T.C. T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI SAĞLIK BAKANLIĞI TÜRKİYE HALK SAĞLIĞI KURUMU TÜRKİYE HALK SAĞLIĞI KURUMU ÖLÜM BELGESİ MEVZUAT TIBBİ BÖLÜM ÖLÜM NEDENLERİNİN BELGELENDİRİLMESİ EĞİTİMİ 27 Aralık 2012 ANKARA 1
ÖLÜM BELGESİNİN DOLDURULMASI Ölüm nedeni Bölüm I Bölüm I - (a) Satırı Satır I (a) ya, en son ölüm nedenini kaydedin, örneğin doğrudan ölüme neden olan hastalık veya komplikasyon bu satıra yazılacaktır. Kalp durması ve solunum yetmezliği gibi ölüm şekilleri değil, ölüme sebebiyet veren hastalık, yaralanma ve komplikasyon türü yazılacaktır. Şiddet veya doğal olmayan nedenlerden kaynaklanan ölümlerde, dış nedenlerden kaynaklanan kaza en yakın ölüm nedenidir ve bu yüzden satır I(a)'ya işlenmelidir. (Not: Dış nedenleri belgelemek için Cumhuriyet Savcılığına veya Bölge Asayiş birimine (polis, karakolu, jandarma, savcı) bildiriniz. Eğer satır I(a)'da belirtilen en yakın ölüm nedeni başka bir hastalıktan kaynaklanıyorsa veya başka bir hastalığın sonucuysa, bu hastalık satır I(b)'ye işlenmelidir. Bu zincirleme işlem I(c) ve I(d)'de benzer şekilde sürdürülür. Gerekirse ek satır(lar) dahil edilebilir. En alt satırına yazılan hastalık ya da olay, resmi ölüm istatistikleri için temel olarak kullanılacaktır. Eğer I (a) satırına kaydedilen en son ölüm nedeni bir kazaya, zehirlenmeye veya şiddete bağlı değilse, önce gelen ölüm nedeni olarak dış nedenlerin ve ölüm şeklinin kısa bir açıklamasını en alt satıra kaydediniz veya ek bilgi bölümünde rapor ediniz (bakınız vaka incelemeleri 1-3). Bölüm II ye, önem sırasına göre, Bölüm I'deki sıralamanın parçası olmamalarına rağmen ölümcül sonuca katkıda bulunan diğer önemli hastalıklar ve nedenleri yazınız. (bakınız vaka incelemeleri 4-6 ). Süre Ölüm formuna yazılan her bir nedenin başlangıçından ölüme kadar geçen yaklaşık süreyi ilgili sütuna yazınız. Başlangıç zamanı ya da tarihi bilinmeyen durumlarda tahmin 2
veya bilinmiyor yazılabilir. Her bir vakaya zaman birimi yazılmalıdır (yıllar, aylar, günler, saatler ve dakikalar). Neden belirlenemiyorsa Bazen, kapsamlı otopsi ve laboratuar (toksikoloji, immünoloji, viroloji, bakteriyoloji) incelemelerine rağmen ölüm nedeni belirlenemeyebilir. Eğer böyle bir durum söz konusuysa, formu dolduran kişinin bir formda ölüm nedeninin belirlenemedi veya otopsi ve toksikolojik incelemede ölüm NEDENİ belirlenmedi yazılır(bakınız vaka incelemeleri 23-24). Diğer önemli ipuçları o Cerrahi girişimler ve diğer işlemlerdeki kazalar Ameliyatta veya diğer tıbbi işlemlerde gerçekleşen ve ölüme yol açan veya ölüme katkıda bulunan olaylar zincirinde yer alan her türlü kaza Cumhuriyet savcılığına veya bölge asayiş birimine uygun olarak rapor edilmelidir. o Önlem Mekanizmaları: Nasıl ve Ne zaman Eğer bir organ yetmezliği (kalp yetmezliği, böbrek yetmezliği veya solunum yetmezliği gibi) bir ölüm nedeni olarak sıralanıyorsa, altında bulunan satırda(satırlarda) etiyolojisini her zaman rapor edilmelidir (örnek olarak, Tip I diyabet mellitusa bağlı böbrek yetmezliği ya da etilen glikol zehirlenmesine bağlı karaciğer komasından kaynaklanan çeşitli organ yetmezliği). o Belirlilik Nasıl Artırılır Tümorlerin anlaşılır olarak aşağıdaki gibi ifade edilmelidir. 3
Neoplazma rapor edilirken kullanılacak liste aşağıdaki gibi olmalıdır: İyi huylu, kötü huylu ya da belirsiz olup olmadığını; Eğer biliniyorsa primer bölgeyi; Primer bölgenin bilinip bilinmediğini; Eğer biliniyorsa morfolojik türü; Eğer biliniyorsa metastaz bölge(ler) ve primer bölgeyi; bölgeden metastatik ifadesi primer bölgeyi (bölgeleri) ifade eder; bölgeye metastatik ifadesi seconderl bölgeyi (bölgeleri) ifade eder; karsinomatoz, karsinoz, büyüme, kötü huylu tümör vs. gibi belirli olmayan terminolojiden mümkün olduğu kadar kaçının; Lösemiyi akut", sub-akut veya kronik olarak tanımlayın ve ilgili hücre türünü açıklayın. (bakınız vaka incelemeleri 11-15) Ölümle ilgili olarak bir ilaç söz konusuysa, ilacın jenerik ismi yazılmalıdır. Tablo 1'de rapor edilen durumlara benzer durumlar rapor edildiğinde etiyoloji hakkında ek bilgi dahil edilmelidir; eğer formu dolduran kişi bir işlemin etiyolojisini belirleyemiyorsa, işlem bilinmeyen, belirlenmemiş, olası ya da tahmin edilen bir etiyoloji olarak vasıflandırılmıştır. 4
Tablo 1 Etiyoloji üzerine ek bilgi gerektiren bazı durumlar Bebek ölümlerinde belirlilik nasıl artırılır? Ölen bebeğin ölüm nedeni için mümkünse açık ve net bir etiyolojik sıralamasının olması gereklidir. "Prematürelik" terimi prematüreliğin etiyolojisi açıklanmadan yazılmamalıdır. Anneye bağlı durumlar, bebek ölümüne neden olan sıralamayı başlatmış veya etkilemiş olabilir ve buna benzer nedenler bebeğin ölüm belgesine ölüm nedenine ek olarak rapor edilmelidir (örnek olarak, Hiyalen membran hastalığının nedeni; 28 haftalık prematüreliğe; plasentanın erken ayrılmasına;veya annenin karnına gelen bir künt travmaya bağlı olarak yazılabilir). Ani Bebek Ölümü Sendromundan (SIDS) şüphelenildiğinde, Ulusal kanunların gerekliliklerine göre eksiksiz bir araştırma yürütülmelidir. Ani Bebek Ölümü Sendromu onaylandığı zaman lütfen uluslararası olarak kullanılan kısaltmasını (SIDS) rapor ediniz: "Ani Ölüm ifadesini kullanmak yeterli değildir (bakınız vaka incelemesi 39). 5
Ölümleri rapor ederken birden fazla neden olmasının önemi Ölüm belgelerinde rapor edilen bütün nedenler önemlidir ve özellikle de çeşitli ülkelerde kullanımda olan mevcut otomatik kodlama sistemlerince izin verilen yaklaşımlarla incelenebilirler. Birden fazla ölüm nedeni incelemeleri, ölüm belgesinde bahsedilen bütün durumları göz önünde bulundurur. Buna benzer incelemeler belirli hastalıkları ve nedenleri araştırmada ve aynı ölüm belgesinde rapor edilen durumlar arasındaki ilişkileri sorgulamada önemli bir role sahiptir (örnek olarak: Ölümcül yaralanmaların ve otomobil kazalarının türü veya yaşlılarda görülen dejeneratif kronik hastalıkların önünde rapor edilen durumların türü). Ölüm tarihi Ölümün gerçekleştiği tam ayı, günü, yılı ve saati(01 ile 24 şeklinde) kaydediniz. Kesin bir ölüm tarihi belirlemek mümkün değilse, tahmin edilen aralık belirtilmelidir. Otopsiler Otopsi veya diğer ölüm sonrası inceleme türleri varsa, bu bilgileri de kapsamalıdır. Bu bilgiler eksikse ölüm formunun hazırlanması geciktirilmemelidir. o Otopsi yapıldı mı? (Evet veya Hayır) Kısmi ya da tam otopsi uygulandıysa "Evet" diğer durumlar için Hayır seçeneğini işaretleyiniz. o Aşağıda belirtilen ölüm nedeni otopsi bulgularından mı elde edildi? (Evet veya Hayır) seçeneklerinden birini işaretleyiniz Otopsi bulguları elde edilebiliyorsa ve ölüm nedenini belirlemekte kullanıldıysa "Evet" seçeneğini işaretleyiniz. Aksi söz konusuysa Hayır seçeneğini işaretleyiniz. Eğer otopsi uygulanmadıysa bu kısmı boş bırakın. o Daha sonra daha fazla bilgi elde edilebilir mi? (Evet veya Hayır) seçeneklerinden birini işaretleyiniz) Eğer bir otopsi veya yasal bir soruşturma gerçekleşiyorsa ve ölüm nedeni ya da ölüm şekli ile ilgili daha fazla bilginin elde edilmesi bekleniyorsa, "Evet" seçeneğini işaretleyiniz. Aksi söz konusuysa Hayır seçeneğini işaretleyiniz (bakınız vaka incelemeleri 18, 23, 24). 6
Düzeltmeler Eğer otopsi gibi ek soruşturma sonuçları bekleniyorsa, formu dolduran doktor ek bilgilerin elde edilmesinden sonra vakaya ait bilgileri güncellemelidir. Eğer ek tıbbi bilgi veya otopsi bulguları doktor ölüm nedenini (nedenlerini) belgeledikten sonra alındıysa ve doktor nedenin ölüm formuna vakaya ait olarak kaydedilmiş nedenden farklı olduğunu düşünüyorsa, vakaya ait belge yetkili kurum ile ek ölüm nedeni raporu doldurularak derhal değiştirilmelidir; açık bir ifade ile "değiştirilmiş belge" rapor edilmelidir (bakınız vaka incelemeleri 40, 54). Ölüm yeri Ölüm yeri (örneğin; evde, hastanede, işte, ambulansta, diğer taşıtta, bunların dışında ise diğer işaretlenip yer açok olarak yazılmalıdır.) belirlenmeli ve rapor edilmelidir. Ölen kişi bebek yada ölü doğum ise Canlı doğan bir yaşın altındaki bebek ölümü: 22 haftayı tamamlayan ve en az 500 g ağırlığında olan bir konsepsiyon ürününün annesinden tam ekspulsiyonundan ya da ekstraksiyonundan önce olan ölümdür; ölüm, böyle bir ayrılmadan sonra fetüsün nefes almaması ya da kalbinin atması, umblikal kordonun atması veya isteğe bağlı kasların kesin hareketi gibi bilir yaşam belirtisi göstermemesi nedeniyle gerçekleşen ölümler işaretlenecektir. Doğum saati mutlaka doldurulmalıdır. Ölen kişi kadınsa Ölüm aşağıda belirtildiği gibi gerçekleştiyse uygun seçeneği işaretleyin: - hamileliği esnasında; - doğum esnasında; - hamilelikten sonraki 42 gün içerisinde; - hamilelikten sonraki 43. gün ile bir yıl arasında. Aksi söz konusuysa anne ölümü değil seçeneğini işaretleyiniz (bakınız vaka incelemeleri 29-31). 7
Kimlikler ve diğer demografik bilgiler Ölüm belgesini dolduran yetkili kişinin tam ismi doktor raporunda verilen boşluğa büyük harflerle açık bir şekilde yazılır. Aile hekimleri ikamet edilen adresi bildirir. Elektronik ölüm belgelerinin kullanıldığı durumlarda elektronik olarak onaylanmış olmalıdır. Ölen kişinin tam ismi nüfus cüzdanı kullanılarak büyük harflerle açık yazılır. Nüfus cüzdanı mevcut değilse, * işareti olan satırlar doldurulmaz. Bebek ölümleri için F bölümü tam olarak doldurulması gerekmektedir. Dış nedenleri belgeleme ile sorumlu kişiler Tıbbi ve hukuki bir vaka için ölüm nedeni kısmının tamamlanması ortaya çıkabilecek özel sorunlara bağlı olarak titiz bir çalışma gerektirir. Aslında, otopsi ve toksikolojik incelemeden sonra bile ölüm nedeni açık olmayabilir. Ancak, bu zor yönlere rağmen, hekim raporunun şartlar el verdiğince doğru ve eksiksiz olması önemlidir. Yaralanmalar nasıl rapor edilir Şiddet veya doğal olmayan nedenlerden kaynaklanan ölümlerde, dış nedenlerden kaynaklanan kaza en yakın ölüm nedenidir ve bu yüzden satır I(a)'ya işlenmelidir. Her bir ölümcül yaralanma için (Örneğin göğüsten alınan bıçak yarası), travmaalanı ile (örneğin subklaviyan damar yaralanması), ve ölüme neden olan fonksiyon bozukluğunu (örneğin emboli ya da kardiyak tamponad) ölüm belgesinin I'inci bölümünde rapor ediniz. Ölümcül olmayan yaralanmalar veya hastalıklar eğer ölüme katkıda bulunduysa bölüm II de rapor edilebilir. Eğer ölüm, daha önce yaşanmış bir yaralanmanın sonradan çıkan etkilerine bağlıysa, bu kazanın koşullarını belirtiniz (örnek olarak, bronkopnömoni- 1 hafta önce; paraplejiye bağlı olarak 3 yıl önce; motorlu taşıt kazasına bağlı olarak- 3 yıl önce). Ölüm şekli Dış nedenlere bağlı olmayan ölümlerin Doğal olarak tanımlanması gereklidir. Doğal ölüm nedenlerinin dışında gerçekleşen ölümler(adli tabipler veya onların bulunmadığı durumlarda adli tabip) Adli Tıp kurallarına uygun olarak belgelenir. 8
o İş yerinde yaralanma: Eğer yaralanma işyerinde meydana gelmişse "Evet" seçeneğini işaretleyiniz, aksi halde Hayır seçeneğini işaretleyiniz. Bir yaralanma, kişinin günlük görevi sırasında olup olmadığına bakılmaksızın işyerinde gerçekleşebilir (bakınız vaka incelemesi 42). o Yaralanma tarihini tam ayı, günü ve yılı kaydediniz. Yaralanma tarihi ölüm tarihi ile aynı olmak zorunda değildir. Tarih tahmini olabilir: bu durumda, tahmini kelimesi tarihin önüne konabilir. o Kazanın/yaralanmanın gerçekleştiği yer in genel kategorisini(örneğin evde, sanayi ve işyeri, spor alanı, ticaret ve hizmet alanı gibi) yazınız. o Kazanın/yaralanma nasıl gerçekleşmiş? Dış nedenlere bağlıysa, dış nedenin kısa bir açıklamasını önce gelen bir ölüm nedeni olarak bölüm I de satır I(b)'ye veya I(c) ye, takip eden yaralanmaların sıralanmasına bağlı olarak yazınız veya ek kutuda rapor ediniz. (Örnek olarak: Satır I(a): Kafatası fraktürü; satır I(b): uçurumdan düşme). Yaralanmanın nasıl meydana geldiğine dair koşulları veya kazanın ya da yaralanmanın nedenini açıklayarak kısa bir tanımlamasını yapınız, örneğin "ev boyarken merdivenden düştü", "bisiklet kullanırken yoldan çıktı" veya "araba-kamyon çarpışmasında araba sürücüsü". Taşıt kazaları için gerekli ayrıntıları ICD nin onuncu düzeltilmiş baskısında sunulduğu şekilde (ICD-10) belirtiniz. Kaza eseri düşüşler söz konusu olduğunda, düşüş koşulları da belirtilmelidir; örneğin evde merdivenlerden kaza eseri düşmek ya da bakımevinde yataktan düşmek. Düşüşün zemin seviyesinde gerçekleşip gerçekleşmediğini, örnek olarak evin bahçesinde yürürken buza basıp kaydı" ya da zeminden yüksek bir seviyede gerçekleşip gerçekleşmediğini belirtiniz, örnek olarak işyerinde yapı iskelesinden düştü. Yaralanma anında gerçekleştirilen faaliyet eğer biliniyorsa belirtilmelidir (örneğin, araba yıkarken, buzula tırmanırken vs.) (bakınız vaka incelemeleri 49,50). Yaralanma/zehirlenmeye herhangi bir alet, silah, kimyasal madde, ilaç karıştıysa belirtilmeli ve belirlenmelidir, örneğin: meşrubat şişesinde saklanan bitki öldürücü ilacı kaza eseri yutmuş", bir saldırı sırasında bilinmeyen bir kişi tarafından mutfak bıçağıyla 9
bıçaklanmış, motorlu araç egzoz gazı soluyarak kasıtlı karbon monoksit zehirlenmesi, av sırasında av tüfeğiyle sırtından vurulmuş. Taşıt kazalarını rapor edilmesi Lütfen belirtmeyi unutmayınız: Koşullara bağlı olarak taşıt türü (bisiklet, araba, ağır yük taşıtı, buldozer, tren, çok hafif uçak, sabit kanatlı ticari uçak, at, yolcu gemisi, yelkenli,...); Eğer birden fazla taşıt söz konusu ise kısaca tanımlayın ve belirtiniz; Ölen kişinin içinde bulunduğu aracın türünü belirtiniz; Ölen kişinin sürücü, yolcu, yaya veya aracın dışında olan biri olup olmadığını belirtiniz; Eğer bir çarpışma gerçekleştiyse; Eğer bir çarpışma gerçekleştiyse, çarpışmaya dahil olan araçların eşyalarını ve türlerini belirtiniz. Kazanın meydana geldiği yer (otoyolda, otoyol dışında, tren peronunda, kayak alanında, arazide, mısır tarlasında, limanda,...)(bakınız vaka incelemeleri 43-45). Ameliyat ve işlemlerin rapor edilmesi Eğer ölüm nedeni, ameliyatta ya da diğer tıbbi işlemler veya tedavilerde gerçekleşen bir kazanın komplikasyonu olarak ortaya çıktıysa rapor edilmesi önemlidir: Komplikasyonun veya kazanın ne olduğu; Komplikasyonun veya kazanın sonucunun ne olduğu; Hangi rahatsızlığın tedavi edildiği. Hangi tıbbi işlemin gerçekleştirildiği(bakınız vaka incelemeleri 36-38). Bu doküman Ölüm Nedenleri Eğitim Dokümanı, Ölüm Nedenlerinin Belgelenmesi Üzerine Bir AB Eğitim Paketinin Hazırlanması Projesi Kapsamında Hazırlanan Avrupada Ölüm Nedenlerinin Belgelenmesi İle İlgili El Kitabı nın Türkçe Çevirisi, Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara / Türkiye kitabından alınmıştır. 10