F. Ü. Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 4(). 3747.. ve İki Farklı Mera Kesiminin Bazı Toprak ve Bitki Örtüsü Özelliklerinin Karşılaştırılması I. Bitki Örtüsü Özelliklerinin Karşılaştırılması Adil BAKOGLU.* Ali KOÇ** Özet *Fırat Üniversitesi Bingöl Meslek Yüksekokulu. Tarhı Bitkiler Programı, BİNGÖL. "Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü. ERZURUM. Erzurum merkez ilçenin Sütcvler mahallesinde yarısı otlatmaya açık yansı ise askeri amaçla koruma altında olan bir mera alanının iki farklı kesiminde 996 ve 997 yılları arasında (Haziran ve Eyliil'de) yürütülen çalışmada mera kesimlerinin bazı bilki örtüsü (botanik kompozisyon, toprağı kaplama oranı, topraküstü ve toprakaltı bioması, mera kalite derecesi ve bazı bitki kimyasal analizleri) özellikleri incelenmiştir. Çalışma sahası bitki örtüsünün botanik kompozisyonunda otlatılan kesimde baklagil ve diğer familyadan türler, korunanda bıığdaygil türleri yüksek oranda yer almışlardır. Her iki kesimde Haziran ayında buğdaygil ve diğer familyadan türler Eylül ayından daha yüksek değerde olurken, baklagillerde tersi durum ortaya çıkmıştır. Bitki örtüsünün toprağı kaplama oranları korunan kesimde deha yüksek tespit edilmiştir. Örtü materyali miktarı haziran döneminde eylülden daha yüksek olmasına karşın, toprakaltı biomasi eylülde daha yüksek kaydedilmiştir. Mera durumu otlatılan kesimde zayıf (.95), korunan kesimde ise orta (5.55) sınıfta yer almıştır. mera kesiminin olu, ham protein. P, K ve Mg yönünden korunandan, korunan kesimin otu ise ham selüloz ve Ca yönünden otlatılandan daha zengin olmuştur. Anahtar Kelimeler: Otlatma ve Koruma, Botanik Kompozisyon, Toprağı Kaplama Oranı, Topraküstü ve Toprakaltı Bioması, Mera Kalite Derecesi ve Kimyasal Kompozisyon. The Conıparison of Some Soil and Plant of Characteristic in Grazed and Protected Range Sites I. Comparison of Plant Cover Characteristic Abstract Studies \vere condueted on the rangelands ıhat were grazed and protected for military purposes in Sütevler viciniıy of Erzurum eity in order to investigate canopy properties (botanical composition, canopy cover, aboveground and beknv groıınd biomass, range quality degree and some plant chenıical analysis) in the Rangelands in 996 and 997 (June and September). in the botanical composition of the research site, total percentage of grasses was higher in grazed area, althoııgh legumes and other families were higher in the protected area. Grasses and other families in the composition of tw areas were higher in June than in September whilc legumes were vice versa. The rate of canopy cover by plants vvas higher in the protected area. Plant canopy coverage vvas higher in June whereas below ground biomass vvas higher in September. Range quality degree vvas poor (.95) in the grazed and medium (5.55) in the protected arca. Crude protein. P, K and Mg contenl of the hay from the grazed sites vvas higher than that of the protected vvhile cinde cellulose and Ca contenl vvas higher in the protected site. Keyvvords: Grazed and Protected, Botanical Composition. Canopy Cover, Aboveground and Belovv ground Biomass. Range Çııality Degree, Chemical Composition.. Giriş Uzun süreli ağır otlatma ve iklim anormallikleri mera bitki kompozisyonunu değiştirmekte, kompozisyonda lezzetli türleri azaltmakta, yem verimini düşürmekte ve azalan üretime bağlı olarak toprak erozyonunu artırmaktadır. Otlanmayan alanlarda buğdaygiller ve Bu çalışma Atatürk Üniversitesi Araştırma Fonu tarafından desteklenmiştir.
A. Bakoğlu ve A. Koç baklagiller yoğun bulunurken, otlanan alanlarda diğer familyadan türler anmakta ve özellikle buğdaygil oranında azalma meydana gelmektedirfl ] Türlerin kompozisyondaki oranının yıl içerisindeki değişimine toprak özellikleri, iklim, kullanma şekli ve türlerin ömür uzunlukları etkili olmaktadır. Kuraklık kompozisyonda arzulanan türlerde azalmaya yol açarken, yabancı ot ve çalı türlerinde artışa sebep olmakladır[j. Koruma ile vejetasyondaki baklagil ve diğer familya oranında azalma. buğdaygillerde ise artış olmaktadır!3]. Bitki örtüsünün toprağı kaplama oranı ile erozyon arasında önemli bir ilişki mevcuttur. Bitki ile kaplı alan oranı %3'un üzerinde olduğunda erozyona karşı etkin koruma sağlanmakta, bu oranın altında su ve %'un altında ise suya ilaveten rüzgar erozyonu anmakıadır 4]. Ağır otlatma meranın bitkiyle kaplı olma yüzdesini düşürürken hafif otlatma ve korumada ağır otlatmaya göre bitki ile kaplı alan yüzdesi yüksek olmaktadır. Ağır otlatmaya nazaran hafif otlatma meranın verimi üzerine pozitif etkide bulunmaktadır!?]. Otlatmadan toprakaltı bioması topraküstü biomasından daha çok etkilenmektedir. Genel olarak mera bitki idindeki kök gelişimi kışın dormant dönemde durgun bir seyir izlerken, ilkbahar büyüme başlangıcından önce azalıp daha sonra asimilat depolamaya başlamasıyla birlikte artışa geçmekte ve çiçeklenme başlangıcında maksimuma ulaşmaktadır 6. Otlanan kesimlerden alınan ot örneklerinde genç doku ve hücre yapısının çokluğıı(7, besin elementi değerlerinin her dönemde korunan alandan daha yüksek olmasına etki etmektedir.. Materyal ve Metot Bu Araştırma Erzurum İlinin güneydoğusunda yer alan Sütevler mahallesinin üst kısmında otlatmaya açık bir mera alanı ile bu alana sınır olan 9. Kolordu Komutanlığı 9. Topçu Alayı Garnizonunda yaklaşık 5 yıldan beri otlatmaya kapalı mera bitki örtüsünde 996 ve 997 yıllarında yıl süreyle yürütülmüştür. Vejetasyon etüdü her yılın haziran ve eylül avlarının ikinci yarısında yapılmıştır. Uzun yıllar ortalamasına göre (447.6 mm) deneme yıllarında düşük yağış (996'da 343.5mm, 997'de 356.5mm) kaydedilmiştir. Uzun yıllara ait verilere göre 6 C olan ortalama sıcaklık ilk yılda 5.9 C, ikinci yılda 4.7 C olmuştur. Bitkilerin aktif oldukları dönemde %5 seviyesinde olan nispi nem diğer dönemlerde yükselmiştir^. Botanik kompozisyonun belirlenmesinde Tosunl9]'un belirttiği esaslar dikkate alınarak 8 ana hat üzerinde ve her bir ana hatta transekt haltı olacak şekilde 8 hat ölçülmüştür. Ölçümlerde bitkilerin dip kaplama alanları esasına göre yapılmıştır. Varyans analizleri AçikgözflOJ'un ifade ettiği Arc Sinüs transformasyon uygulanarak yapılmıştır. Gökkuş ve diğ.f lj'ından faydalanılarak toprağı kaplama oranı, bitki örnekleri alındıktan sonra kalan kısım cm aktif kök derinliği Synman ve! ouche[] bağlı kalınarak bitki kökleri alınmıştır. Bitki örnekleri öğütülerek kimyasal analize hazır duruma getirilmiştir. Mera kalite derecesi ve durum sınıfı Gökkuş! 3]'a bağlı kalınarak saptanmıştır. Bitki örnekleri öğütmeyi takiben mikro Kjeldahl cihazında ham proteini ı, Soxylet cihazında ham selülozfl5], yaş yakmayı takiben Atomik Absorbsiyon Spektroiotometrede K, Ca, Mg ve P oranları tayin edilmiştirf 6]. Bitkilerin P ve Mg kapsamları ppm olarak, diğerleri % olarak verilmiştir. 3. Sonuçlar ve Tartışma 3.. Botanik Kompozisyon Araştırmanın yapıldığı otlatılan ve korunan mera kesimlerine ait bitki örtüsünde yer alan türlerin listesi ve kompozisyondaki oranları Tablo 'de sunulmuştur. Tablo Pde iki yıllık genel ortalamaya göre bitki kompozisyonunun en büyük kısmını buğdaygiller (%49.8), ikinci sırada diğer familyalardan türler (%3.33) ve son sırada baklagiller (% 9.39) yer almıştır. Merada toplam 9 türe rastlanmış olup bunun 3'ünü buğdaygiller, 4'ünü baklagiller ve 63'ünü de diğer familyalardan türler oluşturmuştur. 38
ve İki Farklı Mera Kesiminin Bazı Toprak ve Bitki Örtüsü Özelliklerinin... kesimde ortalama %34.34 olan buğdaygil oranı, korunanda %64. olarak tespit edilmiştir. Botanik kompozisyonda ikinci sırada yer alan diğer familyalardan türlerin oranı (otlatılanda %4.43 ve korunanda %.4) ve son sırada yer alan baklagillerin oranı (otlatılanda %3.3 ve korunanda % 5.55) otlatılan kesimde daha yüksek olmuştur. Kesimde haziran ayında %38.7 olan buğdaygil oranı eylülde %9.99'a düşerken, korunan kesimde %63.8'den %64.63'e yükselmiştir. Baklagil oranı otlatın kesiminin haziran ayında %.6'den eylülde %5.' e yükselmiştir. kesimde tersi bir durum göstererek %6.84'den (haziran) (4.5'e (eylül) azalmıştır. Diğer familyadan türlerde hem otlatılan (%4.4 haziran, %44.8 eylül) hem de korunan kesimde (% 9.36 haziran, %. eylül) eylül değerleri haziran değerlerinden yüksek çıkmıştır. Gerek buğdaygiller, gerekse baklagiller ve diğer familyalar içerisinde en yoğun bulunan tür koyun yumağı (Festuca ovina) olmuştur (Tablo ). Araştırma alanlarında ortalama %9.7 oranında bu türe rastlanmıştır. Dünyadaki pek çok mera vejetasyonunun dominant bitki grubunun buğdaygillerinin] oluşturmasından dolayı çalışmada da yüksek oranda bulunmalarına neden teşkil etmiştir. Mera vejetasyonlarının kurak ve yarı kurak sahalarda yer alması yağışın azlığı, saçak köklü bitkilerin kazık köklülerden az yağışı daha iyi değerlendirmeleri, vejetasyonda buğdaygil oranının yükselmesine etki etmektedirf I7. Bir mera vejetasyonunu devamlı olarak otlayan hayvan grubu her zaman benzer ve genellikle lezzetli türleri tercih etmektedirf 8]. Diğer familyadaki türlerin az tercih edilmeleri otlatılan alanda oranlarının yüksek çıkmasında etkili olmuştur. Bölge meralarında en yaygın otlatılan hayvanlar içerisinde koyunların yer alması ve bu hayvanların geride.53. cm anız kalacak şekilde merayı ağır otlamaları ve koyun yumağının ürettiği topraküstü fitomasının %5'sının ilk 33.5 cm'lik yükseklikte bulunmasıf 9], bu bitkinin otlanmaya ve ekolojik şartlara adaptasyonunda büyük önem kazanmaktadır. Koç[]'un ifade ettiği gibi otlanan kesimde baklagillerin artış göstermesi, merada bu familyayı temsil eden bitkilerin çok önemli bir kısmının dikenli olması nedeniyle otlatma baskısına maruz kalmamasından ileri gelmiştir. kesimde baklagillerin kompozisyondaki oranlarının azalması, bu kesimde en yaygın baklagil türü olan çok başlı gevene göre özellikle buğdaygillerin daha uzun boylu olması ve gelen ışığı keserek kısa boylu bitkilerin gölgelenmesine olumsuz bir rekabet ortamına itilmesi neden olmaktadır. Diğer familyalara giren türlerin büyük çoğunluğunun otlanmayı kısıtlayacak yapılara sahip olmaları ve hayvanların sağlığını bozan maddeleri ihtiva etmeleri[l ], bu bitkileri otlatmanın olumsuz etkisinden korumakta ve otlanan bitkilere karşı rekabet avantajı sağlamakta ve otlanan kesimlerde oranları yüksek olmakladır. Genellikle diğer familyalara giren türlerin ekstrem iklim ve toprak şartlarına daha iyi uyum sağlamaları[], bu çalışmada vejetasyondaki oranlarının eylül döneminde daha yüksek olmasında etkili olmuştur. 3.. Toprağı Kaplama Oranları (TKO) Kesimlerin TKO değerleri 'de sunulmuştur. Tüm faktörlerin ortalaması olarak bitki ile kaplı toprak alanı %3.5 olmuştur. Haziranda %33.57 olan bitki örtüsünün TKO eylülde çok önemli düzeyde azalarak %9.43'e düşmüştür. mera kesiminde bitki ile kaplı alan %34.77 iken, otlatılan kesimde %8.3 olarak belirlenmiştir. 39
A. Bakoğlu ve A. Koç Tablo. İki yıllık ortalamalara göre çalışılan mera kesimlerinde bilki türlerinin botanik kompozisyondaki oranları (%). Bitki Türleri BUĞDAYGİLLER Agropyroıı inteımedium triclıophorum Bromus japonieus tectorum tomentellus Catabrosells parviflora Daetylis glomerata Peştuca vvoronovvii ovina Koeleria cristata Phleuııı alpiııum Poa bul boşa ' trivialis TOPLAM BAKLAGİLLER Astragalus eriocephalus lagurus lineatus mesoginatus pinetorum vulnerariae Coronilla orientalis Medicago lupıılina papillosa varia ünobrychis hajastana Trifoliunı ambiguum pannoııicum Vicia canescens TOPLAM DİĞER FAMİLYALAR Acanthalimon caryophyllaceum Achillea biebersleinii " ınillefolium Ajuga oncntalıs Aliium scorodoprasıım Alyssum desertorum Alyssum mıırale Alyssum strıgonum Anagallis fcomina Anehusa azurea Androsace armeniaca Anemone albaııa Anthemis cretica Arteınisia aııstriaea spicigera Kalite Puanı 5 5 7 4 6 6 6 7 6 4 5 5 6 7 8 8 7 7 5 3 3 I ] 3 Haz...3.49 7.6.99.36 38.9 3.54..86.65 63.8 3.6..4.9..4..5 9.64..6.6. 6.84.4.9.8...5.3..5.5.36.9 Eyl..37.. 7.8.4.6. 39.67 3.8.9.76.94 64.63 5.4..44.8 7.5.6.37.4. 4.5.6.5.4..7.3.56.5.5.3..35 7.54.7.3.66 38.88 3.67.5.8.9 64. 4.38..43.5.4...58 8.57.3.5.5. 5.55.5.8.4..3.4.5.5.5.8.36.8.8.7 Haz..7.38.7.8 3.8.9 3.43 5.8.4.3 38.7.7..75.4.4.3.66.67.59.6.3.3.6....5.9.5.4.3.36 Eyl..6.34.86.9.3 5.8 9.57.93.4 9.99 8.97..44.5.34..8.64.38.74 5..96.7.4.5.96.9.4.8.5.3.8.6.9 ün..66.86.38.84..6 9.6 7.69.8.36 34.34 5...8.63.3.9...5.3.67 3.3.5.5.5..48.5.3..3.8.9.6.3.63 Genel Ortalama.49.43.9.7 4.69.35.6. 9.7.79..99.8 49.8 9.7.5.5.53.8...5.37 5.3..8.3. 9.39.77.98..36.3..5.3...7.49.67..4 4
ve İki Farklı Mera Kesiminin Bazı Toprak ve Bitki Örtüsü Özelliklerinin... Asperula Iilaciflora Caltha palustrıs Campanula stevenii stricta Centaurea depressa sessilis Circium acaule Cruciata taunca Dianthus multicaulis Draba nemorosa Eryngium campestre Falcaria vıılgaris Galiunı coronatum Galium incanum Geranium tuberosum Helichrysum plicatıını Herniaria incana Hypericum hyssopifolium Laetuca viminea Lepidıum campestre Marrubium astracanieıını Mentlıa longifolia Minuartia erythrocapala Muscari tenuiflorum Onosmo seriseum Origanum vulgare Pedicularis comosa Pimpinella tragium Plantago atrata Polygonuın alpinum cognatuın Potentilla mayeri Ranunculus brachylobus Rochelia dispenna Salvia verticillata Scorzonera cana Sempervivum montanum Silene dianthoides " spergulaefolia Stachys iberica Taraxacum androssovii Teucrium orientale polium Thesium billardieri Thalictrurn minııs Thyınus parviflorus Verbascum campestre Veronica orientalis TOPLAM 3 3 Ü.Û.ü.3.5.7..3.3.9.69..5..5.9.5.45..7..6.3.8.5.3.4..6.4..6..68.48.5.43.4.6.9.45.68 9.36 Tablo. in devamı..6.8.3.6.39..7..5.9.3.8.36.8.6.5.45.39.3..58.3.3.3.4.7.56.36..33..6.3.6.36..4..6..36.6.4.4.65.....i.9.6..5.79.3.8.3.3.9.9..5.5..5..8..3.8.3.8.3.3.7.44.38..6.6.65.79.8.4.43.33.65.55.39.4.9..55..45.5.5.6.47.5.8.7.64.7.53..36.3.4..6.4.69.6.46.86.76.55.7.5..5.3.5.4.4.74.39.5.63.3..5.6 6.43.4 3.79 4.4.39.4.39..3..74.86..56.54.6..5.7..64.7.8..38.3.47.6.8.6.35.7.3.7..77.4.9.98.4.38.64.8.8.8.3.6.5.4 4.54.3.7 44.8.4.6.47..87.9.6.74.35.53.68.44.9.6.6.7.5..6.65.3.7.8.93.8.5.6.64.5.7...37..75.33.4.9.79.66.36..4..8 5.49.35.6 4.43.7.7.37..5..37.47.76.3.97.6.6.39.37.4.39.55.36.3.4..5.54.5.3.63.48.7.4.4.67.5.9.6.36.5.73.97.66.57.5.4.3.3 3.57.45.34 3.33 Bitki örtüsünün TKO'nın değişik faktörlerin etkisiyle azalması, toprak zerrelerinin yağış ve rüzgar gibi erosif kuvvetlere karşı daha hassas olmasına yol açmaktadır. Bu açıdan bitki örtüsünün TKO büyük önem taşımaktadır. Nitekim Marshall(4], bitki örtüsünün 4
A. Bakoğlu ve A. Koç TKO'nın %3'un altına düşmesinin su erozyonunu, %'un altına düşmesiyle ise su ile birlikte rüzgar erozyonunun arttığını ifade etmiştir. Otlatma baskısının artması vejetasyonda hayvanlar tarafından tercih edilen türlerin azalmasına neden olması) 8], bitki topluluğunun seyrekleşmesine yol açmakla ve dolayısıyla TKO azalmaktadır. Kısa ömürlü bitkilerin yaz kurak periyodu ile birlikte kuıııyarak ortamdan uzaklaşması ve çok yıllık bitkilerin sonbaharda ilkbahardaki kadar güçlü sürgün verememesi, eylül ayında bitki ile kaplı alanın hazirana göre daha düşük olmasında önemli rol oynamıştır. Tablo. Farklı mera kesimlerinde bitki örtüsünün toprağı kaplama oranları (%)I (Aynı sütunda büyük harfle işaretlenen ortalamalar arasındaki fark %'de, küçük harflerle işaretlenenler ise %5 seviyesinde önemlidir.(*) işaretli değerler %5'de, (**) işaretlilerde % seviyesinde önemlidir.) 996 Haz. Ey I. 9.68 9.8 9.43 39.3 33.8 36.46 34.4 3.49 3.94A 997 8.86 5. 7.3 36.6 9.53 33.7 3.74 7.36 3.5B Yıllar 9.7 7.9 8.3B 37.87 3.66 34.77A 33.57A 9.43B 3.5 F Değerleri, Yıl:.44**, Mev: 7.79**, Kul: 44.7**, YılxMev.:.57, YılxKul.:.6, Mev.xKul.: 4.4*, YılxMev.xKul.:.3, H,KO: 5.97. ll,ko: 5.45 3.3. Örtü Materyali Miktarı Genel ortalamaya göre araştırma sahasında ortalama 89.73 kg/da örtü materyali tespit edilmiş olup, otlatılan kesimde 5.9 kg/da korunanda ise 6.55 kg/da olmuştur. Haziran ayında 9.9 kg/da olan örtü materyali, eylül ayında çok önemli seviyede azalarak 6.7 kg/da'a düşmüştür (Tablo 3). Tablo 3. Farklı mera kesimlerinde üretilen örtü materyalin miktarları (kg/da). (Aynı sütunda büyük harfle işaretlenen ortalamalar arasındaki fark %'de, küçük harflerle işaretlenenler ise %5 seviyesinde öncmlidir.(*) işaretli değerler %5'de, (**) işaretlilerde % seviyesinde önemlidir.) 996 7.3 33.43 5.87 7.35 88.47 9.4.33 6.95 9.4 997 64.48 4.4 5.94 69.6 77.78 3.69 7.4 59.59 88.3 Yıllar 68.4 37.4 5.9 İB 69.98 83. 6.55 A 9.9A 6.7B 89.73 F Değerleri, Yıl:.8, Mev: 64.84**, Kul:.3**, YılxMev.4, YılxKul:.6, Mev.xKul: 4.58**, Yı!xMev.xKul.:.77, H,KO: 449.3, H KO: 856.55 Bitkilerde yeni organ ve dokuların oluşmasının çiçeklenmeye kadar devam etmesi[] ilk örneklemenin bu dönemde yapılmış olması ve korunan alanda otlatmanın olmayışı örtü materyali miktarının maksimum olmasında etkili olmuştur. Özellikle yöre meralarının çok erken ve ağır otlatılmaları[6], bitkilerin hırpalanıp zayıf kalmalarına neden olmakta, bu da üretimin, dolayısıyla topraküstü örtü materyali miktarının az olmasında etkili olmaktadır. Her iki mera kesiminde de eylül döneminde örtü materyali miktarının düşük olmasında, otlatmanın yanında korunan alanda bitkilerin kuruyarak yaprakdal gibi organlarını kaybetmeleri etkili olmuştur[3]. 3.4. Toprakaltı Bioması Ortalaması olarak 5.6 kg/da olan taprakaltı bioması, otlatılan kesimde 38.76 kg/da olurken, korunan kesimde 6.36 kg/da olarak tespit edilmiştir. Haziran (49.9 kg/da) ile eylül (5.3 kg/da) ayında önemli fark olmamıştır (Tablo 4). Bitkilerin hassas oldukları büyüme başlangıcında yapılacak ağır otlatma, topraküstü aksamında olduğu gibi kök üretimine de büyük zarara yol açmaktadır. Hatta biçim ve 4
ve İki Farklı Mera Kesiminin Bazı Toprak ve Bitki Örtüsü Özelliklerinin... otlatmanın bitkilerin kök aksamına olan zararı gövde kısmından çok daha fazladır 6J. Bunun sonucunda otlatılan kesimlerde kök üretimi çok düşük seviyelerde kalmıştır. Genelde eylül döneminde otlatılan kesimde toprakaltı biomasın düşüklüğü, bitkilerin ilk büyümede oluşturdukları biomasın bir kısmının gelişmenin ilerlemesiyle özelliğini kaybetmesi yaz dormant periyodunda toprakaltı organlarındaki mevcut karbonhidratları kullanmasından kaynaklanmış olabilir. Yağışın üretimde sınırlayıcı etkide olmasına bağlı olarak ] ikinci yıl değerleri ilk yıldan daha az olmuştur. Tablo 4. Farklı mera kesimlerinin toprakaltı bioması (kg/da) (Aynı sütunda büyük harfle işaretlenen ortalamalar arasındaki fark %'dc, küçük harflerle işaretlenenler ise %5 seviyesinde önemlidir.(*) işaretli değerler %5'de, (**) işaretlilerde % seviyesinde önemlidir.) 996 Haz. Byl. 45.35 376.9 4.3 677.3 686.5 68.78 55.33 53.58 54.46a 997 347.97 37.8 36.4 57.7 64.5 56.93 43.84 488.49 46.66b Yıllar 386.66 374.87 38.76B 597.5 645. 6.36A 49.9 5.3 5.6 F Değerleri, Yıl:.7*, Mev:.37. Kul: 66.**. YılxMev.:.63, YılxKul.:.84, Mev.xKul.:., YılxMev.xKul.:.. H,KO: 943.85. H KO: 399.9 3.5. Mer'a Kalite Derecesi (MKD) ve Durum Sınıfı Yıllar ve ele alınan faktörlerin ortalaması olarak meraların ortalama MKD değeri 3.97 (durum sınıfı zayıf), otlatılan kesimde.95 (zayıf) olan değer, korunan kesimde 5. (orta) olarak tespit edilmiştir. Ayrıca haziran ayında yapılan ölçümlerde 4.3 olan MKD eylülde 3.7 olarak kaydedilmişti^ Tablo 5). Tablo 5 Farklı mera kesimlerinin mera kalite dereceleri. (Aynı sütunda büyük harfle işaretlenen ortalamalar arasındaki fark %rde, küçük harflerle işaretlenenler ise %5 seviyesinde önem!idir.(*) işaretli değerler %5'de. (**) işaretlilerde %l seviyesinde önemlidir.) 996 997 Yıllar 3.53.5 3. 3.6.59.87 3.34.55.95 B 5. 4.87 4.99 5.4 4.88 5. 5.3 4.87 5. A 4.3 3.9 4. 4.5 3.73 3.94 4.3 A 3.7 B 3.97 F Değerleri, Yıl:.8, Mev: 3.7**, Kul: 365.33**, YılxMev.:.3, YılxKul.:.57, Mev.xKul.: 6.38*. YılxMev.xKul.:.4, H,KO:.5, H,KO:.9 J Aynı sütunda büyük harfle işaretlenen ortalamalar arasındaki fark %'de, küçük harflerle işaretlenenler ise %5 seviyesinde önemlidir. (*) işaretli değerler %5'de, (**) işaretlilerde % seviyesinde önemlidir. Özellikle otlatılan kesimde MKD'nin oldukça düşük değerde olması Robert ve diğ.[5]'nın ifade ettiği gibi, yapılan aşırı otlatma baskısı ve kötü kullanımın bitki örtüsüne büyük zarar vermesindendir. Gençkan ve diğ.[4]'de ifade ettikleri gibi, klimaks vejetasyonlarını %9'lara varan ölçüde kaybeden ülkemiz meralarının genel olarak düşük MKD beklenen bir sonuçtur. Yağışlı ve ılık sahalarda bitkilerin iyi gelişebilmelerine bağlı olarak mera durumu haziranda eylüle göre daha iyi olmuştur. 3.6. Ham Protein Oranı (HPO) Yılların, örnekleme zamanlarının ve mera kesimlerinin ortalaması olarak, mera otunun ham protein oranı %.98 olarak kaydedilmiştir (Tablo 6). İki yıllık ortalamalara göre haziran ayındaki HPO (%.5), eylüldekinden (%.45) çok önemli seviyede daha yüksek olmuştur. Denemenin ilk yılında ortalama %.53 olan HPO, ikinci yılda %.4 olmuştur. Otlatma 43
A. Bakoğlu ve A. Koç (%.8) ve koruma HPO (%.88) üzerinde önemli fark göstermemekle birlikte otlananda daha yüksek olmuştur. kesimde hayvanlar tarafından koparılan bitkinin yeniden sürmesi sonucu ve genç hücre ve dokularda protein tabiatında olan enzimlerin yoğun olarak bulunması[j, otlanan kesimlerde ve haziran ayında HPO'nın yüksek olmasında etkili olmuştur. Tablo 6. Farklı mera kesimlerine ait bitki örtülerinin ham protein oranlan (%).(Aynı sütunda büyük harfle işaretlenen ortalamalar arasındaki fark %'de, küçük harflerle işaretlenenler ise %5 seviyesinde önemlidir.(*) işaretli değerler %5'dc, (**) işaretlilerde % seviyesinde önemlidir.) 996.54.44.49.7.88.57.9.6.53a 997.47 9.85.66.77 9.6.9. 9.73.4b Yıllar.9.6.8. 9.73.88.5 A.45B.98 F Değerleri, Yıl: 7.3*, Mev:.6**, Kul:.39, YılxMev.:.3, YıIxKul.:.77. Mev.xKuL.44, YılxMev.xKul.:.93, H,KO:.69. H KO:.58 3.7. Ham Selüloz Oranı (HSO) Yıllar ve uygulanan faktörlerin ortalamasına göre mera otunun ortalama HSO %3.7 olmuştur. kesimde %7.67 olan HSO, korunan kesim otunda çok büyük artışla %37.73'e yükselmiştir. Yılların ortalaması olarak haziran döneminde %3.89 olan HSO, eylül döneminde az da olsa artarak %33.5 'e çıkmıştır (Tablo 7). Bitki gelişmesinin artmasıyla hücre bölünmesinin yerini hücre büyümesinin alması ve hücre büyümesinde karbonhidratların etkili olması[5] artan gelişme sonucu HSO korunanda yüksek olmasına yol açmaktadır. Haziranda hakim türlerin vejetatif gelişmelerini tamamlamış olmaları ve eylülde hasat edilen materyalde kuru bitki aksamının fazlalığı yine HSO'nın yüksek olmasına neden olmaktadır. Tablo 7. Farklı mera kesimlerine ait bitki örtülerinin ham selüloz oranlan (%).(Aynı sütunda büyük haille işaretlenen ortalamalar arasındaki fark %'de, küçük harflerle işaretlenenler ise %5 seviyesinde önemlidir.(*) işaretli değerler %5'de, (**) işaretlilerde % seviyesinde önemlidir.) 996 7. 7.6 7.4 34.8 39.3 37.7 3. 33.47 3.4 997 8.85 7. 7.93 36.7 4.7 38.39 3.78 33.53 33.6 Yıllar 8.3 7.3 7.67 B 35.76 39.7 37.73 A 3.89 33.5 3.7 F Değerleri, Yıl:.57, Mev: 3.6, Kul: 8.53**, YılxMev.:.87, YılxKul.:., Mev.xKul.: 6.3*, YılxMev.xKul.:.. H,KO: 5.9, H KO: 3.64 3.8. Fosfor Oranı (P) Mera otunun P kapsamı ortalama 533. ppm olmuştur. Meralardan hasat edilen otun P miktarları otlatılan kesimden alınan ot örneklerinde korunan kesimlerden alınana göre daha yüksek olmuştur (sırasıyla 646.6 ve 49.5 ppm). Haziran ayından alınan ot örneklerinde (58. ppm) eylül ayında hasat edilen ot örneklerine (486. ppm) göre daha yüksek P kapsamı kaydedilmiştir (Tablo 8). Bitkinin genç döneminde metabolik aktivitenin yüksekliği ve otlatılan kesimde bitkilerin genç dönemde olmaları daha yüksek P konsantrasyonunun olmasına etki etmiştir. Topraktan P'un alınmasında su ve sıcaklığın etkili olması[6], eylülde biçilen ottaki P oranının hazirandan düşük olmasına yol açmıştır. 44
ve İki Farklı Mera Kesiminin Bazı Toprak ve Bitki Örtüsü Özelliklerinin... Tablo 8. Farklı mera kesimlerine ait bitki örtülerinin fosfor değerleri (ppm). (Aynı sulunda büyük harfle işaretlenen ortalamalar arasındaki fark %'de, küçük harflerle işaretlenenler ise %5 seviyesinde önemlidir.(*) işaretli değerler %5'de, (**) işaretlilerde %l seviyesinde önemlidir.) 996 Haz. Eyl. Oy[. 67.9 64. 6. 538. 94. 46. 578. 459. 58.6 997 Haz, Eyl. 638.9 75.6 67.3 55.4 3.4 4.9 58. 53. 547.6 Yıllar Haz. Eyl. On. 68.4 664.9 646.6A 53.8 37.3 49.5B 58.a 486.b 533. F Değerleri, Yıl:., Mev: 4.*, Kul: 4.**, YılxMev.:.9, YılxKul.:.3. Mev.xKul.: 7.93**, YılxMev.xKul.:., H,KO: 6444.7, H,KO: 34373.6 3.9. Potasyum Oranı (K) Tablo 9'e göre, araştırmanın yapıldığı mera alanından alınan ot örneklerinin ortalama K oranı %.36 olurken, bu oran otlatılan kesimde %.598 ve korunan kesimde %.3 olarak belirlenmiştir. Yine haziran döneminde %.979 olan otun K oranı, eylül ayında %.74 olarak tespit edilmiştir. İklim faktörlerinden yağışın yüksekliği ve sıcaklığın azlığı topraktan bitkiye K alınmasında önemli rol oynaması nedeniyle[7] haziran değeri eylüle göre daha yüksek, artan bitki gelişmesiyle birlikte hücre yapısında karbonhidratların depolanması, nispi olarak K'un azalmasına etki ettiğinden korunan kesimde daha az oranda olması beklenen bir sonuçtur. Tablo 9. Farklı mera kesimlerine ait bitki örtülerinin potasyum oranları (%).(Aynı sütunda büyük harfle işaretlenen ortalamalar arasındaki fark %'de, küçük harflerle işaretlenenler ise %5 seviyesinde önemlidir.(*) işaretli değerler %5'de, (**) işaretlilerde % seviyesinde önemlidir.) Şekü 996..885.548.668.57.9.939.78.334 997.33.964.647.76.549.8..8 ()J56.387 Yıllar Haz. Eyl,.7.94.598A.687.56.3B.979 A.74 B.36 F Değerleri, Yıl:.88. Mev: 499.85**, Kul: 3.6**. YılxMev.:., YılxKul.:.67, Mev.xKul.: 3.93, YılxMev.xKul.:.9, H,KO:.5. H KO:.49 3.. Kalsiyum Oranı (Ca) Kalsiyum oranlarının verildiği Tablo incelendiğinde araştırmanın yürütüldüğü meraların otundaki Ca oranı %.69 olarak hesaplanmıştır. meranın otunda ortalama %.64 olan Ca, korunan mera otunda %.74 olarak tespit edilmiş, buna karşılık haziranda meradan alınan ot örneklerindeki %.6, eylülde ise %.3 gibi çok düşük değerde kalmıştır. Tablo. Farklı mera kesimlerine ait bitki örtülerinin kalsiyum oranları (%).(Aynı sütunda büyük harfle işaretlenen ortalamalar arasındaki fark %'de, küçük harflerle işaretlenenler ise %5 seviyesinde önemlidir.(*) işaretli değerler %5'de, (**) işaretlilerde % seviyesinde önemlidir.) 996..5.636.34.395.74.7.33.675 997.66.3.648.3.46.768.98.38.78 Yıllar.43.4.64.8.4.74.6A.3 B.69 F Değerleri, Yıl:.6, Mev: 9.83**, Kul: 3.46, YıIxMev.:.5, YılxKul.:.5, Mev.xKul.:.6, YılxMev.xKul.:.9, H,KO:.9, H,KO:.46
A. Bakoğlu ve A. Koç Yapılan çalışmada otlanan ve korunan mera kesimleri arasında önemli farkın olmamasına rağmen, korunan kesim otunda az da olsa yüksek değerde Ca bulunması bitkilerin büyümeye başlamasından generatif devreye kadar Ca alımı ve kullanımının yüksekliğinden ileri gelmektedir[7]. Aşırı kuraklık ve sıcaklığın Ca taşınmasında olumsuzluk meydana gctirmesi[6], hazirana göre eylül döneminde Ca oranının düşük olmasına neden olmaktadır. 3.. Magnezyum (Mg) Oranı Yılların ortalamasına göre otlatılan kesimden alınan ot örneklerinin Mg kapsamı konman kesimlere göre daha yüksek (sırasıyla 677. ve 68. ppm) olarak belirlenmiştir (Tablo ). Ortalama 47.6 ppm olan Mg içeriği önemli fark olmamasına karşılık, haziran döneminde (88.6 ppm) az da olsa eylülden (6.7ppm) yüksek olmuştur. Magnezyumun fosfor ve azot metabolizmasında görev alması ve bu metabolik işlevlerin genç devrelerde yüksek olması[], korunana göre otlatılan mera kesiminde daha yüksek olmasına yol açmış olabilir. Tablo. Farklı mera kesimlerine ait bitki örtülerinin magnezyum oranları (ppm). (Aynı sulunda büyük harfle işaretlenen ortalamalar arasındaki fark %'de, küçük harflerle işaretlenenler ise %5 seviyesinde önemlidir.(*) işaretli değerler %5'de, (**) işaretlilerde % seviyesinde önemlidir.) 996 Haz. Eyl. On. 467.5 897.8 68.6 989..4 594.7 8.3 49. 38.7 997 386.4 957. 67.8 9.4 37.4 64.4 48.9 64.3 56.6 Yıllar 47. 97.5 677.A 95. 85.9 68.B 88.6 6.7 47.6 F Değerleri, Yıl:.9. Mev:.9, Kul: 5.97**, YılxMev.:.7, YılxKul.:., Mev.xKul.: 45.65**, YılxMev.xKul.:.98, H,KO: 784.7, H KO: 8895.6 4. Kaynaklar. N. J. Peter and CM. Schumacher,. J. Range Manage.,, 576, 969.. J. Ram, Singh, J.S. and Singh, S.P., J. Ecology, 77. 456468, 989. 3. A. Koç, B.Çomaklı. A.Gökkıış ve L.Tahtacıoğlu, Tarla Bit. Kong. ÇayırMera Yem Bit. Tebl. 5 9 Nisan 994, İzmir, 994. 4. J.K. Marshall, Droughı, I and use and soil erosion. in the environmental, economic and soeial significance of drought (Ed. J.V. Lovett), Angus and Robertson Publishers, 973. 5. L.G Robert, F.T. Mecollum, M.E. Hodges, J.E. Brumer. and K.W. Tate, J. Range Manage., 44. 4 8, 99. 6. A. Bakoğlu, Tr. J. of Agrieulture and Foresty, 3( Ek sayı ), 999. 7. L. W. Cari. M.R. Frisina, K.S. Doııglass and H.W. Sherwood, J. Range Manage., 5. 5356, 997. 8. Anonymous, T.C.Başbakanlık Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, Erzurum Bölge Müdürlüğü Raporları. 998. 9. F. Tosun, Transekt metodu ile Yapılan Mera Vejetasyonu Çalışmalarında Optimun Numune İntesintcsinın Tespiti Üzerine Bir Araştırma. Atatürk Üni. Zir. Fak. Yay., Erzurum, 968.. N. Açıkgöz, Tarımda Araştırma ve Deneme Metotları. E.Ü. Zir. Fak. Yay., İzmir, 988.. A. Gökkuş, A. Koç ve B. Çomaklı, ÇayırMera Uygulama Kılavuzu. Atatürk Üni. Zir. Fak. Yay., 4, Erzurum. 995.. H. A. Snyman and H.J. Fouche, Afr. J. Range For. Sci.,, 4, 993. 3. A. Gökkuş, Değişik Islah Yöntemleri Uygulanan Erzurum Tabii Mer'alarının Kuru Ot ve Ham Protein Verimleri ile Botanik Kompozisyonları Üzerine Araştırmalar (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Atatürk Üni. Zir. Fak. Tarla Bitkileri Bölümü, Erzurum, 984. 46
ve Konman İki Farklı Mera Kesiminin Bazı Toprak ve Bitki Örtüsü Özelliklerinin... 4. D. I. H. Jones, Chemical composition and nutritive value. Iıı Sward Measurement Handbook (Ed. J. Handson: R.D. Baker, A. Davies. A.S. Laiılkms, J.D. Leavver). Tlıe British Grasslarıd Soc, 43 65, L98. 5. A. R. Akyıldız, Yemler Bilgisi ve Laboratuvar Kılavuzu. A.Ü. Zir. Fak. Yay.. 895.Erzurum. 984. 6. M. L. Jackson. Soil Chemical Analysis (Four Edition). Agricultural Experimenl Station, Medison NVinconsin, 964. 7. C. I i. Herbel and R.D. Pieper, Grazing management. in semiarid Iands and deserts: soil resources and reclamation (Ed. J. Skujin), Marsel Dekker, 99. İS. A. Koç ve A. Gökkuş, Mera idaresinde bitki hayvan ilişkileri. Atatürk Üni. Zir. Fak. Der., 4, 85. 993. 9. A. Koç ve A. Gökkuş, Türk Tar ve Orm. Der., 8, 4955. 994.. A. Koç. Güzelyıırt Köyü (Erzurum) Mer'alarında Otlamaya Başlama ve Son Verme zamanlarının Belirlenmesi ile Topraküstü Bioması ve Otun Kimyasal Kompozisyonlarının Yıl İçerisindeki Değişimi Üzerine Bir Araştırma. (Basılmamış Y'üksek Lisans Tezi). Atatürk Üni. Fen Bil. İnsi. Tarla Bit. Anabil im Dalı. Erzurum, 99.. Ö. Bakır. ÇayırMera Amenajmanı. A.Ü. Zir. Fak. Yay.. 99, Ankara, 987.. P. T. Coyne and C.VV. Cook. J. Range Maııage.. 3, 438444, 97. 3. F. Rauzi and F.M. Smilh. J. Range Manage., 6, 69. 973. 4. M. S. Gençkan, R.Aveıuğlu, H. Soya ve O.O. Doğan, Türkiye Ziraat Mühendisliği 3. Tek. Kong. 8 Ocak 99, Ankara, 99. 5. L. E. Moser, Range Sei. No: 4, 487. 977. 6. O Aydemir ve F.İnee, Bitki Besleme. Diele Üni. Eğitim Fak. Yay., Diyarbakır, 988. 7. M. D. Casler, M. Colüns and J.M. Reich. Agron. J.. 79, 774778, 987. 47