JOHN DUNN 1940 doğumlu olup, Cambridge King s College da Siyaset Teorisi Profesörlüğü yapmaktadır. Dunn un eserleri modern siyaset teorisini tarihsel bir perspektifle incelemeye odaklanır. The Cunning of Unreason, Rethinking Political Theory, Democracy: The Unfinished Journey başta olmak üzere birçok eser ve sayısız makale kaleme almıştır.
Ayrıntı: 1091 İnceleme Dizisi: 288 Halkın Özgürlüğü Demokrasinin Hikâyesi John Dunn Kitabın Özgün Adı Setting The People Free The Story of Democracy İngilizceden Çeviren Akın Emre Pilgir Son Okuma Ercan Güler Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. John Dunn, 2005 Türkçe yayım hakları Akcalı Ajans aracılığıyla alınmıştır. Kapak Fotoğrafı Emma Espejo Moment / Getty Images Turkey Kapak Tasarımı Arslan Kahraman Dizgi Kâni Kumanovalı Baskı ve Cilt Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) 612 31 85 576 00 66 Sertifika No.: 12156 Birinci Basım: 2017 Baskı Adedi 2000 ISBN 978-605-314-199-0 Sertifika No.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari
John Dunn Halkın Özgürlüğü Demokrasinin Hikâyesi
İNCELEME DİZİSİ SON ÇIKAN KİTAPLAR AZINLIĞIN ZENGİNLİĞİ HEPİMİZİN PSİKOLOJİDE SÖZ VE ANLAM ANALİZİ Sibel A. Arkonaç BENLİK YANILSAMASI Bruce Hood TÜRKİYE KENTLEŞMESİNİN TOPLUMSAL ARKEOLOJİSİ Erbatur Çavuşoğlu MARKSİZMDEN SONRA MARX Tom Rockmore OYUN, OYUNBAZLIK, YARATICILIK VE İNOVASYON Patrick Bateson & Paul Martín İLAHİ GAZAP: DEHA NEDİR? DÂHİ KİMDİR? Darrin M. McMahon HARCIYORUM ÖYLEYSE VARIM Ekonominin Gerçek Maliyeti Philip Roscoe KREDİOKRASİ ve Borç Reddi Davası Andrew Ross ZİHİN VE DOĞA ARASINDA Bir Psikoloji Tarihi Roger Smith ÖZGÜRLÜK Zygmunt Bauman ZAMANI YAŞAMAK Jean Chesneaux CAN ÇEKİŞEN İMPARATORLUK Francis Shor SÜREKLİ DEVRİM TEORİSİ Eşitsiz ve Bileşik Gelişim Siyaseti Michael Löwy ŞİDDETSİZ DİRENİŞ Felsefi Bir Giriş Todd May AYDINLAR SOSYALİZMİ Jan Waclaw Makhayski İLETİŞİM BİLİMLERİNİN UNUTULMUŞ KÖKENLERİ Der. Jacques Perriault MODA-LOJİ Yuniya Kawamura MARKSİZM İN ANLAMI Paul D Amato CİNSELLİĞİN ÖNEMİ Arzuya Yeniden Kavuşmak Dr. Ghislaine Paris ÇALIŞMA DÜŞÜNCESİ John W. Budd YORUM VE AŞIRI YORUM Umberto Eco HAYATIN GİZLİ HAZLARI Theodore Zeldin HAYATIN KIRILGANLIĞI William E. Connolly DEVLET VE HUKUK Friedrich Engels, Karl Marx İYIMSER OLMAYAN UMUT Terry Eagleton TEKNIK, SERMAYE, MEDYA Peter Trawny PROTESTO Toplumsal Hareketlere Kültürel Bir Giriş James M. Jasper SOSYALİZMDE EĞİTİM KÜBA Celil Denktaş HERMENÖTIĞIN KÖKENI Kendilik Hakkında - Dartmouth Konferansları, 1980 Michel Foucault
Ruth için...
İçindekiler Önsöz: Neden Demokrasi?...11 Birinci Bölüm: Demokrasinin İlk Gelişi...23 İkinci Bölüm: Demokrasinin İkinci Gelişi...89 Üçüncü Bölüm: Thermidor un Uzun Gölgesi...149 Dördüncü Bölüm: Neden Demokrasi?...185 Dizin...235
TEŞEKKÜR Bu kitap sadece ve sadece benim kabahatim. Ne var ki kitabı yazarken birçok insan bana yardım etme zahmetine girdi. Kitabı planlamaya ve tamamlamaya dönük çabalarım boyunca sabrı, sağduyusu ve dürüstlüğü için Gill Coleridge e çok minnettarım. Atlantic Books tan bu yayına bir yazarın boş yere hayalini kurabileceği bir ehemmiyet ve tat katan Toby Mundy ile sürekli cesaretlendirici ve yardımsever tavrından ötürü Bonnie Chiang a teşekkür etmem gerek. Birçok özel hususta Cambridge ve diğer yerlerdeki birçok meslektaşımdan hızlı, cömert ve etkin yardımlar aldım. Bu kişilerin başında Robin Osborne, Simon Goldhill, Stephen Alford, Paul Cartledge, Basim Musallam, Gareth Stedman Jones, Tim Blanning, Bela Kapossy ve Michael Sonenscher gelmektedir. Bu kitabın yazımı sırasında deneyimlediklerim bana tüm berraklığıyla, başta Moses Finley ve Bernard Bailyn e asla ödenemeyecek eski entelektüel borcumu, Michael Cook, Quentin Skinner ve Istvan Hont un yıllar süren entelektüel yoldaşlıklarını ve çeşitli ortamlardan birçok dostumun yardımlarıyla teşviklerini hatırlattı. Bu dostlar Bianca Fontana, Bernard Manin, Pasquale Pasquino, Adam Przeworski, Tony Judt, Richard Tuck, Cynthia Farrar, Sunil Khilnani, Sudipta Kaviraj, Tom Metzger, Ian Shapiro, Andrew Barshay, Takamaro Hanzawa, Takashi Kato ve son olarak ömrünü demokrasinin kaderini anlamaya adamış Guillermo O Donnell dır. On yılı aşkın süredir birlikte eğitim verdiğim ve hep gerçek bir dost olmuş Raymond Geuss a özel olarak teşekkür borçluyum. Siyaset Bilimi Bölümü ndeki meslektaşlarım eser üzerinde çalışabilecek bir fırsat sunmak adına birçok yükü kendi üzerlerine aldı. Yardımları ve dayanışmacı tutumları sebebiyle özellikle Helen Thompson ile Geoffrey Hawthorn a minnettarım. Cambridge Üniversitesi kitaba makul bir sükunet içinde başlayabilmemi sağlamak için bana ücretli izin verirken, Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Kurulu kitabı bitirmem için gereken araştırma iznini bana bir kez daha sağladı. Özellikle üç kişi son birkaç yıl boyunca yanıt aradığım soruların üzerine gitmemde bana umut ve cesaret vermiştir. Zihnimi dumanlar kapladıkça Edward Said, sıcaklığı, parlak zindeliği ve unutulmaz iç zenginliğiyle önümü açtı. Janet Malcolm sayfalar üzerindeki aydınlatıcı gücü ve inceliği, Her Şeyi Kaydeden Melek in kulaklarıyla yardımcı oldu. Kendisiyle uzun uzadıya konuşma fırsatı bulduğum, kuşkusuz büyük bir politik lider olan ve ülkesinin henüz fark etmemiş olsa da kendisine çok şey borçlu olduğu Dr. Kim Dae- Jung sa eşsiz cesaretiyle umut ve cesaret verdi. King s College, Cambridge, Ekim 2004. 8
İktidara sahip olanlar önünde diz çökmeye alıştık fakat artık ayağa kalkmamız gerekiyor. Nadia Berezovska (Görevdeki Ukrayna Başkanı na yeniden seçimi dayatan başkent Kiev halkının arasındaki orta yaşlı postane müdiresi) [Stefan Wagstyl & Tom Warner, İktidara sahip olanlar önünde diz çökmeye alıştık fakat artık ayağa kalkmamız gerekiyor, Financial Times, 21 Aralık 2004, s. 17]
Önsöz: Neden Demokrasi? B u kitap hayret verici bir hikâye anlatıyor. Dünyanın politik tahayyüllerini yakın geçmişte etkisi altına almış, rastlantısal kökenlere sahip ve altında uzun ancak yer yer yüz kızartıcı bir tarihin yattığı bir hikâye. Bu kitap boyunca, bu fevkalade yükselişi henüz ne kadar az idrak ettiğimizi, ancak sebeplerini ve önemini nasıl birlikte daha iyi kavrayabileceğimizi göstermeye çalışmaktayım. Bugün demokrasi neden bu kadar geniş ve büyük bir görünüme sahip? Modern dünyanın politik konuşmalarına neden hâkim olması gerektiği düşünülmekte? Yakın zamanki önemi ve ünü gerçekte ne anlama geliyor? Amerika ve Britanya Bağdat ı kendi enkazı altına gömmeye koyulduğunda, bunu iddia 11
Halkın Özgürlüğü ettikleri üzere neden tüm dünya için demokrasi getirmek adına yapmışlardı? Bu alışılmadık ve yeni egemenliği aslında hayali miydi: süregelen bir sahtekârlık mı, yoksa nihai bir kargaşa halinin mi göstergesiydi? Yoksa tüm dünyayı kuşatması ve tarihin rahatlatıcı bir nihayete varması için biraz daha gerçek hale getirilmesi gereken, devasa bir ahlaki ve politik sıçramayı mı işaret etmekte? Bu kitap, günümüz dünyasında demokrasinin olağanüstü varlığını açıklamaya dönük bir girişim. İki bin beş yüz yıl önce yerel bir Yunan topluluğunun karşılaştığı zorluklar karşısında nasıl doğaçlamayla geliştirilmiş bir çözüm yolu olarak başladığını, kısa bir süreliğine olsa da nasıl parlak bir şekilde geliştiğini ve iki bin yıl boyunca hemen hemen her yerde nasıl sönümlendiğini göstermekte. Gerçek ve modern bir politik seçenek olarak nasıl yaşama döndüğünü, neden önce Amerikan bağımsızlık mücadelesinde başka bir isimle ve yeni Amerikan cumhuriyetinin kurulmasıyla ortaya çıktığını açıklayarak anlatmakta. Ardından Fransa nın devrim mücadelelerinin ortasında, çok daha kararsız bir biçimde olsa da neredeyse aniden ve kendi ismiyle nasıl döndüğünü göstermekte. Sonraki yüz elli yıllık süre zarfı içerisindeki yavaş ancak kararlı yükselişi ile 1945 i takip eden yıllardaki karşı konulmaz zaferinin kaydını tutmakta. Bu yükselişte, antik Yunan daki kökleri ile çağımızdan herhangi bir demokratik devlet arasındaki sürekliliklerin ne kadar güçlü olduğunu, ancak kırılmaların da ne kadar keskin bir şekilde gerçekleşmesi gerektiğini görebiliriz. Demokraside, onu bu denli hayati bir bağlılıkla donatan ancak aynı zamanda, yoğun korkular ve şüphelerin yanı sıra açık bir entelektüel ve ahlaki küçümseme uyandırmaya devam etmesini garantileyen şeyin ne olduğunu kavrayabiliriz. Yüz yılın son yetmiş beş yılı içerisinde demokrasi, Batı nın dünyanın geri kalanına takdim ettiği medeniyetin politik çekirdeği haline geldi. Bugün daha önce hiç olmadığı kadar bu çekirdeğin gerçekte ne olduğunu anlamaya ihtiyacımız var. Aynı, bu öneriyi yapmakta olduğumuz toplumlar gibi. 12
John Dunn Dolayısıyla bu kitapta, iki büyük soruya yanıt vermeye çalışıyorum. İlki, modern politikalarla ilgili son derece tuhaf bir olguyla ilgili. İkincisi ise son yetmiş beş yılın, kuşkusuz en önemli tek politik sonucuyla ilgili. İlk sorunun yanıtlanmasıyla ilişkili olarak, herhangi bir ciddi girişimden haberim yok. Hatta çok az kişi bu soruyu yalın ve makul bir dürüstlükle sormaya tenezzül etmekte. Buna karşılık ikinci soruya verilen yanıtlar çok sıradan. Ciddi gazetelerin sayfalarını darmadağın etmekte ve çağdaş politik yorumlara ilişkin beylik sözlere dönüşmektedirler. Ancak bunların çoğu düpedüz yanlıştır; nitekim bu soru üzerine dikkatle kafa yorulduğunda, cevaplanması son derece zor bir soru olduğu aşikâr hale gelir. Kanaatimce bu sorulara verilecek yanıtlar birbiriyle yakından bağlantılıdır ve aralarında modern politikaya dair fevkalade önemli bir şeyin yattığına işaret etmektedirler. Ancak okurların tam tersi yargılara varmaları ve umduğum üzere, ikisini yanıtlamaya çalışmanın getirdiği zorluklardan kendileri için bir şeyler öğrenmeleri mümkündür. İlk soru iki ayrı unsurdan oluşmaktadır: Tek ve kozmopolitan bir standardın varlığı ile onu ifade etmek için seçilen tabir. Hâlâ çarpıcı bir biçimde çok-dilli olan türümüzün tarihinde ilk kez, politik otoritenin meşru temeli olarak neden dünya çapında tek bir isim sunmak gerekli görülmektedir? Elbette bu terim her yerde pratik olarak kabul edilmiş bir şey değildir ve birçok yerde hâlâ açık açık reddedilmektedir; ne var ki artık hiçbir şekilde, kozmopolitan meşruiyete dair alternatif bir seküler iddia sahibinden yana değildir. Bu ürkütücü bir olgudur ve kuşkusuz açıklanması gerekir; ancak kendi başına şu an yaşadığımız dünyaya dair diğer şeylerden ille de daha tuhaf olamaz. Aslına bakılırsa oldukça tuhaf olan (hatta epey tuhaf olan) şey, durmaksızın modern dillerin 1 neredeyse tamamına çevrilen veya bu 1. Dünyanın farklı dilleri ve toplumları arasındaki bu tercüme etme ve yeniden yazma hareketi, hâlâ itinayla izi sürülmemiş, son derece küresel bir entelektüel ve politik tarihin parçasıdır. Neden ve nasıl bu şekilde olduğunu öğrenmediğimiz sürece, modern politikanın merkezi özelliklerinden birini (Belki de basitçe modern politikayı anlama?) anlama umudumuz olamaz. Özgürlük kavramları 13
Halkın Özgürlüğü dillerde tekrar yazılan bu terimin, antik Yunan daki demokratia şeklinde tezahür etme zorunluluğudur. Nitekim bu kelime, kökeni bakımından bir meşruiyet temelini veya iyi niyetleriyle yahut soylu misyonlarıyla tanımlanan bir rejimi kastetmemekte; aksine belirgin bir yönetim biçimine tekabül etmektedir ve bir kelime olarak yaklaşık iki bin yıllık tarihi boyunca, ağırlıklı olarak bu terimi en çok kullanan kişilerce tanımlanan bu yönetme biçiminin, teorik açıdan son derece gayri meşru, pratik açıdansa tamamen talihsiz olduğu kanıtlanmıştır. Bu sebeplerden ötürü ilk soru, kısmen dilsel tarihe ilişkin bir sorudur (modern politikanın kelime dağarcığı ve tarihsel öncülleri). Ancak aynı zamanda politik düşünce ve argümanve pratiklerini merkeze alan ufuk açıcı ve karşılaştırmalı bir araştırma için bkz. Robert H. Taylor (Der.), The Idea of Freedom in Asia and Africa (Stanford: Stanford University Press, 2002); bu eserde özellikle Sudipta Kaviraj ın Hindistan deneyimine dair harikulade analizine bakınız. Bunun temel örnek olarak Çin deki (dünya kültürlerinin en eskisi, en yoğunu ve en cüretkar şekilde özerk olanı; çok uzun yıllar önce kendi çapında ve koşullarıyla dünyayı küreselleştirmiş) etkisinin önemini değerlendirmeye yönelik en iddialı girişim, son otuz yılı aşkın süre içerisinde Thomas A. Metzger tarafından yapıldı. (Rahatlıkla şu eserine bakabilirziniz: The Western Concept of Civil Society in the Context of Chinese History, Sudipta Kaviraj & Sunil Khilnani (Der.), Civil Society: History and Possibilities (Cambridge: Cambridge University Press, 2001, 204-31.) Bu yolculuğun belli dilimlerine dair klasik araştırmalar için bkz. Hao Chang, Liang Ch I-Chao and Intellectual Transition in China 1890-1907 (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1971) ve Benjamin Schwartz, In Search of Wealth and Power: Yen Fu and the West (New York: Harper, 1964). Japonya için şu yazarların yazdığı makalelere bakınız: Kenneth B. Pyle ( Meiji Muhafazakarlığı üzerine), Peter Duus & Irwin Scheiner ( Sosyalizm, Liberalizm ve Marksizm üzerine) ve Andrew E. Barshay ( Savaş Sonrası Toplumal ve Politik Düşünce 1945-1990 üzerine). Yer aldıkları eser: Bob Tadashi Wakabayashi (Der.), Modern Japanese Thought (Cambridge: Cambridge University Press, 1998), özellikle 122-25, 297-98 ve 326-27; Andrew Barshay, Imagining Democracy in Postwar Japan: Reflections on Maruyama Masao and Modernism, Journal of Japanese Studies, 18, 1992; Nobutaka Ike, The Beginnings of Political Democracy in Japan (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1950). Arapça ya aktarılması için, örnek olarak bkz. James L. Gelvin, Developmentalism, Revolution and Freedom in the Arab East, yer aldığı eser: Taylor (Der.), Idea of Freedom, özellikle (Cemal Abdül Nasır için) 85-86 veya Wolof, Senegal e, Frederick Schaffer s örnek niteliğindeki eseri: Democracy in Translation: Understanding Politics in an Unfamiliar Culture (Ithaca: Cornell University Press, 1998). 14
15 John Dunn ların tarihiyle, politik örgütlerle mücadelelerin tarihiyle ilişkili bir sorudur. Yeryüzünün tamamında, nihai politik övgüler için verilen sözlü rekabeti kazanan neden bu sözcük olmalıdır? Kendi içerisinde, bu ezici zaferi ona kazandıracak neyi barındırmaktadır? Nihayetinde ve onca yüzyılın ardından, artık bu olguyu ifade ettiğine kanaat getirdiğimiz fikirler nasıl oldu da, uzun bir süre boyunca aynı olguya böylesi bariz bir kolaylıkla hâkim olmuş çeşitli fikirleri sindirdi? Uzun süredir ona eşlik eden kötü ünden nasıl silkinip kurtuldu; bu olgunun tarafsız ve yanlış fikirlerden arındırılmış sicilini nasıl cüretli ve adanmış bir övgüye dönüştürdü ve Atinalı kaşiflerinin hiç de amaçlamadığı ve bu kadarını hayal dahi edemeyeceği türden bir ekümenik cazibeyi nasıl yarattı? Bu öykünün temelinde oldukça politik bir dünyaya ilişkin son derece politik bir tarih yatmakta. Ancak kelimenin kendisi sorularımızı yanıtlamaktan acizdir. Zamanında oradayken (bildiğimiz kadarıyla, artık gizemli hale gelmiş sebeplerden ötürü Kleisthenes in MÖ altıncı yüzyılın sonlarında Atinalılar arasında öncülüğünü yaptığı bir rejime isim koyma amacıyla ortaya çıkmıştı) bu kelime, uzamsal olarak farklı yerlere taşınabilmesinin yanı sıra, zamansal olarak hem geleceği hem de geçmişi hedefliyordu. Kleisthenes i, hatta Atina yı bile hayatında duymamış, ister öncesinde ister sonrasında olsun, Atinalıların yaptıklarının veya söylediklerini bildiğimiz şeylerin etkisinden tamamen uzak pratiklerden habersiz toplulukları tanımlamak için de kullanılabilirdi. Fakat iki bin yılı aşkın bir süre boyunca, bir yönetim sistemini tanımlayan bir isim olarak kaldı. Demokrasinin kendisini bir faillik ismine (demokrat), bir bağlılığa işaret eden ancak onu ima etmekle kalmayan bir sıfata (demokratik) ve halkın öz yönetimi fikrinin getirdiği standartlara uyması için politikayı, toplumu hatta ekonomiyi bile bütünüyle yeniden dizayn etmeye yönelik bir projeyi tarif eden bir fiile (demokratikleştirme) dönüştürmesi, on sekizinci yüzyılın sonlarına dek gerçekleşmedi. Fransa daki büyük devrime çok az kala gerçekleşen bu gelişme, görünüşe göre ağırlıkla bu devrimin içinde
Halkın Özgürlüğü ve sonucunda yaşandı. Antik Yunan toplumu, bir rejim olarak demokrasinin yandaşlarına sahipti. Ancak bildiğimiz kadarıyla, demokratları yoktu: Yani verili bir çatışma hali içerisinde ve belli bir düzende, sadece demokrasiden yana olmakla kalmayıp, nerede olursa olsun tüm diğer rakip politik biçimlerin gayri meşruluğundan emin ve demokrasinin üstünlüğünün nerede yattığı konusunda görece kesin yargılara sahip erkeklere (veya kadınlara). Kuşkusuz, siyasi arzularını ve amaçlarını politik, ekonomik veya toplumsal düzenlemelerin farklı yönlerini demokrasinin işaret ettiği incelikli standartlara ulaştırma çabası olarak savunan veya açıklayan hiçbir Yunan düşünür veya politik aktör olmamıştı. Atina demokrasiye bir isim verdi ve ona ulaşmak için gereken politik koşullara ilişkin detaylı, son derece ayırt edici ve şaşılacak ölçüde eksiksiz bir yorum ortaya koydu. Ancak demokratın partizan bir etikete ve bir politik onur nişanına çevrilmesi ve ilk olarak da, bu şartlara uyması için nerede olursa olsun insanların kolektif yaşamının dönüştürülmesi fikrine yaratıcı bir inanırlık kazandırması iki bin yılı aşan bir süre zarfından sonra gerçekleşen Fransız Devrimi yle oldu. Bildiğimiz kadarıyla, ancak 1789 dan sonra insanlar ait oldukları toplumları demokratikleştirmekten bahseder oldular. Bizim içinse, demokrasi hem bir yönetim biçimi hem de politik bir değer. Değerlerin yönetim pratiklerimizi ne derece haklı çıkardığını veya itham ettiğini, kafa karışıklığıyla da olsa şiddetle tartışıyoruz; ancak aynı zamanda, farklı koşullarda, tek tek aileler veya yerel birimler ile hâlâ acı verici derecede birlikten uzak yerküredeki tüm insan nüfusu arasındaki herhangi bir ölçekte taşıdığı geleceğe dönük sonuçları bakımından, aynı değerlerin ne derece tutarlı veya arzulanabilir olduğunu da tartışıyoruz. Nitekim tartışırken, bir yönetim biçimi olarak demokrasinin yerel partizanları ile onun erdemlerini sorgulamaya dönük girişimlerinde, politikaya dair diğer eleştirel düşünce türlerinin yanı sıra politik felsefeyi de icat eden entelektüel eleştirmenler arasında, çoğu kez antik Yunanların argümanlarını tekrarlıyoruz. 16