Betimsel anlamın boyutları Göreceli boyutlar Bütün anlamlardan ziyade anlam parçaları ve bunların skalası Zorunluluk ve beklendiklik Zorunlu şartlı mantık ilişkileri Bu bir köpek. Bu bir hayvan. (Gerektirme) Bu bir köpek. Bu havlar. (Gerektirme yok.)? Gerektirmeyi ne kadar kesin teşhis edebiliyoruz? i. X Y yi öldürdü. Y öldü. ii. X bir kedi.? X bir hayvan. iii. X hamile.? X dişi. iv. X bir fiziksel nesne.? X in bir ağırlığı var. v. X bir dörtayaklı.? X in dört ayağı var. vi. X Y nin karısı.? X Y nin kızı değil.
Betimsel anlamın boyutları i. Tamam ii. Kedi dediğimiz varlıkların bir tür robot olduğu keşfedersek? ör. Aa! Kedi diye bir şey yokmuş! Aa! Kediler sandığımız gibi değilmiş! Hayvan olmak kedi olmak için zorunlu bir ölçüt olmayabilir. Karş. Erkek koyun olmadığını keşfedersek? «Koçlar» koyun değil başka bir tür canlıymış. ör. Aa! Koç diye bir şey yokmuş! Aa! Koçlar sandığımız gibi değilmiş! ERIL ve KOYUN koç olmak için zorunlu gibi. Gönderimleri kararlı sözcükler (=doğal tür terimleri) gönderimleri kararsız sözcükler (=sözde tür terimleri) iii. Tıp bir erkeğin bedenine bir cenin konup gelişmesine vs. imkan sağlıyor. Hamile? iv. Acaba fizik yasaları başka türlü olabilir miydi? v. Kaza geçirmiş bir kedi? vi. İlişki mantıksal mı? Sadece toplumsal şartlara tabi bir durum mu? Ya X ve Y akrabalıklarından haberdar değilse?
Betimsel anlamın boyutları Gerekliliğin dereceleri var: Gereklilik ölçeği «Ama» testi Çomar bir köpektir ama bir hayvandır da. tuhaf totoloji Çomar bir köpektir ama bir hayvan değildir. çelişki HAYVAN köpek için zorunlu bir özellik. Çomar bir köpektir ama havlar. tuhaf totoloji Çomar bir köpektir ama havlamaz. normal (tuhaf köpek) HAVLA köpek için beklendik bir özellik. Çomar bir köpektir ama siyahtır da. tuhaf Çomar bir köpektir ama siyah değildir. tuhaf SIYAH köpek için olabilir bir özellik. Çomar bir köpektir ama öter de. normal (tuhaf köpek) Çomar bir köpektir ama ötmez. tuhaf totoloji ÖT köpek için beklenmedik bir özellik. Çomar bir köpektir ama balıktır da. çelişki Çomar bir köpektir ama balıktır değildir. tuhaf totoloji BALIK köpek için olanaksız bir özellik.
Betimsel anlamın boyutları Daha ince ayrımlar da mümkün: Doğal zorunluluk (beklendik) ör. X bir fiziksel nesne. X in bir ağırlığı var. Toplumsal zorunluluk (beklendik) ör. X Y nin karısı. X Y nin kızı değil. Temel örnek zorunluluğu (beklendik) ör. X hamile. X dişi. X bir dörtayaklı. X in dört ayağı var. Yeterlilik zorunlulukla akraba Bir özellik kümesinin birleşik yeterliliği ör. ERIL, AT aygır Tek tek özellikler ayırt edebilirlik ör. kuş: GAGALI > TÜYLÜ > NEFES ALAN
Betimsel anlamın boyutları Belirginlik i. Kolay erişilebilirlik Anlam işlemlemedeki rolü İlk akla gelen özellikler ii. Ön plana çıkarma/arka plana itme Sözdizimsel yöntemlerle yönlendirilebilir. (karş. figür-zemin etkisi) ör. Çalkalama kitabı okudu Cem, gazeteyi değil/*can değil. Cem okudu kitabı, Can değil/*gazeteyi değil.
Betimsel anlamın boyutları Arka plandaki bilgi olumsuzluk ve sorunun kapsamı dışında ör. kitabı okumadı Cem, gazeteyi okudu/*can okudu. Cem okumadı kitabı, Can okudu/*gazeteyi okudu. kitabı mı okudu Cem? / *kitabı okudu Cem mi? Cem mi okudu kitabı? / *Cem okudu kitabı mı? Arka plan verili bilgi, olgusal gerçek olarak alınıyor. Önsayıltı olarak kabul ediliyor: Doğruluğu zımnen kabul edilen, fondaki bir inanç Yüklem bir asimetri içeriyor olabilir. ör. Can Cem e benziyor. / Can Cem den uzun boylu. Cem Can a benziyor / Cem Can dan kısa boylu. Eşdeğer ama anlamları farklı. Nesne daha az belirgin ve karşılaştırmanın «standardı». iii. Anlam özellikleri arasındaki belirginlik farkı ör. kız kurusu: DIŞI, INSAN, BEKAR, ORTA YAŞLI Bizim komşu kız kurusu sayılmaz.
Betimsel olmayan boyutlar Dışavurumsal anlam ör. «A aa!» «Şaşırdım.» Nesnel/Zamandışı Gönderimsel Kavramsallaşmış Mantıksal/Önermesel! Ama bir açıdan aynı anlama geliyorlar.? Açıkta Acaba anlam niteliği farkı değil sadece işaretleme farkı mı içeriyorlar? Sadece dışavurumsal anlamı olan ifadeler ör. Donuyo lan burası! Kapat şu Allah ın belası camı! Hadi be! Tüh! Aman! Önermesel içeriğe katkısı yok.
Betimsel olmayan boyutlar Hem dışavurumsal hem betimsel anlamı olan ifadeler ör. Fena soğuktu hava! (karş. çok) Kes zırlamayı! (karş. ağlamayı) Olumsuzluk/soru sadece betimsel anlamlarına etki ediyor. Potansiyel olarak dışavurumsal olan ifadeler i. Sadece uygun vurguyla dışavurumsal olanlar ör. Hâlâ burda mısın sen?! (karş. Ben hâlâ burdayım.) Daha bitirmedin mi sen?! (karş. Ben daha bitirmedim.) ii. Yakın anlamlı sözcüklerden bazen sadece biri dışavurumsal olarak vurgulanabilir. ör. Çekil lan yoldan, ihtiyar/*yaşlı! Öff şu hatuna/? kadına bak!
Betimsel olmayan boyutlar Ağız ve özel değişke Ağızlara ve özel değişkelere özgü kullanımların çağrıştırdıkları Ağız ör. N aber toprağım? Yok beya! Mesleki alan ör. A: Dispepsiniz var. B: O nedir?? A: Hazımsızlık Yazı dili/sözlü dil ör. Bir çakacaksın/bi çakıcan şu veledin ağzına! Olay şöyle oldu/meydana geldi. Üslup ör. Vefat etti. Öldü. Geberdi. Nalları dikti. Tahtalıköyü boyladı. Göçtü. Rahmetli oldu.
Alıştırmalar
Aşağıdaki ifadelerdeki anormallik türlerini bulun. i. Senin çilen benimkinden iyi. ii. Yarın olan kötü bir felaketti. iii. Siparişleriniz geldiler. iv. Borsanın çökmesi Ahmet te aynı etkiyi doğurmadı. v. Ön sıradaki iki fare detone oldu. Aşağıdaki ifadelerdeki önsayıltılar nelerdir? i. Zeynep konser verecek. ii. Kadro tek kişilik, bayağı rekabet olacak. iii. Can seneye mezun oluyor. iv. Havalar daha da ısınacak. v. Ayşe yazmış mektubu. vi. Zeynep hastalanınca, Aslı kurulda ona vekalet etti.
X bir kedi ifadesi doğruysa, aşağıdaki ifadelerin zorunluluk derecesi nedir? Daha ince ayrımlar yapabilirseniz yapın. i. X klasik musikiye bayılır. ii. iii. iv. X in kuyruğu var. X fare yakalar. X her sayıyı kalansız ikiye bölebilir. v. X uzayda bir yer kaplıyor. vi. vii. viii. X bir köpek değil. X tekir. X in bıyıkları var.
Aşağıdaki ifadeler betimsel anlamın hangi boyutunda farklılık gösteriyor? i. Mahkum hayatını kaybetti. iv. Zeynep uzun boylu. Mahkum cinayete kurban gitti. Zeynep 1,95 boyunda. ii. Mahkum cinayete kurban gitti. v. Sınav haftası yaklaşıyor. Mahkum idam edildi. Sınav haftasına geliyoruz. iii. Gömlek temiz değildi. Gömlek leş gibiydi. Aşağıdaki ifadeler betimsel olmayan anlamın hangi boyutunda farklılık gösteriyor? i. Gidiyor musun? iii. Humerus fraktürü var. Gitmiyorsun herhalde, değil mi? Kolu kırılmış. ii. İşten çıkartıldı. iv. Kaybol! İşten kovuldu. Lütfen, gider misin?