ürünlerin hava ak ım ı direncinin daha fazla oldu ğu gözlenmi ştir. ürünün nemi artt ıkça ürünlerin hava ak ı m ı direncinde ise azalma görülmü ştür. Denemeye al ı nan ürünlerin hava ak ımı dirençieri büyükten küçü ğe doğru s ıras ıyla nohut, soya, mercimek, Kunduru 1149, Gerek 79, m ısır ve kolza şeklinde olmu ştur. Bu sonuçlara göre, ele al ı nan ürünlerin depolanmas ı nda denemelerden elde edilen sonuçlara ba ğ l ı olarak seçilecek vantilatörlerin, enerji ekonomisi yönünden en uygun olacaklar ı söylenebilir.
SAÇILIK, K. ve R.ÖZTÜRK, "Havaland ı rma amaçl ı silolar ın hava kar ışı m odas ı nda kullan ı lan eleklerin hava ak ı m ı dirençlerinin belirlenmesi" 83 Çizelge 2. Ele al ı nan ürünlerin baz ı fızikomekanik özellikleri Geometrik ortalama çap (mm) Hacim ad ı rl ığı (kg/m Küresellik (%) Nem (%) Ürün x ± S. x ± S x Nohut (Eser 87) 7.97 ± 0.031 880 87.94 t 0.368 5.31 Soya (SA-88) 6.82 ± 0.015 845 93.87 ± 0.686 6.15 Mercimek (Pul 11) 4.84 ± 0.020 830 73.05 t 0.262 6.90 Kunduru 1149 (Makarnal ı k buğday) 4.27 t 0.021 780 60.51 ± 0.227 7.12 Gerek 79 (Ekmeklik bu ğday) 3.95 ± 0.028 760 58.15 ± 0.308 7.65 M ıs ır (Pionerr 3394) 7.54 ± 0.016 738 69.92 ± 0.182 8.91 Kolza (VVestarn) 1.66 ± 0.029 680 98.61 ± 0.147 5.57 Çizelge 3. Deneme sonucunda elde edilen hava ak ım ı direnci (Pa) Elek Direnci Elek Kodu El E2 E3 8.76 9.23 Hava h ız ı (m/s) 9.72 10.46 10.92 x ± x ± S. x ± x ± S. x ± S. 51.24 t 0.363 54.84 ± 0.171 60.50 ± 0.319 66.27 ± 0.22 43.77 ± 0.444 47.10 ± 0.318 52.92 t 0.190 55.85 ± 0.27 37.13 ± 0.460 40.15 ± 0.268 45.35 ± 0.544 48.10 ± 0.20 31.75 t 0.184 34.50 ± 0.181 40.80 t 0.249 42.51 ± 0.27 26.02 t 0.394 28.01 ± 0.316 33.35 ± 0.315 35.76 ± 0.34 48.09 ± 0.407 42.17 ± 0.146 35.87 ± 0.321 29.05 t 0.427 21.60 t 0.296 E. E5 Nohut (Eser 87) El 65.82 ± 0.188 68.77 t 0.426 74.18 ± 0.174 77.98 t 0.246 82.03 ± 027 E2 60.10 ± 0.218 63.57 t 0.233 68.83 ± 0.188 73.00 t 0.265 78.60 ± 0.26 E3 56.15 ± 0.217 59.97 ± 0.235 64.33 ± 0.421 70.23 ± 0.400 74.48 ± 0.38 E. 49.95 ± 0.262 56.37 ± 0.240 60.53 ± 0.159 66.15 ± 0.180 70.68 ± 0.32 E5 42.08 ± 0.262 48.18 ±0.174 54.03 ± 0.067 59.73 ± 0.318 65.48 ± 0.24 Soya (SA-88) El 63.53 ± 0.260 67.95 ± 0.192 71.85 t 0.444 75.58 ± 0.254 80.63 ± 0.46 E2 58.95 ± 0.409 62.95 ± 0.388 67.55 ± 0.328 71.40 ± 0.257 75.92 ± 0.36 E3 54.52 t 0.274 59.02 t 0.286 63.63 ± 0.268 68.87 ± 0.353 72.95 ± 0.33 48.77 ± 0.196 54.90 ± 0.312 58.88 ± 0.377 64.69 ± 0.435 68.97 t 0.29 E 5 40.72 ± 0.413 46.83 ± 0.292 52.67 ± 0.285 58.02 ± 0.073 63.50 ± 0.21 Mercimek (Pul 11) E 1 62.60 t 0.436 66.87 t 0.428 70.05 t 0.409 75.51 ± 0.324 79.60 ± 0.30 E2 57.18 ± 0.584 61.85 ± 0.391 65.50 ± 0.346 68.50 ± 0.288 73.63 t 0.59 E3 53.25 ± 0.559 57.95 ± 0.369 62.17 ± 0.546 66.11 ± 0.537 71.70 ± 0.25 E4 45.98 ± 0.549 51.50 t 0.503 56.67 ± 0.441 62.95 ± 0.419 67.80 ± 0.15 E5 38.06 ± 0.219 44.45 t 0.161 49.70 ± 0.252 55.70 ± 0.278 60.30 t 0.35 Kunduru 1149 El 59.93 t 0.426 65.47 ± 0.260 68.87 ± 0.376 72.93 ± 0.233 77.82 ± 0.36 Makarnal ı k buğday E2 55.57 ± 0.240 59.75 t 0.265 62.08 ± 0.280 65.82 ± 0.557 72.52 ± 0.26 E3 51.16 ± 0.231 54.13 t 0.233 58.44 ± 0.329 63.25 ± 0.180 69.02 ± 0.34 E4 43.65 ± 0.301 48.35 ± 0.568 53.70 ± 0.436 60.50 ±0.379 64.95 ± 0.29 Gerek 79 E 1 59.55 t 0.275 64.43 ± 0.284 68.25 ± 0.225 72.50 t 0.346 76.92 ± 0.13 Ekmeklik bu ğ day E2 55.35 ± 0.425 59.08 ± 0.344 61.83 ± 0.176 65.80 ± 0.379 71.67 ± 0.44 E3 50.92 ± 0.400 53.37 ± 0.186 57.45 ± 0.189 62.57 ± 0.205 68.18 ± 0.40 E, 42.82 t 0.366 47.98 ± 0.444 53.55 ± 0.259 59.17 ± 0.218 63.72 ± 0.28 M ıs ır (Pioneer 3394) E l 57.95 ± 0.391 62.47 ± 0.260 65.93 ± 0.117 70.47 t 0.260 74.52 t 0.21 E2 53.47 ± 0.260 57.83 ± 0.176 59.58 t 0.335 63.47 ± 0.289 69.62 ± 0.33 E3 48.97 ± 0.236 52.05 ± 0.275 55.21 ± 0.224 60.73 ± 0.393 65.88 ± 0.19 E4 38.25 ± 0.144 44.92 t 0.220 50.52 ± 0.286 56.42 ± 0.306 61.37 ± 0.28 ES 33.76 ± 0.157 39.55 ± 0.246 44.68 ± 0.274 50.02 ± 0.309 56.00 ± 0.15 Kolza (Westarn) E1 54.55 t 0.275 59.42 t 0.300 62.05 t 0.464 67.52 t 0.272 71.53 ± 0.26 E2 50.18 ± 0.159 54.58 t 0.306 56.86 ± 0.197 61.82 ± 0.164 65.62 ± 0.30 E3 45.95 ± 0.229 48.48 ± 0.274 52.05 ± 0.284 56.90 ± 0.351 61.53 ± 0.26 Çizelge 4. Hava ak ı m ı dirençlerine ili şkin varyans analizi Varyasyon kayna ğı Serbestlik derecesi Karalar ortalamas ı F de ğ eri Urün (Ü) 5 2377.578 14.14757 Elek Aç ı kl ığı (E) 3 3074.015 18.29166 Hava H ızı (V) 4 706.385 4.20328 Ü x E 15 2763.646 16.44484 Ü x V 20 215.135 1.28014 E x V 12 979.911 5.83087 OxExV 60 408.103 2.42838 Hata 240 168.0556 : % 1 seviyesinde önemli (p<0.01)
84 TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, Cilt 6, Say ı 3 Çizelge 5. Ele al ı nan ürünlerin hava ak ı m ı direnşlerine ili şkin katsay ılar (*) Katsay ı lar Elek Kodu R 7-75-- e Elek Direnci 2.1185 1.3740 0.9910 E2 2.2888 1.3490 0.9875 E3 1.6961 1.3970 0.9874 E4 9.591 9 1.8004 0.9916 E5 0.1798 2.2208 0.9824 Nohut (Eser 87) E ı 7.5985 0.9950 0.9884 E2 4.5915 1.1849 0.9894 E3 3.5229 1.2759 0.9996 E4 1.9602 1.5021 0.9839 Es 0.6442 1.9354 0.9863 Soya (SA-88) El 6.9609 1.0222 0.9870 E2 5.3430 1.1092 0.9903 E3 3.2889 1.2976 0.9956 E, 1.8830 1.5087 0.9869 Es 0.6248 1.9360 0.9835 Mercimek (Pul 11) 6.2718 1.0618 0.9975 E2 5.7640 1.0628 0.9764 E3 3.3901 1.2735 0.9859 E4 1.1130 1.7212 0.9938 Es 0.4941 2.0153 0.9829 Kunduru 1149 E ı 5.5270 1.1050 0.9807 (Makarnal ı k buğday) E2 5.2387 1.0899 0.9639 E3 2.8511 1.3273 0.9905 E4 0.8882 1.7981 0.9975 Gerek 79 El 5.4594 1.1061 0.9890 (Ekmeklik bu ğ day) E2 5.1392 1.0952 0.9793 E3 2.9393 1.3087 0.9878 E4 0.9385 1.7677 0.9906 M ıs ı r (Pioneer 3394) E ı 5.4098 1.0967 0.9934 E2 5.0671 1.0876 0.9631 E3 2.7792 1.3185 0.9919 E4 0.4497 2.0620 0.9804 Es 0.2996 2.1886 0.9862 Kolza (VVestarn) El 4.2432 1.1809 0.9925 E2 4.0339 1.1653 0.9918 E3 2.6419 1.3121 0.9935 * : Regresyon denklemi AP =a Q b şeklinde olup, Q = hava h ız ı (m/s), AP = hava ak ı m direnci (Pa) dir. ** : p < 0.01 Kaynaklar Agrawal, K. K. and P. Chand, 1974. Pressure Drop Across Fixed Beds of Rough Rice. Trancaction of the ASAE, Vol 17(2): 560-563. Akritidis, C. B. and A. J. Siatras, 1979. Resistance of Pumpkin Seed to Airflow. Trancaction of the ASAE, Vol 22(6):114-116 Doğantan, Z. S. ve I. K. Tunçer, 1987. Farkl ı Nem içerikli Mara ş K ı rm ız ı Biber Y ığı nlann ın Hava Ak ı m ına Karşı Gösterdi ği Direnç De ği şimi Üzerine Bir Ara şt ırma. 3. Uluslararas ı Tanmsal Mekanizasyon ve Enerji Kongresi, 119-130 s, Izmir. Doğantan, Z. S. ve İ. K. Tunçer, 1988. Daneli Ürünlerde Bo ş luk Oran ı n ı n Saptanmas ı. Tar ımsal Mekanizasyon 11. Ulusal Kongresi, 337-343 s, Erzurum. Farmer, G. S., et al, 1981. Resistance to Airflow of Bluestem Grass Seed. Trancaction of the ASAE, Vol 24(2):460-483. Gökelim, A. T. 1983. Endüstriyel Fan ve Kompresör Tesisleri. Birsen yay ı n ı 150 s, Istanbul. Gunasekaran, S,, V. K. Jindal and G. C. Shove, 1983. Resistance to Airflow of Paddy (Rough Rice) in Shallow Depths. Trancaction of the ASAE, Vol 26(2):601-605. Haque, E. G. H. Foster, D. S. Chung, F. S. Lai, 1978. Static Pressure Drop Across a Bed of Corn Mixed with Fines. Trancaction of the ASAE, Vol 21(5):997-1000. özşuca, S. ve A. Ba şçetinçelik, 1986. De ğ işik Nem içerikli Çeltik Kurutulmas ında Statik Bas ı nç Düşmelerinin Saptanmas ı. Tar ı msal Mekanizasyon 10. Ulusal Kongresi, 350-360 s, Adana. Öztürk, R. ve K. Saç ı l ık, 2000. Hava ak ı ml ı düzenlerde kullan ılabilen eleklerde baz ı aerodinamik özelliklerin belirlenmesi. Tar ım Bilimleri Dergisi: Vol.6(2):123-127, Ankara. Yağc ı oğlu, A. ve L. Bozkurt, 1985. NK Px616 Çe şidi Tanelenmi ş M ıs ır Y ığı n ı n ın Hava Ak ı m ı na Gösterdiği Direncin Saptanmas ı Üzerinde Bir Ara şt ırma. Tar ı msal Mekanizasyon 9. Ulusal Kongresi, 239-250 s, Adana. Yağc ı oğlu, A. 1986. M ıs ır Dane Neminin Y ığı ndan Geçen Hava Ak ı m ı n ın Statik Bas ınç Düşümüne Etkisi. Tar ı msal Mekanizasyon 10. Ulusal Kongresi, 328-336 s, Adana. Y ı ld ız, Y., İ. K. Tuncer ve S. Öztekin, 1985. Baz ı tar ı msal Ürünlerin Hava Ak ı m ına Karşı Gösterdikleri Direncin Belirlenmesi. Tar ı msal Mekanizasyon 9. Ulusal Kongresi, 251-262 s, Adana. Y ı ld ız, Y. ve S. Öztekin, 1986. Çukurova Bölgesinde Çi ğit ve Soyan ın Depolanma Olanaklar ı n ın Art ı r ı lmas ı Olanaklar ı Üzerinde Bir Ara şt ırma. Tar ı msal Mekanizasyon 10. Ulusal Kongresi, 337-349 s, Adana.
TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, 6 (3), 85-90 Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Elma Bahçesinde Elma İçk ıı rdu, Cydia pomonella (L.) (Lepidoptera:Tortricidae)'n ı n Ergin Popülasyon Değ işimi Üzerinde Araşt ırmalar ı Bahattin KOVANCI' Nimet Sema GENÇER' Mehmet KAYA' Bülent AKBUDAK' Geli ş Tarihi : 03.03.2000 Özet : Bu çal ışma, Bursa'da 1998 ve 1999 y ı llar ı nda Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi elma bahçesinde yap ı lm ışt ı r. Cydia pomonella'n ı n (L.) ergin populasyon değ i şiminin incelenmesinde INRA BIOPROX tipi tuzaklar ve feromon kapsülleri kullan ı lm ış ve tuzaklarda yakalanan ergin say ı lar ı haftal ı k olarak de ğerlendirilmi ştir. Yap ı lan çal ışmalar sonunda C. pomonella'n ı n Ziraat Fakültesi elma bahçesinde elman ı n ana zararl ı s ı oldu ğ u belirlenmi ştir. Bahçede, ilk C. pomonella erginleri 1998 ve 1999 y ı llar ı nda s ı ras ıyla 8 May ıs ve 30 Nisan'da erkenci elma çe şitlerinde ye şil meyve döneminde; orta geççi, geççi, ve çok geççi çe şitlerinde ise, meyve tutma dönemindeyken saptanm ışt ı r. Ergin uçu şu May ıs'tan Eylül ortalar ı na kadar devam etmi ş ve toplam ergin uçu ş süresi 1998 ve 1999 y ı llar ı nda s ı ras ı yla 126 ve 140 gün olmu ştur. Bu bahçede, C. pomonella gerek 1998 ve gerekse 1999 y ı l ı nda y ı lda 3 döl vermiştir. Anahtar Kelimeler : Elma içkurdu, Cydia pomonella, popülasyon değ işimi, Bursa Investigations on the Adult Population Fluctuations of Codling Moth, Cydia pomonella (L.) (Lepidoptera:Tortricidae) in Uluda ğ University Agricultural Faculty Apple Orchard Abstract : This study was carried out in Uluda ğ University Agricultural Faculty apple orchard in Bursa between 1998 and 1999. Adult population fluctuations of Cydia pomonella (L.) were monitored by using INRA BIOPROX type traps and pheromone capsules and the number of the adults caught in traps evaluated weekly. At the end of the study, it was determined that C. pomonella of the major pest in the Agricultural Faculty apple orchard. The first C. pomonella adults were observed on 8 May and 30 April in 1998 and 1999, respectively, while earliest ripening apple varieties were at little green fruit stage whereas middle-late, late and latest ripening varieties were at the beginning of fruit stage. The total flight period lasted from May to mid-septemper and the total duration of flight ranged from 126 to 140 days in 1998 and 1999, respectively. In this orchard, C. pomonella had three generations both in 1998 and 1999. Key Words: Codling moth, Cydia pomonella, population fluctuations, Bursa Giri ş Türkiye'nin tüm bölgelerinde yeti ştirilebilen elma, önemli bir ihracat ürünü ve ayn ı zamanda birçok üreticinin de geçim kayna ğıd ı r. DIE'nin 1995 y ı l ı verilerine göre ülkemizde 2.200.000 ton elma üretilmi ş olup, bu miktar ile elma tüm meyveler içinde üzümden sonra 2.s ı ray ı almaktad ır. Bursa'da 1995 y ı l ı nda üretilmi ş olan 58.398 ton elma Türkiye üretiminin %2.65'ini olu şturmaktad ı r (Anonim 1996). Diğer meyvelerde oldu ğu gibi ülkemiz elma yeti ştiricili ğinin en önemli sorunlar ı ndan birisi de zararl ı lard ır. Bu zararl ılar içinde elma içkurdu, Cydia pomonella (L.) (Lepidoptera: Tortricidae) ülkemiz elma yeti ştiricili ğinin ana zararl ısıd ı r. Khalimbekov ve ark. (1984), C. pomonella' n ı n Da ğıstan'da; Freier ve Gottwald (1992), Almanya'da; Osterreicher (1996), İtalya'da; Cross (1997), Ingiltere'de; Krambias (1997) K ı br ıs'ta, Daugard ve Grauslund (1998) Danimarka'da elma ve di ğer baz ı meyve a ğaçlar ı n ı n önemli zararl ılar ından birisi oldu ğunu bildirmektedirler. Di ğer yandan Vickers ve Rothschild (1991), ayn ı zararl ı n ı n Avrupa dahil dünyan ı n birçok yerinde yumu şak çekirdekli meyvelerin önemli, hatta ço ğunun ana zararl ıs ı olduğunu kaydetmektedirler. Vahim zararl ı olarak değerlendirilen bu tür ile hiç mücadele yap ı lmad ığında meyvelerin büyük bir bölümü zarar görmektedir. Nitekim Bölüko ğlu ve Kovanc ı (1985), Bursa'da hiç mücadele yap ılmayan bir elma bahçesinde C.pomonella larvalar ı ile bula şık meyve oran ı n ı n %85'e ula şabildi ğini bildirmektedirler. Charmillot ve Vickers (1991), C.pomonella gibi meyve içine giren larvalar ın dü şük populasyon yoğunlu ğunda dahi meyvelerde önemli zararlar meydana getirdi ğini, bu nedenle beslendikleri bitkilerin ana zararl ısı olduğunu belirtmektedirler. Ara şt ı rma Uludağ Üniv. Ara şt ı rma Fonu Müdürlü ğ ü Taraf ı ndan Desteklenen 96/18 nolu projenin bir bölümüdür. 1 Uluda ğ Üniv. Ziraat Fak. Bitki Koruma Bölümü, Görükle Kampüsü - Bursa
86 TARIM B İ L İ MLERi DERG İ S İ 2000, Cilt 6, Say ı 3 C. pomonella yukar ıda da belirtildi ği gibi larva evresinde zararl ı olan bir böcektir. Larva yumurtadan ç ıkt ıktan sonra doğrudan meyveye girmektedir. Meyve içine giren larvaya kar şı yap ılacak insektisit uygulamas ı başar ıs ız olmaktad ır. Di ğer yandan elma hasat edildikten sonra böcek geççi armut çe şitlerine ve özellikle de ayvalara geçmekte, üremesini ve zarar ı n ı bu bitkiler üzerinde sürdürmektedir. Bu durum zararl ı n ın k ışlayan populasyonunun artmas ına ve dolay ısıyla ertesi y ı la geçen populasyonun daha yüksek olmas ına neden olmaktad ır. C. pomonella gibi larvalar ı meyve içine giren zararl ılardan meyveleri korumak için ilaçlaman ın zamanlanmas ı çok önemlidir. Ilaçlama zaman ı n ı belirlemek için "tahmin ve erken uyar ı" sisteminin geliştirilmesi gerekmektedir. Bu amaçla cinsel çekici feromon tuzaklardan geni ş olarak yararlan ı lmaktad ı r. Zararl ıya karşı alternatif mücadele yöntemleri ile bugüne kadar ülkemizde yeterli ba şar ı n ın sağlanamamas ı, tahmin ve erken uyar ı sisteminin kullan ılarak zaman ı nda mücadele yap ılmas ı n ın önemini daha da artt ırmaktad ı r. Nitekim Cross (1997), C. pomonelia erginlerinin ilaçlanan bahçelerde en az say ıda yakaland ığı n ı, bu nedenle zararl ıya kar şı etkili alternatif mücadele yöntemleri geli ştirilinceye kadar 'taçl ı mücadelenin yap ı lmas ın ı n gerekli oldu ğunu kaydetmektedir. Uludağ' Üniversitesi Ziraat Fakültesi elma bahçesinde 1998 ve 1999 y ıllar ında yap ılan bu çal ışman ın amac ı, C. pomonella'n ı n ergin popülasyon değ i şimini inceleyerek zararl ı n ı n elma bahçesindeki popülasyon durumunu belirlemek, yap ılmakta olan ve yap ı lacak kimyasal mücadelenin zamanlamas ı için güvenilir bilgiler sağlamak ve ileride yap ı lmas ı düşünülen entegre mücadele çal ışmalar ı için baz ı temel bilgileri elde etmektir. Materyal ve Yöntem Bu ara şt ırma Bursa ilinde 1998 ve 1999 y ı llar ı nda Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi elma bahçesinde yap ı lm ışt ı r. C. pomonella erginlerinin popülasyon de ğ işiminin belirlenmesinde "INRA BIOPROX" tipi tuzaklar ve feromon kapsülleri kullan ı lm ışt ır. Bu tuzak ve kapsüller Fransa (BIOPROX-25, Avenue Sainte Lorette, BP 61, 06332 Grasse Uclxydan ithal edilmi ştir. Çal ışma 50 ağaçtan oluşan ve farkl ı çe şitler içeren elma parselinde 1 adet tuzak ile yürütülmü ştür. Ancak bahçede en yak ı n ı 50 m mesafede 3 elma parseli daha mevcut olup, bu parsellerdeki elma çe şitlerinin fenolojileri de dikkate al ı nm ışt ı r. C. pomonella'n ı n ergin popülasyon de ğ işimini incelemek amac ıyla kullan ılan cinsel çekici feromon tuzak yerden yakla şı k 150 cm yükseklikte, elma a ğaçlar ı n ın s ıra aras ı boşlu ğuna doğru ve parseli en iyi temsil edecek şekilde as ı lm ışt ır. Tuzak as ı ld ıktan sonra, yap ışkan ünite tuzak taban ı na konulmu ş ve yap ışkan ünitenin de tam ortas ına gelecek şekilde ve tuzak boyuna paralel olarak da feromon kapsülü yerle ştirilmiştir. Cinsel çekici tuzak, elma çe şitlerinin fenolojisi, Ocak ay ından itibaren hüküm süren iklim koşullar ı ve Bursa'da daha önce yap ı lm ış çal ışma sonuçlar ı dikkate al ı narak C. pomonella ergin ç ı k ışı başlamadan önce bahçeye as ı lm ışt ır. Yap ışkan üniteler ile feromon kapsülleri 45 günde bir de ği ştirilmi ştir. Cinsel çekici tuzak ilk C. pomonella görülünceye kadar birer gün aral ıklarla, daha sonra ise popülasyon yoğunluğuna göre haftada 1-2 kez kontrol edilerek say ımlar yap ı lm ışt ır. Say ım sonuçlar ı bir haftada yakalanan toplam birey adedi olarak de ğerlendirilmi ştir. Çal ışma dönemini kapsayan 1998 ve 1999 y ı llar ındaki iklim verileri Bursa Hürriyet'te bulunan meteoroloji istasyonunda sa ğlanm ışt ı r. Bulgular ve Tart ışma Uluda ğ Üniversitesi Ziraat Fakültesi elma bahçesine as ılan cinsel çekici tuzakta 1998 ve 1999 y ı llar ı nda yakalanan C.pomonella erginlerinin say ısı ve y ı l içindeki uçu ş seyri ile bu y ıllara ait be şer günlük s ıcakl ı k ortalamalar ı ile orant ı l ı nem ortalamalar ı ve ya ğış toplamlar ı Şekil 1 ve 2'de gösterilmi ştir. Ara şt ı rma parselinde 1998 ve 1999 y ı llar ında cinsel çekici tuzakta ilk erginler s ıras ıyla 8 May ıs ve 30 Nisan'da saptanm ışt ır (Şekil 1 ve 2). Elma bahçesinde 1998 ve 1999 y ı llar ında tuzakta ilk erginlerin saptand ı 'ğı tarihlerde erkenci elma çe şitleri (Stark Earliest vb.) küçük ye ş il meyve dönemindedir. Bu dönem, erkenci elmalar ı n çekirdek evlerinin belirginle şme zaman ıd ır. Orta geççi çe şitler (Mutsu, Jonathan), geççi çe şitler (Starkrimson Delicious, Amasya, Starkspur Golden Delicious) ve çok geççi çe şitler (Granny Smith vb.) ise meyve tutma dönemindedir. Bursa'da 1998 y ı l ında tuzakta ilk kelebeklerin görüldü ğü tarihi ve öncesini kapsayan 1-5 ile 6-10 May ıs tarihlerindeki be ş günlük s ı cakl ık ortalamas ı s ıras ıyla 20.0 C ve 16.4 C, be ş günlük orant ı l ı nem ortalamas ı ise yine s ıras ıyla %55.8 ve /068.3 olmu ştur. Ayn ı beş günlük tarihlerinde s ıras ıyla ve toplam 0.1 mm ve 2.0 mm ya ğış kaydedilmi ştir (Şekil 1). Ilk ergin ç ı k ışı n ı n gerçekle şti ğ i 7 May ıs tarihinde günlük s ı cakl ık ortalamas ı 17.5 C, alacakaranl ık s ı cakl ığı 16.3 C ve günlük orant ı l ı nem ortalamas ı ise /060.7'd ı r. Ayn ı tarihte ay son dördün konumundad ır. Yine Bursa'da 1999 y ı l ında C. pomonella'n ı n ilk ergin ç ı k ışı ve öncesini kapsayan 20-25 ve 26-30 Nisan tarihlerindeki be ş günlük s ıcakl ık ortalamas ı s ı ras ıyla 14.9 C ve 17.1 C, be ş günlük orant ı l ı nem ortalamas ı ise yine s ıras ıyla %57.8 ve /059.4 olmuştur. Ayn ı beş günlük tarihlerde s ıras ıyla ve toplam 0.1 mm ve 6.5 mm ya ğ' ış kaydedilmiştir (Şekil 2). Ilk ergin ç ı k ışı n ın gerçekle şti ği 29 Nisan'da günlük s ıcakl ı k ortalamas ı 22.8 C, günlük orant ı l ı nem ortalamas ı ise '1/060.0 ve ilk erginlerin yakaland ığı 29 Nisan'da alacakaranl ı k s ı cakl ığı 21.3 C olmu ştur. Ayn ı tarihte ay son dördün konumundad ır. Popov (1962), Bulgaristan'da C. pomonella'n ı n ilk erginlerinin Nisan sonunda ç ı kmaya başlad ı klar ı n ı, Dirimanov ve Naçev (1974), yine Bulgaristan'da ilk ergin uçu şunun May ı s' ın ilk yar ı s ı nda görüldüğünü kaydetmektedirler. Gonzalez (1983), Şili'de C. pomonella'n ın ergin uçu şu ba şlang ıc ı için kritik s ıcakl ığı n 11-12 C, Larguler (1992), Macaristan'da 10 C oldu ğunu ve bu s ı cakl ık derecelerinde ilk uçu şun başlad ığı n ı bildirmektedirler.
KOVANCI, B. ve ark. "Uluda ğ Üniversitesi Ziraat Fakültesi elma bahçesinde elma içkurdu, Cydia pomonella (L.) (Lepidoptera:Tortricidae)'n ı n ergin popülasyon değ iş imi üzerinde ara şt ı rmalar" 87 K ı l ınçer ve Kovanc ı (1984), Bursa' da 1983 y ı l ında C. pomonella' n ın ilk uçu şunun 28 Nisan'da ba şlad ığı n ı, K ı l ı nçer ve ark. (1992), Ankara'da 5 farkl ı bahçede ilk erginlerin tuzaklarda 18-20 May ıs'ta saptand ığı n ı, Trematerra ve ark (1996), İtalya'da C. pomonella erginlerinin cinsel çekici tuzaklarda May ıs ba şı ndan itibaren yakaland ığı n ı kaydetmektedirler. Di ğer yandan Raun ve Madsen (1995), Danimarka'da C. pomonella'n ı n ilk ergin uçu şunun, toplam efektif s ı cakl ık 100 gün-derece ve günlük ortalama s ıcakl ık 10 C oldu ğunda ba şlad ığı n ı bildirmektedirler. Baz ı literatür verilen ile bulgular ı m ız aras ı ndaki farkl ı l ı k, çal ışma yap ılan ülke, yer ve y ı l ı n farkl ı olmas ı ndan kaynaklanmaktad ı r. 32 İ 28 1 ; 24 \\ 20 -x- 12 octl 8 (7) 4 0 90 80 70 c C 60 '-" 50 C5 60 50 40 E -c-n- 30 20 10 ' IV I V ' VI Pvilat g.ıjrri Aylar IX 0, İııı 111111111 1 Şekil 1. Cydia pomonetla'n ı n 1998 y ı l ı ndaki ergin uçu ş seyri ile ayn ı y ı la ait beşer günlük sı cakl ı k, orant ı l ı nem ortalamalar ı ve ya ğış toplamlar ı.
88 TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, Cilt 6,' Say ı 3 32-28: 20. 616-. -(1 8, <7) 4 - O, IV A, r s, t t, ı l ", t V / t I / N/ / V / V Nem S ıcakl ı k V ' VI Pentat günleri ' L ' Aylar IX 90 :, 80 <Ş, 70 60 4--"C 50 o -60-50 -40 30 E -20,;(c >- I -10 I.0 ' Şekil 2. Cydia pomonella'n ı n 1999 y ı l ı ndaki ergin uçu ş seyri ile ayn ı y ı la ait beşer günlük s ı cakl ı k, orant ı l ı nem ortalamalar ı ve be ş günlük ya'ğış toplamlar ı. Elma bahçesinde 1998 y ı l ı nda C. pomoneila ergin uçu şu ba şlad ığı yani 8 May ı s'ta tuzakta yakalanan ergin say ısı bir tepe noktas ı olu şturmu ş ve bu tarihten 12 Haziran'a kadar uçu ş azalarak devam etmi ştir. Bu uçu şun son erginleri 19 Haziran'da yakalanm ışt ı r. Bahçede ikinci uçuş erginleri 1998 y ı l ında 3 Temmuz'dan itibaren görülmü ştür (Şekil 1). Bu tarihte erkenci elma çe şitleri hasat olgunlu ğ undad ı r. Orta geççi çe şitler orta iri meyve büyüklü ğünde ve çekirdekleri siyahla şma evresindedir.
KOVANCI, B. ve ark. "Uluda ğ Üniversitesi Ziraat Fakültesi elma bahçesinde elma içkurdu, Cydia pomonella (L.) (Lepidoptera:Tortricidae)'n ı n ergin popülasyon değ i şimi üzerinde ara şt ı rmalar' 89 Geççi ve çok geççi çe şitler ise orta iri meyve büyüklüğünde ve çekirdekleri belirginle şme evresindedir. C. pomonella erginleri ikinci uçu ş ba şlang ı c ı ndan 1 hafta sonra bir tepe noktas ı olu şturmu ş, 10 Temmuz'dan sonra yakalanan erginlerin say ı s ı azalarak devam etmi ştir. C. pomonella'n ı n 1998 y ı l ındaki üçüncü uçu şuna ait ilk erginler 31 Temmuz'da tuzakta saptanm ışt ı r (Şekil 1). Bu tarihte çok geççi elma çe şitleri hariç di ğerleri hasat edilmi ş durumdad ır. Çok geççi çe şitler ise olgunla şma ba şlang ıc ı ndad ı r. Üçüncü uçu ş ba şlar ba şlamaz bir pik olu şturduktan sonra tuzakta yakalanan ergin say ısı azalma göstermi ş ve 11 Eylül'de son ergin yakalanm ışt ı r (Şekil 1). C. pomonella erginleri 1999 y ı l ı nda uçu ş ba şlad ı ktan 1 hafta sonra yani 7 May ı s'ta bir tepe noktas ı olu şturmu ş ve bu tarihten sonra tuzakta yakalanan ergin say ı s ı azalarak devam etmi ştir. Bu uçu şun son erginleri 4 Haziran'da yakalanm ışt ı r. Ikinci uçu ş erginleri ilk kez 25 Haziran'da tuzakta görülmü ştür (Şekil 2). Bu tarihte erkenci elma çe şitleri hasat olgunlu ğundad ı r. Orta geççi çeşitler orta iri meyve büyüklü ğünde ve çekirdekleri siyahla şma evresindedir. Geççi ve çok geççi çe şitler ise orta iri meyve büyüklü ğ ünde ve çekirdekleri belirginle şme evresindedir. C. pomonella erginleri ikinci uçu ş ba şlang ıc ında bir tepe noktas ı olu şturmu ş, bu tarihten sonra yakalanan erginlerin say ı s ı azalarak devam etmi ştir. Üçüncü uçu şu meydana getiren ilk erginler 30 Temmuz'da tuzakta saptanm ışt ı r (Şekil 2). Bu tarihte erkenci, orta geççi ve geççi elma çe şitleri hasat edilmi ş durumdad ı r. Çok geççi çe şitler ise olgunla şma ba şlang ıcı ndad ı r. Üçüncü uçu ş periyodunda tuzakta yakalanan ergin say ı s ı önce azalm ış, sonra artm ış ve nihayet tekrar azalarak 17 Eylül'de son erginin yakalanmas ıyla sona ermi ştir ( Şekil 2). Popov (1962), Bulgaristan'da C. pomonella'n ı n Nisan sonunda ba şlayan ilk uçu şunun Haziran ba şı na kadar sürdü ğünü, ikinci uçu şun Temmuz-Ağustos aylar ı nda görüldü ğünü, Eylül'ün ilk iki haftas ında ise öncekilerden daha zay ıf bir uçu şun mevcut oldu ğ unu bildirmektedir. Dirimanov ve Naçev (1974), yine Bulgaristan'da ayn ı zararl ı n ı n ilk ergin uçu şunun May ı s' ı n ilk yar ı s ı nda ba şlay ı p Haziran sonu-temmuz ba şı na kadar devam ettiğini, ikinci uçu şun Temmuz'un ikinci yar ı s ı nda baş lay ı p Ağustos sonu Eylül ba şı na kadar sürdü ğ ünü kaydetmektedirler. Gonzalez (1983), Şili'de C. pomonella erginlerinin bir y ılda 3 pik olu şturduğunu bildirmektedir. Khalimbekov ve ark. (1984), Da ğıstan'da ayn ı zararl ı n ı n y ı lda 2 döl verdi ğ ini kaydetmektedirler. K ı l ı nçer ve Kovanc ı (1984), Bursa'da 1983 y ı l ı nda C.pomonella'n ı n birinci uçu şunun 28 Nisan'da ba şlay ı p Haziran sonlar ı na kadar sürdü ğ ünü, ikinci uçu şun Temmuz'un ilk günlerinde ba şlay ı p Ağustos'un ikinci yar ı s ı na kadar devam etti ğ ini, üçüncü ve son uçu şun ise Ağustos'un ikinci yar ı s ı nda başlay ıp 10 Ekim'de sona erdi ğ ini bildirmektedirler. McLaren ve ark. (1992), C. pomonella'n ı n Yeni Zelanda' da 1 döl verdi ğ ini kaydetmektedirler. Ayr ı ca Cross (1997), C. pomonella populasyonunun May ı s'tan Ekim'e kadar 2-3 hafta arayla tuzakta pik olu şturdu ğunu belirtmektedir. Bulgular ı m ız K ı l ı nçer ve Kovanc ı (1984)'n ı n verilerine benzerlik göstermekte ancak iklim ko şullar ı n ı n ve özellikle de s ıcakl ığı n daha uygun olmas ından dolay ı 2. ve 3.uçu şun biraz daha erken ba şlad ığı görülmektedir. Di ğer yandan, 3.uçu şun daha k ı sa sürmesi ara şt ı rma yap ı lan bahçede C. pomonella'n ı n ayva gibi geç olgunla şar ı sekonder konukçular ı n ı n bulunmamas ı na bağ lanabilir. U.Ü. Ziraat Fakültesi elma bahçesinde 1998 y ı l ı nda 8 May ı s'ta ba şlayan C. pomonella ergin uçu şu 11 Eylül'de son erginin yakalanmas ıyla sona ermi ş ve toplam uçu ş periyodu 126 gün sürmü ştür. Di ğer yandan 1999 y ı l ı ndaki ergin uçu şu 30 Nisan - 17 Eylül tarihleri aras ı nda gerçekle şmiş ve toplam uçu ş periyodu 140 gün olmu ştur. Ara şt ı rma bahçesinde gerek 1998 ve gerekse 1999 y ı l ı nda 3 uçu ş saptanm ışt ı r. Bu uçu ş lardan birincisi belirgin olarak di ğerlerinden ayr ı lm ış, ancak 2. ve 3.uçu şlar iç içe girmi ştir. Her uçu ş bir döle ait oldu ğ undan C. pomonella 1998 ve 1999 y ı llar ı nda U.Ü. Ziraat Fakültesi elma bahçesinde y ı lda 3 döl vermi ştir ( Şekil 1 ve 2). Popov (1962), Bulgaristan'da C. pomonella'n ı n 2 ya da 3 döl, Dirimanov ve Naçev (1974), zararl ı n ı n Bulgaristan' ı n kuzey bölgelerinde y ılda 2 döl, güney bölgelerinde ise y ı lda 3 döl verdi ğini kaydetmektedirler. K ı l ı nçer ve Kovanc ı (1984), Bursa'da 1983 y ı l ında C. pomonella'n ı n 3 döl verdi ğini bildirmektedirler. Di ğer yandan K ı l ı nçer ve Kovanc ı (1986)'n ı n Bursa'da 1984 ve 1985 y ı llar ı nda 3 farkl ı bahçede cinsel çekici tuzaklarla yapt ı klar ı çal ışmalarda C. pomonella erginlerinin 3 uçu şunun tespit edildi ğini ve zararl ı n ın y ılda 3 döl verdi ğini belirtmektedirler. Erden (1988), C. pomonella'n ı n Sivas, Erzincan Gümü şhane çevre illerde y ı lda 2 döl verdi ğini bildirmektedir. K ı l ı nçer ve ark. (1992), Ankara'da 5 farkl ı bahçede cinsel çekici tuzaklarla yapt ı klar ı çal ışmalarda zararl ı n ın bir bahçe hariç di ğer 4 bahçede 2 kez tepe noktas ı olu şturdu ğ unu kaydetmektedirler. Popov (1962), Dirimanov ve Naçev (1974), K ı l ı nçer ve Kovanc ı (1984 ve 1986)' n ı n verileri bulgular ı m ızla paralellik arz etmektedir. Ancak C. pomonella' n ı n uçu ş periyotlar ı n ı n Ankara'da farkl ı l ı k göstermesi ve yine ayn ı zararl ı n ı n Ankara, Sivas, Erzincan, Gümü şhane ve Bulgaristan' ın kuzey bölgelerinde 2 döl vermesi, bu yerlerin iklim ko ş ullar ı n ı n farkl ı olmas ıyla ve özellikle de bu yerlerin Bursa'ya nazaran daha so ğ uk olmas ı ile aç ı klanabilir. Sonuç Bu çal ışma sonunda U.U. Ziraat Fakültesi elma bahçesinde C. pomonella'n ı n populasyon de ğ i şiminin, Bursa ilinde daha önce yap ı lan çal ışma sonuçlar ı na benzerlik gösterdi ği, ancak birinci döl ergin ç ı k ışı ile di ğ er döllere ait ergin uçu ş başlang ı çlar ı aras ı nda farkl ı y ıllardaki meteorolojik ko ş ullar ın değ i şik olmas ı ndan kaynaklanan 10-15 günlük bir farkl ı l ığı n görülebilece ğ i anla şı lm ışt ı r. Ancak bu çal ışma ile farkl ı döllere ait ergin uçu ş ba şlang ı çlar ı ile elma çe şitlerinin fenolojileri aras ı nda kurulan ve çal ışma yap ı lan 2 y ı lda da görülen sabit ili ş ki U.Ü. Ziraat fakültesi elma bahçesinde, C. pomonella'ya karşı yap ılacak kimyasal sava şımda bize güvenilir ve başar ı l ı bir gösterge sunmaktad ı r. Bu olanaktan ileride bu bahçede uygulanacak entegre sava şı mda da yararlan ı labilecektir.
90 TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, Cilt 6, Say ı 3 Kaynaklar Anonim, 1996. Tar ımsal Yap ı ve Üretim. T.C. Ba şbakanl ı k DIE Y ı ll ığı, Ankara. Bölükoğlu, H. ve B. Kovanc ı, 1985. Bursa ilinde Elma içkurdu (Cydia pomonella (L.)) sava şı m ı nda üretici ko şullar ı nda kullan ı lan bahçe pülverizatörlerinin aplikasyon etkinli ğinin saptanmas ı. U.O. Zir. Fak. Dergisi, 4:41-49. Charmillot, P. J. and R. A. Vickers, 1991. Tortricid pests, their biology, natural enemies and control. World Crop Pests Tortricid Pests, 487-496. Cross, J. V. 1997. A pheromone trap survey of tortricid moths (Lepidoptera:Tortricidae) in apple orchards in England subject to different insecticide management. Entomologist, 115 (3-4):168-180. Daugard, H. and J. Grauslaund, 1998. Introduction of integrated fruit production to apple and pear orchars effects and practical experiences. Gartenbauwissenschaft, 63 (3):138-142. Dirimanov, M. and P. Naçev, 1974. Entomologiya Izdatelstvo. Hristog Danov, Plovdiv, 475 pp. Erden, F. 1988. Erzincan bölgesi yumu şak çekirdekli meyve ağaçlar ı n ın böcek kökenli zararl ı lar ı, tan ı nmalar ı ve Onernlilerinin zararl ı l ı k durumlar ı üzerinde ara şt ı rmalar. T.C.T.O.ve K.B. Koruma ve Kontrol Genel Müd. Mesleki Yay ı nlar No: 4 Ankara, 96 s. Freier, B. and R. Gottwald, 1992. Temporal and quantitative relationships between pheromone trap catches and oviposition of the codling moth (Cydia pomonella L.). Gesundes Pflanzen, 44 (6)194-198. Gonzalez, R. H. 1983. Seasonal monitoring of the flight of Cydia pomonella and Cydia molesta with sex pheromones : second contribution. Simiente, 53 (1-2):14-22. Khalimbekov, S. K. H., G. G. Graunov and R. I. Amaev, 1984. Details of the development of the codling moth. Zashchita Rastenii, No:11,46. K ı l ınçer, N. ve Kovanc ı, B. 1986. Bursa ilinde Elma içkurdu (Cydia pomonella L.), Şeftali içkurdu (C. molesta Busck) (Lepidoptera: Olethreutidae) ve Şeftali güvesi (Anarsia lineatella Zell.) (Lepidoptera:Gelechiidae) sava şı m ı nda cinsel çekici tuzaklardan yararlanma olanaklar ı üzerinde araşt ı rmalar.türkiye Bilimsel ve Teknik Ara şt ı rma Kurumu, Tar ım ve Ormanc ı l ı k Grubu, Proje No: TOAG-531, 113 s. K ı l ı nçer, N., M. O. Gürkan ve H. Bulut, 1992. Ankara ilinde meyve ağaçlar ı nda zararl ı baz ı Lepidopterlerin sava şı m ı nda feromon tuzaklardan yararlanma olanaklar ı. Türkiye Il. Entomoloji Kongresi, 28-31 Ocak 1992, Adana, 193-200. Krambias, A. 1997. Integrated pest management of pome fruits in Cyprus. Arab Journal of Plant Protection, 16(1):49-51. Larguler, M. 1992. Simulation of the emergence of aclults of the first generation of Cydia pomonella L. (Lep.:Tortricidae). Acta Phytopathologica et Entomologica Hungarica.. 27(1-4): 405-411. McLaren, G. F., J. A. Fraser, A. Suckling and D. M. Suckling, 1992. Leafroller and codling moth flights in control Otago. Orchardist of New Zealand, 65 (9): 21. Osterre ıcher, J. 1996. Flight monitoring of the codling moth in installations with mating disruption. Obstbau Weinbau, 33 (4):104. Raun, H. P. and H. E. Madsen, 1995. Codling moth and pheromone traps. SP Rapport-Statens Plant. lsforsog, No:4:199-207. Popov, V. 1962. Spetsialna Entomologiya. Zemizdat. Sofiya, 457 Trematerra, P., C. loriatti and C. Rizzi, 1996. Integrated decision system in the control of Cydia pomonella L. Boll. di Zoologia Agraria e di Bachicoltura, 26 (2):257-268. Vickers, R. A. and G. H. L. Rothschild, 1991. Use of sex pheromones for control of codling moth. World Crop Pests Tortricid Pest, 339-354. K ı l ı nçer, N. ve Kovanc ı, B. 1984. Bursa ilinde Elma içkurdu (Cydia pomonella (L.), Lepidoptera:Olethreutidae) ergin uçu ş lar ı n ı n incelenmesinde cinsel çekici bir feromonun (Atropom) kullan ı lma olanaklar ı. U.Ü.Zir. Fak. Dergisi, 4: 7-12.