DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 1
Proje Koordinatörü Prof.Dr. Hamdi TEMEL Proje Asistanı Ydr.Doç.Dr. Remzi EKİNCİ Proje Mali İşler Sorumlusu Ydr.Doç.Dr.Zeki TUNAY Proje Saha Araştırma Ekibi Doç.Dr. Abdurrahim EMHAN Yrd. Doç.Dr. Mehmet METE Ar. Gör. Cenk AKSOY
İÇİNDEKİLER TABLO LİSTESİ ŞEKİLLER LİSTESİ KISALTMALAR V VII X XI BİRİNCİ BÖLÜM DİYARBAKIR İLİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER 13 İKİNCİ BÖLÜM DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI 15 2.1.Diyarbakır İlinin Dünya, Ülke ve Bölge İçindeki Ekonomik Durumu 15 2.1.1. Diyarbakır İlinin Dünya İçindeki Ekonomik Durumu 15 2.1.2. Diyarbakır İlinin Ülke İçindeki Ekonomik Durumu 15 2.1.3. Diyarbakır İlinin Bölge İçindeki Ekonomik Durumu 18 2.2. Diyarbakır İline Ait Temel Ekonomik Göstergeler 18 2.2.1. İşgücü, İşgücüne Katılım, İstihdam ve İşsizlik 18 2.2.2. Dış Ticaret, İthalat ve İhracat 20 2.2.3. Bankacılık ve Finans 26 2.2.4. Yatırım Teşvikleri, Yabancı ve Kamu Yatırımları 27 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DİYARBAKIR İLİ SANAYİ SEKTÖRÜ MEVCUT DURUMU 31 3.1. Genel Göstergeler 31 3.2. Sanayinin Sektörel Dağılımı ve Sanayi İstihdamı 31 3.2.1. Sanayinin Sektörel Dağılımı 31 3.2.2. Sanayi Kapasitesi Verileri 33 3.2.3. Sanayi İstihdamı 34 3.2.4. Organize Sanayi Bölgeleri 36 3.2.4.1. Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesi 36 3.2.4.2. Diyarbakır 1. OSB İlave Alan 37 3.2.4.3. Diyarbakır Tarıma Dayalı İhtisas Besi Organize Sanayi Bölgesi 37 3.2.5. Küçük Sanayi Siteleri 37
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DİYARBAKIR İLİ SANAYİ İŞLETMELERİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA 39 4.1. YÖNTEM 39 4.1.1. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi 28 4.1.2.Veri Toplama Aracı 28 4.1.3.Verilerin Analizi 28 4.2. BULGULAR 39 4.2.1. Diyarbakır İli Sanayi İşletmeleri ile İlgili Frekans Bulguları29 4.2.2. Bazı Değişkenlerle İlgili Olarak Fark / İlişki Test Sonuçları ve Yorumları 81 4.2.3. Bazı İşletme Sorunlarına İlişkin Korelasyon Analizi 83 4.2.4. Üretim Sorunlarına İlişkin Regresyon Analizi 84 SONUÇ ve ÖNERİLER 84 KAYNAKLAR 86 EK-1 (Araştırmaya Katılan İşletmelerin Adres ve Telefonları) 87
TABLO LİSTESİ Tablo 1.1.Diyarbakır İli Genel Göstergeler Tablo 2.1.Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi, 2009 Tablo 2.2.İllerarası Rekabetçilik Endeksi, 2010 Tablo 2.3.İstanbul Üniversitesi Küresel Rekabet Endeksi Araştırması Tablo 2.4.Nüfus Konut Araştırması Temel İşgücü Göstergeleri, 2011 Tablo 2.5.İşgücüne Katılım Oranı (%), 2004-2012 Tablo 2.6.İstihdam Oranı (%), 2004-2012 Tablo 2.7.İşsizlik Oranı (%), 2004-2012 Tablo 2.8.Dış Ticaret Göstergeleri (Milyon Dolar), 2012 Tablo 2.9.İhracat (Milyon Dolar), 2002-2012 Tablo 2.10.İhracat a İlişkin Göstergeler, 2012 Tablo 2.11.İhracatçı Firma Sayısı, 2002-2012 Tablo 2.12.En Çok İhracat Yapılan 10 Ülke, 2012 (Bin Dolar) Tablo 2.13.En Çok İhracat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), 2012 Tablo 2.14.İthalat (Milyon Dolar), 2002-2012 Tablo 2.15.İthalat a İlişkin Göstergeler, 2012 Tablo 2.16.İthalatçı Firma Sayısı, 2002-2012 Tablo 2.17.En Çok İthalat Yapılan 10 Ülke (Bin Dolar), 2012 Tablo 2.18.En Çok İthalat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), 2012 Tablo 2.19.Türkiye ve Diyarbakır da Banka Şube Sayıları, 2007-2012 Tablo 2.20.Diyarbakır İlinin Yurt İçi Mevduat Hacmi (Bin TL), 2007-2012 Tablo 2.21.Diyarbakır İlinin Yurt İçi Nakdi Kredi Hacmi (Bin TL), 2007-201 Tablo 2.22.Diyarbakır da Kooperatif Sayısı, 2012 Tablo 2.23.Diyarbakır İli 2007-2012 Yılları Yatırım Teşvik Belgesi İstatistikleri Tablo 2.24.Sektörel Bazda Yatırım Teşvik Belgesi İstatistikleri, 2012 Tablo 2.25.Yıllar İtibariyle Diyarbakır Yabancı Şirket Sayısı, 2010-2012 Tablo 2.26.Kamu Yatırımları (Bin TL), 2005-2012 Tablo 2.27.2012 Yılı Kamu Yatırımlarının Sektörel Dağılımı, (Bin TL) Tablo 3.1.Diyarbakır İli Genel Göstergeler Tablo 3.2. Diyarbakır İlinde Sanayi İşletmelerinin Sektörel Dağılımı, 2011 Tablo 3.3. Diyarbakır İli Kapasite Raporu Verileri, Nisan 2013 Tablo 3.4.İlçelere Göre Kapasite Raporu Verileri, Nisan 2013 Tablo 3.5.Diyarbakır İli Kapasite Raporunda Kodlanan İlk 10 Ürün, Nisan 2013 Tablo 3.6.Diyarbakır İli ve Türkiye Sanayi İstihdamının Sektörel Dağılımı, 2011 Tablo 3.7.Diyarbakır İlindeki Organize Sanayi Bölgeleri, 2012
Tablo 3.8.Diyarbakır OSB de İşletmelerin Durumu ve Faaliyet Alanları, Nisan 2013 Tablo 3.9.Diyarbakır ve Şanlıurfa İllerindeki KSS ler, 2013 Tablo 4.1. Faaliyet Alanı Tablo 4.2. Kuruluş Yılları Tablo 4.3. Hukuki Statü Tablo 4.4. Yatırım Yeri Tablo 4.5. Sermaye Büyüklüğü Tablo 4.6. Firmanın Cirosu Tablo 4.7. Alan Büyüklüğü Tablo 4.8. İşletmenin Mülkiyeti Tablo 4.9.Yeni Yatırım Tablo 4.10.Ortaklık Durumu Tablo 4.11. Üye Olunan Kuruluşlar Tablo 4.12. Kuruluş Şekli Tablo 4.13. Sektörü Tercih Nedeni Tablo 4.14. Kuruluş Esnasında Kullanılan Finansal Kaynaklar Tablo 4.15. Teşvik Belgesi Tablo 4.16. Kullanılan Enerji Çeşidi Tablo 4.17. Enerji Yönetim Sistemi Tablo 4.18. Enerji Yatırımı Tablo 4.19. Personel Sayısı Tablo 4.20. Mühendis ve Tekniker/Teknisyen Durumu Tablo 4.21. Personel Eğitim Durumu Tablo 4.22. Çalışan Yaş Grupları Tablo 4.23. İşletmeyi Yöneten Kişi Tablo 4.24. Yöneticinin Eğitim Seviyesi Tablo 4.25. Yöneticinin Yaşı Tablo 4.26.Hizmetiçi Eğitim Durumu Tablo 4.27.Hizmetiçi Eğitimin Sağlandığı Kaynak Tablo 4.28. Ücretlendirmede Performans Tablo 4.29. Uygulanan Teşvik Sistemi Tablo 4.30. Uygulanan Vardiya Sisteminin Varlığı Tablo 4.31. Eleman Temininde Kaynak Durumu Tablo 4.32. Üretilen Malın Niteliği Tablo 4.33. İthal Hammadde Kullanımı Tablo 4.34. Müşteri Memnuniyet Anketi
Tablo 4.35. Pazarlama Yöntemi Tablo 4.36. Satış Oranları Tablo 4.37. Yurt İçi Satışlar Tablo 4.38. Rakiplerin Olduğu Bölgeler Tablo 4.39. Kredi Kullanımı Tablo 4.40. Yatırım İhtiyacının Varlığı Tablo 4.41. Beş Yıla Dönük Hedefler Tablo 4.42. Beş Yıllık Hedef Pazar Tablo 4.43. Hangi Sektörler Desteklenmeli Tablo 4.44. GAP ın Olumlu Etkisi Tablo 4.45. Teşvik Yasalarından Memnuniyet Tablo 4.46. Yerel Yönetimden Beklentiler Tablo 4.47. Eğitim ve Danışmanlık İhtiyacı Tablo 4.48. Danışmanlık Hizmetinin Çeşidi Tablo 4.49. Danışmanlık Alınan Kurumlar Tablo 4.50. Fuarlara Katılım Tablo 4.51. Kullanılan Bilişim Sistemlerinin Çeşidi Tablo 4.52. Bilgisayar Kullanım Amacı Tablo 4.53.Ar-Ge Çalışmalarının Varlığı Tablo 4.54. Firma Laboratuarının Varlığı Tablo 4.55. Dış Laboratuar Kullanımı Tablo 4.56. Dış Ticaret Departmanının Varlığı Tablo 4.57. Dış Ticarette Karşılaşılan Problemler Tablo 4.58. Teşvikler Hakkında Yeterli Bilgi Tablo 4.59.Bazı İşletme Sorunlarına İlişkin Korelasyon Analizi Tablo 4.60. Üretim Sorunlarına İlişkin Regresyon Analiz
ŞEKİL LİSTESİ Şekil 4.1. İşletmelerin Faaliyet Alanına Göre Dağılımı Şekil 4.2. İşletmelerin Kuruluş Yıllarına Göre Dağılımı Şekil 4.3. İşletmelerin Hukuki Statülerine Göre Dağılımı Şekil 4.4. İşletmelerin Yatırım Yerlerine Göre Dağılımı Şekil 4.5. İşletmelerin Sermaye Büyüklüklerine Göre Dağılımı Şekil 4.6. İşletmelerin Cirolarına Göre Dağılımı Şekil 4.7. İşletmelerin Alan Büyüklüklerine Göre Dağılımı Şekil 4.8. İşletmelerin Mülkiyet Durumlarının Dağılımı Şekil 4.9. İşletmelerin Yeni Yatırımlarının Dağılımı Şekil 4.10. İşletmelerin Ortaklık Durumlarının Dağılımı Şekil 4.11. İşletmelerin Üye Olduğu Kuruluşların Dağılımı Şekil 4.12. İşletmelerin Kuruluş Şeklinin Dağılımı Şekil 4.13. İşletmelerin Sektör Tercih Nedenine Göre Dağılımı Şekil 4.14. İşletmelerin Kuruluşta Kullanılan Kaynaklarına Göre Dağılımı Şekil 4.15. İşletmelerin Teşvik Belgelerinin Dağılımı Şekil 4.16. İşletmelerin Kullandıkları Enerji Çeşitlerine Göre Dağılımı Şekil 4.17. İşletmelerin Enerji Yönetim Sistemlerinin Dağılımı Şekil 4.18. İşletmelerin Enerji Yatırımlarının Dağılımı Şekil 4.19. İşletmelerin Personel Sayılarının Dağılımı Şekil 4.20. İşletmelerin Mühendis ve Tekniker/Teknisyen Durumlarının Dağılımı Şekil 4.21. İşletmelerin Personel Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı Şekil 4.22. İşletmelerin Çalışanlarının Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Şekil 4.23. İşletmeyi Yöneten Kişilerin Dağılımı Şekil 4.24. İşletme Yöneticilerinin Eğitim Seviyelerinin Dağılımı Şekil 4.25. İşletme Yöneticilerinin Yaşlarının Dağılımı Şekil 4.26. İşletmelerin Hizmet İçi Eğitim Durumlarının Dağılımı Şekil 4.27. İşletmelerde Hizmet İçi Eğitimin Sağlandığı Kaynakların Dağılımı Şekil 4.28. İşletmelerde Ücretlendirmede Performans Faktörünün Dağılımı Şekil 4.29. İşletmelerde Uygulanan Teşvik Sisteminin Dağılımı Şekil 4.30. İşletmelerde Uygulanan Vardiya Sisteminin Varlığının Dağılımı Şekil 4.31. İşletmelerde Eleman Temininde Kaynak Durumunun Dağılımı Şekil 4.32. İşletmelerde Üretilen Malın Niteliğinin Dağılımı Şekil 4.33. İşletmelerde İthal Hammadde Kullanımının Dağılımı Şekil 4.34. İşletmelerde Müşteri Memnuniyet Anketi Dağılımı Şekil 4.35. İşletmelerin Pazarlama Yöntemlerine Göre Dağılımı
Şekil 4.36. İşletmelerin Satış Oranlarına Göre Dağılımı Şekil 4.37. İşletmelerin Yurt İçi Satışlarına Göre Dağılımı Şekil 4.38. İşletmelerin Rakiplerinin Olduğu Bölgelere Göre Dağılımı Şekil 4.39. İşletmelerin Kredi Kullanım Durumlarının Dağılımı Şekil 4.40. İşletmelerin Yatırım İhtiyacının Varlığına Göre Dağılımı Şekil 4.41. İşletmelerin Beş Yıla Dönük Hedeflerine Göre Dağılımı Şekil 4.42. İşletmelerin Beş Yıllık Hedef Pazarlarına Göre Dağılımı Şekil 4.43. İşletmelerin Desteklenmelerini İstedikleri Sektörlerin Dağılımı Şekil 4.44. İşletmelerin GAP ın Olumlu Etkisine Yönelik Değerlendirmelerinin Dağılımı Şekil 4.45. İşletmelerin Teşvik Yasalarından Memnuniyetlerinin Dağılımı Şekil 4.46. İşletmelerin Yerel Yönetimden Beklentilerine Göre Dağılımı Şekil 4.47. İşletmelerin Eğitim ve Danışmanlık İhtiyacının Dağılımı Şekil 4.48. İşletmelerin Danışmanlık Hizmetinin Çeşidine Göre Dağılımı Şekil 4.49. İşletmelerin Danışmanlık Aldıkları Kurumlara Göre Dağılımı Şekil 4.50. İşletmelerin Fuarlara Katılım Durumlarına Göre Dağılımı Şekil 4.51. İşletmelerin Kullandıkları Bilişim Sistemlerinin Çeşidine Göre Dağılımı Şekil 4.52. İşletmelerin Bilgisayar Kullanım Amaçlarına Göre Dağılımı Şekil 4.53. İşletmelerin Ar-Ge Çalışmalarının Varlığı Durumunun Dağılımı Şekil 4.54. İşletmelerde Firma Laboratuarının Varlığı Durumunun Dağılımı Şekil 4.55. İşletmelerin Dış Laboratuar Kullanımı Durumunun Dağılımı Şekil 4.56. İ şletmelerin Dış Ticaret Departmanının Varlığı Durumunun Dağılımı Şekil 4.57. İşletmelerin Dış Ticarette Karşılaştığı Problemlerin Dağılımı Şekil 4.58. İşletmelerin Teşvikler Hakkında Yeterli Bilgi Sahibi Olma Durumunun Dağılımı
KISALTMALAR Kısaltma AB ABD ADNKS BAE BDDK DTSO DOSBM DPT DPSTİM EB EDAM GAP GSYİH GTB İ.Ü. İKY KB KSS OSB OSBÜK SGK SPSS TCDD TOBB TUİK TKY URAK Açıklama Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Birleşik Arap Emirlikleri Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Diyarbakır Sanayi Odası Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesi Müdürlüğü Devlet Planlama Teşkilatı Diyarbakır Bilim Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü Ekonomi Bakanlığı Ekonomi ve Dış Politikalar Araştırma Merkezi Güneydoğu Anadolu Projesi Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Gümrük ve Ticaret Bakanlığı İstanbul Üniversitesi İnsan Kaynakları Yönetimi Kalkınma Bakanlığı Küçük Sanayi Sitesi Organize Sanayi Bölgesi Organize Sanayi Bölgeleri Üst Kuruluşu Sosyal Güvenlik Kurumu Statistic Program forsocialscience Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Türkiye İstatistik Kurumu Toplam Kalite Yönetimi Uluslararası Rekabet Kurumu
Bu çalışmada Diyarbakır ilinin sanayi durumu (Organize Sanayi Bölgesi hariç) ortaya çıkarılmaya çalışılmış, mevcut durumun analizi yapılmıştır. Araştırma kapsamında Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası ve Sanayi İl Müdürlüğünden alınan işletme adreslerine ve verilerine dayanılarak yaklaşık olarak 600 işletme adresine gidilmiş olup, 350 işletmeden anket toplanmıştır. Veri toplamada yaklaşık 70 soruluk bir anket kullanılmıştır. Girişten sonra birinci bölümde, Diyarbakır ili hakkında genel bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde; Diyarbakır ili Ekonomik Durumu, üçüncü bölümde; TUİK ve Karacadağ Kalkınma Ajansı verilerine dayanılarak sanayinin mevcut durumu ortaya konulmaya çalışılmış ve sektörel analizler yazılmıştır, dördüncü bölümde ise, anket soruları vasıtasıyla elde edilen verilerin analizleri ve yorumları yapılmıştır. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 12
DİYARBAKIR İLİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER BİRİNCİ BÖLÜM DİYARBAKIR İLİ HAKKIN DAGENEL BİLGİLER* Doğuda Batman, güneyde Şanlıurfa ve Mardin, kuzeyde Elazığ ve Bingöl, batıda Malatya ve Adıyaman, kuzeydoğuda Muş illeriyle sınırlı olan Diyarbakır ilinin yüzölçümü 15.204 km² dir. 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt sistemi sonuçlarına göre Diyarbakır ilinin nüfusu 1.515.011 kişidir. Nüfus olarak 81 il arasında 11 inci sıradadır. Diyarbakır ilinde nüfusun 1.079.160 kişisi Şehirde yaşarken, 435.851 kişisi belde ve köylerde yaşamaktadır. İl merkezi nüfusu 834.854, ilin nüfus yoğunluğu ise 99,6 kişi/km² dir. Kentleşme oranı % 71 dir. Nüfus bakımından en büyük ilçeleri sırasıyla Bağlar, Kayapınar ve Yenişehir dir. Diyarbakır daki ilçe sayısı 17, belediye sayısı 29 ve köy sayısı ise 795 tir. Şehirleşme oranı, kişi başına gayri safi yurtiçi hâsıla, sanayi iş kolunda çalışanların toplam istihdama oranı bakımından Türkiye ortalamalarının altındadır. Yıllık nüfus artış hızı ve tarım kolunda çalışanların toplam istihdama oranı ise Türkiye ortalamalarının üstündedir. İlin ekonomisi ağırlıklı olarak tarım ve hayvancılık üzerine dayanmaktadır. Ayrıca küçük çaplı sanayi, turizm ve ticaret diğer ekonomik faaliyetler arasında yer almaktadır. İlde ekilen tarım ürünleri ağırlıklı olarak buğday, arpa, pamuk ve kırmızı mercimektir. Son yıllarda sulu tarıma geçiş çalışmalarının hızlanmasıyla yaşanan gelişmeler sonucu tarıma dayalı sanayide hareketlilik yaşanmıştır. Diyarbakır çevresinde GAP kapsamında inşa edilen ve edilmekte olan barajlar hidroelektirik enerji sağlamaktadır. Ayrıca baraj ve göletlerden elde edilen su, tarımsal alanlarda yeni olanaklar sağlamaktadır. İl mermer merkezi olma yoluna doğru ilerlemektedir. Üretilen mermerin büyük çoğunluğu ihraç edilmektedir (TÜİK, 2010). Diyarbakır İline Bağlı İlçeler: Bağlar, Yenişehir, Kayapınar, Sur, Bismil, Çermik, Çınar, Çüngüş, Dicle, Eğil, Ergani, Hani, Hazro, Kocaköy, Lice, Kulp, Silvan dır. *Bu Bölüm Deniz Hikmet in (Karacadağ Kalkınma Ajansı) Diyarbakır İli Sanayi Raporundan (2010) ve Karacadağ Kalkınma Ajansının İstatistikerle Şanlıurfa-Diyarbakır (2013) Kitabından Derlenmiştir. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 13
DİYARBAKIR İLİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER Diyarbakır İline ait genel göstergeler Tablo1.1 de gösterilmektedir. Tablo 1.1.Diyarbakır İli Genel Göstergeler Genel Göstergeler Diyarbakır Türkiye İşsizlik Oranı (%) (2011) 13,8 14 İşgücüne Katılma Oranı (%) (2011) 40,4 49,9 İstihdam Oranı (%) (2011) 34,9 49,9 İş Kayıtlarına Göre Girişim Sayısı (2011) 39.896 3.422.163 Kayıtdışı İstihdam (2012) 63,3 39 İhracat (Bin Dolar) (2012) 198.952 152.536.653 Kişi Başına İhracat ($) (2012) 76 1.408 İthalat (Bin Dolar) (2012) 69.057 236.544.494 Kişi Başına İthalat ($) (2012) 43 3.128 Kamu Yatırımları (2012) 798.074 44.434.287 Kişi Başına Toplam Elektrik Tüketimi (KWh) (2011) 845 2.490 Tahakkuk Eden Vergi Toplamı Oranı (%) (2011) 0,2 100 Yüzölçümü (km2) 15.204 814.578 Toplam Nüfus (2012) 1.592.167 75.627.384 Şehir Nüfusu (2012) 1.155.258 58.448.431 Nüfus Artış Hızı (2012) 13,4 12 Kaynak: KKA, 2013. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 14
DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI İKİNCİ BÖLÜM DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI* Bu bölümde Diyarbakır ilinin dünya, ülke ve bölge içindeki ekonomik durumu ile ilgili genel bilgiler ve Diyarbakır iline ait temel ekonomik göstergeler verilerek il ile ilgili ekonomik profil çıkarılmaya çalışılmıştır. 2.1. Diyarbakır İlinin Dünya, Ülke ve Bölge İçindeki Ekonomik Durumu 2.1.1. Diyarbakır İlinin Dünya İçindeki Ekonomik Durumu Diyarbakır İli Türkiye nin güneydoğusunda bulunduğundan, başta Suriye ve Irak olmak üzere Ortadoğu ülkeleri ile geçmişten gelen ilişkilere sahiptir. Türkiye nin 2000 li yıllarda Ortadoğu politikasındaki değişiklik ile Bölgenin sorunlarıyla yakından ilgilenmesi, Bölgede her geçen gün etkinlik kazanmasına ve Bölge ülkeleriyle ekonomik ilişkilerinin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Türkiye nin 2012 yılında Irak ile yaptığı ihracat, 2008 yılından bu yana yıllık ortalama % 30 artarak 10,8 milyar dolara ulaşmış ve Irak, Türkiye nin Almanya dan sonra en fazla ihracat yaptığı ülke konumuna gelmiştir. Irak ihracatında % 24,2 oranıyla gıda ürünleri ve içecek sanayi birinci sırada yer alırken ana metal sanayi ikinci ve elektrikli makine ve cihazlar üçüncü sırada öne çıkmaktadır. Irak a ihracatın neredeyse tamamı Habur Sınır Kapısından karayolu ile sağlanmaktadır. Ülkeler arası işbirliğini açıklayan önemli göstergelerden biri de dış ticaret verileridir. Diyarbakır ın Irak a yaptığı ihracat yıllar itibariyle artış göstererek, 2012 yılında Diyarbakır toplam ihracatının % 54 ünü oluşturmuştur. Buna rağmen Diyarbakır ın Irak a yaptığı 107 milyon dolar ihracat miktarı, Türkiye den Irak a yapılan toplam ihracatın sadece % 1 ini oluşturmaktadır. Diğer taraftan Gaziantep ili, 2012 yılında Irak a yaklaşık 2,3 milyar dolar ihracat yaparak tek başına ülke ihracatının % 21 ini oluşturmuştur. Diyarbakır ın en çok ihracat yaptığı diğer ülkeler sırasıyla Çin (61 milyon), Umman (9 milyon) ve Suudi Arabistan dır (5 milyon). 2.1.2. Diyarbakır İlinin Ülke İçindeki Ekonomik Durumu 2008-2012 yıllarını kapsayan GAP Eylem Planında bölge içinde kalkınmayı tetikleyici merkezlerden biri olarak Diyarbakır ili cazibe merkezlerinden biri olarak belirlenmiştir. Bu yaklaşıma paralel olarak Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisinde, Diyarbakır ili bölgesel büyüme merkezlerinden biri olarak belirlenmiştir. Su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesi ile sosyal ve ekonomik kalkınmanın hedeflendiği GAP Projesinde, Diyarbakır (%25) ili, sulanabilir alan ve sulama hedefleri açısından en büyük paylardan birine sahiptir. Sulama alanlarının büyük bölümlerinden birisini bünyesinde barındıran ilde sulama projelerinin tamamlanması ile tarımsal üretimde meydana gelecek artışın, ilde ve bölgede sanayinin gelişimini tetiklemesi beklenmektedir. Bölgesel gelişmişlik farklarını azaltmayı hedefleyen yeni yatırım teşvik sistemine göre, sosyo-ekonomik gelişmişlik durumları göz önüne alınarak 6 farklı bölge oluşturulmuştur. Buna göre Diyarbakır ili teşvik sisteminden en fazla faydalanan 6.Bölgede bulunmaktadır. Ekonomi ve Dış Politikalar Araştırma Merkezi (EDAM) tarafından 2009 yılında yapılan Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi Araştırmasına göre, bölge illeri performansında en kötü endeks değerini; insani sermaye, sosyal sermaye ve emek piyasasında aldığı görülmektedir. İnsani sermayesini düşüren önemli bir etkenin okuma yazma oranının düşüklüğü olduğu belirtilmektedir. *Bu Bölüm Karacadağ Kalkınma Ajansının, TRC2 Bölgesi 2014-2023 Bölge Planı Mevcut Durum Raporu 1.Taslağı ndan (2013) derlenmiştir. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 15
DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI Tablo 2.1- Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi, 2009 Türkiye Sıralaması Genel Sıralama 67 Ekonomik Etkinlik ve Canlılık 42 Emek Piyasası 68 Fiziki Altyapı 66 İnsani Sermaye 71 Yaratıcı Sermaye 48 Sosyal Sermaye 68 Kaynak: EDAM, 2009. Diyarbakır Uluslararası Rekabet Kurumu (URAK) tarafından yapılan İller Arası Rekabetçilik Endeksi sonuçlarına göre, Diyarbakır ili genel endeks sıralamalarında sırası devamlı yükselen 10 il arasında yer almış, Diyarbakır 2007-2010 yılları arasında 7 basamak yükselişle en hızlı yükselen il olmuştur. 2009-2010 döneminde en rekabetçi 32. il olarak belirlenen Diyarbakır ın Markalaşma Becerisi ve Yenilikçilik Alt Endeksi nde göstermiş olduğu ilerlemenin genel endeks değerine olumlu yönde yansıdığı belirtilmiştir. Ancak beşeri sermaye ve yaşam kalitesi endeksinde bölge illerinin performansı çok düşük kalmaktadır. Tablo 2.2- İllerarası Rekabetçilik Endeksi, 2010 Diyarbakır Genel Sıralama 32 Beşeri Sermaye ve Yaşam Kalitesi 64 Markalaşma Becerisi ve Yenilikçilik 13 Ticaret Becerisi ve Üretim Potansiyeli 29 Erişebilirlik 33 Kaynak: URAK,2010. İstanbul Üniversitesi ve İstanbul Kalkınma Ajansı işbirliği ile hazırlanan 2012 yılı Küresel Rekabet Endeksi çalışmalarında Diyarbakır ili 40. sırada yer almıştır. Diyarbakır ilinin demografik yapı ve eğitim başlıklarında ülkenin son sıralarında yer alması ve ekonomik etkinlikte yeterli performansı gösterememeleri yaşam kalitesini ve rekabetçilik düzeyini olumsuz etkilemektedir. Tablo 2.3- İstanbul Üniversitesi Küresel Rekabet Endeksi Araştırması Diyarbakır Genel Sıralama 40 Demografik Yapı 72 Altyapı 22 Ulaşım ve Erişilebilirlik 32 Sağlık 30 Eğitim 78 Sosyal Yaşam 64 Kaynak: İ.Ü, 2012. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 16
DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI Diyarbakır ili nüfus bakımından Türkiye nin 12. büyük ili, kent büyüklüklerine göre 11. büyük kentidir. 2011 yılı Nüfus ve Konut Araştırması sonuçlarına göre Diyarbakır da işsizlik oranı 13,8 dir. Diyarbakır Türkiye de işsizlik oranının en yüksek olduğu 2. il, işgücüne katılım oranı ve istihdam oranında da Diyarbakır ili tüm iller içinde sondan ikinci sırada gelmektedir. Bu durum kentsel nüfusun yığıldığı Diyarbakır merkezinde ciddi sorunlara işaret etmektedir. TÜİK 2012 işgücü ve istihdam verileri incelendiğinde de, Diyarbakır ilinin işsizlik oranı tüm iller içinde en yüksek işsizliğe sahip ikinci il, en düşük işgücüne katılım ve istihdam oranının olduğu 80 inci il durumunda olduğu görülmektedir. Bunun yanında Diyarbakır ili kadınların işgücüne katılım oranının en düşük olduğu iller arasında olması toplumsal refah ve ekonomik gelişme için önemli sorun alanlarından birini oluşturmaktadır. TUİK 2012 verilerine göre, Diyarbakır ili sanayi sektörünün, hizmetler ve tarım sektörlerinin gerisinde kalması, bölge ekonomisi için dikkate değer bir olumsuzluk olarak değerlendirilmektedir. İstihdamın sektörel dağılımında, Diyarbakır ili, tarım sektörü istihdamı, ülke ortalamasının üzerinde; sanayi istihdamı ile ülke ortalamasının gerisinde ve hizmetler sektörü istihdamı ile ülke ortalamasının üzerindedir. Bölgede hizmetler sektörünün hızla gelişmesinin yanında sanayinin gelişimi yetersiz kalmaktadır. Diyarbakır ilinde istihdam edilenlerin sektörel dağılımına bakıldığında, yıllar itibariyle tarım sektöründe istihdam oranında azalma olurken diğer sektörlerde artış olduğu gözlemlenmektedir. Yıllar itibariyle Diyarbakır ilinde tarımdan kopan işgücünün büyük oranda hizmetlere kaydığı görülmektedir. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verilerine göre; Diyarbakır ili 1.592.167 kişiden oluşan nüfusa sahip olup, Bölge nüfusu ülke toplam nüfusunun % 2.1 ini oluşturmaktadır. Diyarbakır ili, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin Gaziantep ve Şanlıurfa dan sonra en büyük nüfusa sahip ildir. 2023 yılında Diyarbakır nüfusunun 1.842.923 kişi olacağı tahmin edilmektedir. 2012 yılında nüfus sıralamasında 12. sırada bulunan Diyarbakır ise 2023 yılında bir sıra ilerleyerek 11. sırada bulunan il olması beklenmektedir (TÜİK, 2012a). 2012 Yılı ADNKS verilerine göre; Diyarbakır ilinin yıllık ortalama nüfus artış hızı yaklaşık 13,4 olup ülke ortalamasının ( 12,01) üstündedir. Diyarbakır ili, nüfus artış hızı oranında, diğer iller arasında 27 inci sıradadır ve Türkiye ortalamasının üstündedir. Hem yüksek doğurganlık hızı hem bölgenin göç alması bu oranda etkilidir. Nüfusun yaş bağımlılık oranına bakıldığında, diğer iller arasında en yüksek orana sahip 10 uncu il olduğu görülmektedir (TÜİK, 2012a). Diyarbakır ili göç alan ve göç veren bir yapıya sahiptir. Bölge, en çok göçü İstanbul iline vermektedir. İkinci sırada ise, mevsimlik göç eden nüfusun en yoğun olarak yöneldiği Çukurova Bölgesi gelmektedir. Diyarbakır ihracatında ağırlıklı sektör madenciliktir. Diyarbakır ihracatında: kum, kil ve taşocakçılığı ürün grubu % 27 ile pay ile ilk sıradadır; öğütülmüş tahıl ürünleri %24 ile 2.sırada; taş % 11 ile 3.sıradadır. Diyarbakır ihracatının % 85 ini ilk 10 ürün grubu oluşturmaktadır. Bölge kara, hava ve demiryolu ile ulaşılabilir bir merkez olup, önemli ulaşım bağlantılarının kesişme noktasındadır. Diyarbakır Havaalanı Devlet Hava Meydanları İşletmesi 2012 yılı istatistiklerine göre, ülkede trafiğe açık olan 49 havaalanı yolcu trafiği içerisinde en fazla yolcu taşınan 11 inci Havaalanı konumundadır. Diyarbakır ın mevcut terminal binası kapasitesini aşmış durumda olduğundan, DHMİ Genel Müdürlüğü tarafından aynı havalimanı sınırları içinde yeni bir arazi üzerinde, iç ve dış hatlara hizmet verebilecek; 24.000 m 2 oturum alanına sahip, yaklaşık 86.803 m 2 kullanım alanı ve 936 araç kapasiteli açık otoparkı ve 1.038 araçlık kapalı otoparkı olan, 10 uçak kapasiteli (6 adedi yolcu köprülü) yeni bir terminal binasının yapılması planlanmaktadır. Havalimanının yolcu kapasitesi 5.000.000 yolcu/yıl olacaktır. Erzincan-Diyarbakır-Mardin demiryolu projesi kapsamında Diyarbakır, Erzincan, Elazığ, Mardin, Sivas ve Ankara, yüksek hızlı tren hatlarıyla birbirine bağlanacaktır. Öngörülen demiryolu hattının İç Anadolu ve Karadeniz bölgelerini birleştirecek olması nedeniyle yerel ve uluslararası yük ve yolcu ulaşımı açısından önemli bir işleve sahip olması beklenmektedir. Diyarbakır-Şanlıurfa arasında yapılması planlanan demiryolu hattı ile ortalama seyahat süresi yolcu trenleri için 45 dakika, yük trenleri için 135 dakika olarak planlanmaktadır. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 17
DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI 2.1.3. Diyarbakır İlinin Bölge İçindeki Ekonomik Durumu Türkiye de Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesi Araştırması nın yapıldığı dönemden günümüze gelindiğinde Diyarbakır merkezinin nüfusu yaklaşık 7 kat oranında büyümüş, fiziksel ve sosyoekonomik gelişmelerle birlikte hizmet sunumları artmış ve çeşitlenmiştir. Diyarbakır ve Şanlıurfa, Gaziantep ile beraber Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin en büyük nüfuslu merkezleri konumundadır. Dokuzuncu Kalkınma Planı nın, Bölgesel Gelişme Politikasının Merkezi Düzeyde Etkinleştirilmesi önceliği altında belirli büyüme ve çekim merkezleri olarak cazibe merkezlerinin oluşturulması politikası yer almaktadır. Bu kapsamda Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde Gaziantep, Diyarbakır ve Şanlıurfa kentleri büyüme ve hizmet sunma potansiyeli yüksek olan Cazibe Merkezleri olarak belirlenmiştir. Cazibe merkezi olarak görülen Diyarbakır iline yapılacak yatırımlarla sosyo-ekonomik gelişmenin; ölçek ekonomisi ve yığılma ekonomileri etkileri ile çevre bölgelerde de başlaması amaçlanmıştır. Yüksek nüfusuyla Diyarbakır ili bölge merkezleri arasında ana kent olma sürecine girmiştir. Diyarbakır kentinin geleneksel bölge merkezi konumunda olması, yeterli insan kaynağına sahip olması, büyükşehir statüsünde olması, kentte sosyal ve ekonomik alanda hizmet sunumunun artması, işlevsel ilişkilerin çevre belediyeleri ve kentsel bölgeyi de kapsayacak biçimde yaygınlaşması, kentin metropoliten özellikler kazanmasını sağlamıştır. Diyarbakır ili sağlık, eğitim, ulaştırma ve ticaret alanlarında sahip olduğu özellikler ile çevre illere hizmet sunmaktadır. Bölgesel ölçekte hizmet veren sağlık kuruluşları ile Diyarbakır, Gaziantep ili İle birlikte Doğu Anadolu Bölgesi nde ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde yer alan birçok il için sağlık hizmeti merkezi konumundadır. Ayrıca bölgesel ölçekte hizmet veren Diyarbakır Havaalanı, Doğu Anadolu Bölgesi nde ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde en yüksek yolcu ve yük trafiğinin gerçekleştiği havaalanı konumundadır. Bu durum kentin ve hinterlandının ulusal ve uluslararası merkezlerle yoğun işlevsel ilişkiler içinde olduğu ve bağlantılar kurduğunun bir göstergesidir. Ayrıca kamu kurumlarının bölge merkezlerinin önemli bir bölümünün kentte konumlanması da, Diyarbakır ın bölgesel merkez olma özelliğini destekleyen işlevler olarak öne çıkmaktadır. Diyarbakır ili kamu hizmetleri sunumunda merkezi konuma sahiptir. Diyarbakır birçok kamu kurumunun bölge teşkilatının yer aldığı il olarak, 11 farklı ile hizmet sunmaktadır. Diyarbakır da bulunan Bölge Müdürlüklerinin yetki alanları ile Diyarbakır ilinin etki alanlarının büyük bir kısmı çakışmaktadır. Diyarbakır ili, Güneydoğu Anadolu Bölgesi içinde Gaziantep ve Şanlıurfa ile birlikte yüksek oranda göç almakta ve göç vermekte olan merkezler konumundadır. Alınan göçün yönü, Bölgenin kendi kırsalından ve alt kademe merkezlerinden üst kademe merkezlere doğru, sonrasında da ülkenin metropol kentlerine doğru olmaktadır. Başka bir ifadeyle Bölge merkezleri, kırsaldan metropollere doğru yaşanan göçte ara kademe veya geçiş bölgesi konumunda olmakta, istihdam olanaklarının yetersizliği nedeniyle göçle gelen nüfus bölgede tutulamamaktadır. 2.2. Diyarbakır İline Ait Temel Ekonomik Göstergeler Diyarbakır ili ekonomisinin büyük bir kısmı, bünyesinde barındırdığı geniş ve elverişli tarım toprakları sayesinde, tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Sahip olduğu yoğun nüfus kentin hizmet sektöründe gelişmesini sağlamakta ve il son yıllarda sanayi sektöründe de ilerlemeler göstermektedir. 2.2.1. İşgücü ve İşgücüne Katılım, İstihdam ve İşsizlik Diyarbakır ili 2012 yılı işgücü istatistikleri incelendiğinde, işgücüne katılma oranı, istihdam oranı, işsizlik oranı ve tarım dışı işsizlik oranı verilerinin 2004 yılına kıyasla daha düşük seviyelerde olduğu görülmektedir. 2009 yılında krizin etkisiyle işsizlik en yüksek noktaya ulaşmıştır. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 18
Tablo 2.4- Nüfus Konut Araştırması Temel İşgücü Göstergeleri, 2011 DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI İşgücüne Katılma Oranı % Sıralama İstihdam Oranı% Sıralama İşsizlik Oranı% Sıralama Diyarbakır 40,4 En Düşük 2. İl 34,9 En Düşük 2. İl 13,8 En Yüksek 2. İl Türkiye 47,5 43,7 7,9 Kaynak: TÜİK, 2011. 2011 yılında işgücü konusunda TÜİK tarafından yayınlanmış nüfus konut araştırması istatistiklerine göre Diyarbakır ili işgücüne katılma oranında % 40,4 ile Kırıkkale den sonra en düşük 2. il konumundadır. Tablo 2.5- İşgücüne Katılım Oranı (%), 2004-2012 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Diyarbakır - - - - 26,9 32,7 31,8 40,4 Türkiye 46,3 46,4 46,3 46,2 46,9 47,9 48,8 49,9 50 Kaynak: TÜİK, 2012b. Diyarbakır İlinin istihdam oranı Türkiye ortalamasının oldukça altında seyretmektedir. Nüfus konut araştırması sonuçlarına göre Diyarbakır % 34,9 ile Kırıkkale den sonra istihdam oranı en düşük olan 2. ildir. Tablo 2.6- İstihdam Oranı (%), 2004-2012 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Diyarbakır - - - - 22,7 26 27,5 34,9 Türkiye 41,3 41,5 41,5 41,5 41,7 41,2 43 45 45,4 Kaynak: TÜİK, 2012b. Diyarbakır ili işsizlik oranı Türkiye ortalamasının üstünde seyretmektedir. Nüfus konut araştırması sonuçlarına göre Diyarbakır % 13,8 ile Şırnak tan sonra işsizlik oranı en yüksek olan 2. ildir. Tablo 2.7- İşsizlik Oranı (%), 2004-2012 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Diyarbakır - - - - 15,7 20,6 13,5 13,8 - Türkiye 10,8 10,6 10,2 10,3 11 14 11,9 9,8 9,2 Kaynak: TÜİK, 2012b. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 19
DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI 2.2.2. Dış Ticaret, İhracat, İthalat Türkiye nin 2002-2012 yıları arası dış ticareti incelendiğinde; küresel krizin yaşandığı 2009 yılı hariç ihracat ve ithalat artmış, buna bağlı olarak dış ticaret hacmi de artmıştır. Ödemeler dengesi bilançosunun en önemli kalemi olan dış ticaret dengesinin Türkiye nin aleyhine bozulmaya devam etmesi, cari açık konusunu ekonomi gündeminin en önemli konusu haline getirmiştir. İhracatın ithalatı karşılama oranı ise azalmıştır. 2012 yılı dış ticaret verilerini genel olarak incelendiğinde; Türkiye nin dış ticaret dengesinin negatif değer aldığı, buna bağlı olarak ihracatın ithalatı karşılama oranı da düşük seviyede olduğu görülmüştür. Diyarbakır dış ticaret dengesinde 130 milyon dolar pozitif değer ile dış ticaret açığını kapatarak dış ticaret dengesini Bölge lehine çevirmiştir. Tablo 2.8- Dış Ticaret Göstergeleri (Milyon Dolar), 2012 İhracat İthalat Dış Ticaret Dış Ticaret İhracatın İthalatı Karşılama Oranı (%) Diyarbakır 199 69 268 130 288 Türkiye 152.489 236.545 389.034-84.056 64 Kaynak: TÜİK, 2012c. Türkiye nin 2002 yılında 36 milyar dolar seviyesinde olan ihracatı, 2012 yılında 152 milyar dolar ile rekor seviyeye ulaşmıştır. İhracatın 11 yıldaki artışı 4 kattan daha fazla olmuştur. 2002 yılından başlayarak 2009 yılına kadar düzenli bir artış gösteren Türkiye ihracatı, 2008 yılında dünyada yaşanan kriz nedeniyle küresel ticaret hacminin küçülmesine bağlı olarak 2009 yılında bir önceki yıla göre % 23 azalmıştır. Krizin etkilerinin ortadan kalkması ve dünya ekonomisinin yeniden büyümeye başlamasıyla Türkiye nin ihracatı tekrar artışa geçmiştir. Diyarbakır ın ihracatında bir azalış olmamasına rağmen Güneydoğu Anadolu bölgesi ihracatı 2010 yılından itibaren düşüşe geçmiştir. Bölgenin toplam ihracatındaki düşüşün nedeni Suriye de yaşanan olaylardır. Tablo 2.9- İhracat (Milyon Dolar), 2002-2012 Yıl Diyarbakır Türkiye 2002 6,8 36.059 2003 12 47.253 2004 34,7 63.167 2005 57,3 73.476 2006 66,9 85.535 2007 83,7 107.272 2008 92,1 132.027 2009 115,4 102.143 2010 165,1 113.883 2011 169,7 134.907 2012 199 152.489 Kaynak: TÜİK, 2012c. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 20
DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI Diyarbakır ilinin ihracatının Türkiye içindeki payının düşük olması ve ilin nüfusunun fazla olması, kişi başına düşen ihracatta Türkiye ortalamasının çok gerisinde kalınmasına neden olmaktadır. İlin ihracatının GSYİH a oranı çok düşük seviyededir. İhracat yapılan ülke sayısı hem Diyarbakır da hem Türkiye de yıllar itibariyle artmaktadır. Tablo 2.10- İhracat a İlişkin Göstergeler, 2012 Diyarbakır Türkiye Kişi Başı İhracat (Dolar) 125 2.016 İhracat Sıralaması 34 - İhracat / GSYİH (%) 0,03 19,4 İhracat Yapılan Ülke Sayısı 66 222 Türkiye İhracatına Oranları (%) 0,13 - Kaynak: TÜİK, 2012c. Türkiye de ve Diyarbakır da ihracattaki artışa paralel olarak ihracatçı firma sayısı artış halindedir. Tablo 2.11- İhracatçı Firma Sayısı, 2002-2012 Yıl Diyarbakır Türkiye 2002 18 31.731 2003 31 35.603 2004 53 39.437 2005 82 42.156 2006 83 44.166 2007 67 48.269 2008 84 48.144 2009 106 48.591 2010 128 50.379 2011 135 53.282 2012 161 56.441 Kaynak: EB, 2012. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 21
DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI 2012 yılında Türkiye ihracatında en büyük ülke grubu Avrupa Birliği ülkeleridir. AB ülkelerinin toplam ihracat içindeki payı % 39 dur. Arkasından % 28 lik oranla Yakın ve Orta Doğu gelmektedir. AB ülkeleri hariç diğer Avrupa ülkelerine yapılan ihracat % 9 ile 3.sırayı almaktadır. Almanya en çok ihracat yaptığımız Avrupa ülkesidir. 2. ve 3. sırada Ortadoğu ülkelerinden Irak ve İran bulunmaktadır. Türkiye ihracatının % 52 sini ilk 10 ülkeye yapılan ihracat oluşturmaktadır. Irak la olan ilişkilerin olumlu yönde gelişmesi, Türkiye için çok önemli fırsatları da beraberinde getirmiş ve ticaretimiz 2003 yılından sonra hızlı bir gelişme sürecine girmiştir. Irak, hem Türkiye ihracatında hem de Diyarbakır ilinin ihracatında önemli bir ülkedir. Ancak ihracat rakamlarının Türkiye içersindeki yüzdesi düşünüldüğünde Irak potansiyelinin yeterince iyi değerlendirilmediği anlaşılmaktadır. Irak a ihracatta en büyük pay İstanbul ve Gaziantep bölgelerine aittir. 2012 yılında Irak; Diyarbakır ihracatında % 53 lük pay ile ilk sırada yer almaktadır. Tablo 2.12- En Çok İhracat Yapılan 10 Ülke, 2012 (Bin Dolar) Diyarbakır Türkiye Irak 107.210 Almanya 13.126.298 Çin 60.524 Irak 10.825.135 SuudiArabistan 5.079 İran 9.921.966 Libya 4.218 İngiltere 8.695.727 Hindistan 2.569 BAE 8.174.835 Tayvan 1.999 Rusya 6.682.064 Nijerya 1.913 İtalya 6.374.077 ABD 1.888 Fransa 6.199.068 BAE 1.722 ABD 5.605.294 Katar 1.236 İspanya 3.718.976 İlk On Ülke Toplamı 188.358 İlk On Ülke Toplamı 79.323.440 GenelToplam 198.952 GenelToplam 152.488.652 İlk 10 Ülkenin Payı (%) 95 İlk 10 Ülkenin Payı (%) 52 Kaynak: TÜİK, 2012c. Türkiye ihracatının faaliyet bazında ürün grubu incelendiğinde; 2012 yılında % 93 ile en büyük payı imalat sanayinin aldığını görmekteyiz. İkinci sırada tarım ve ormancılık faaliyet kolunda yer alan ürünler bulunmaktadır. Türkiye İhracatının %53 ünü ilk 10 ürün oluşturmaktadır. Diyarbakır ihracatında ağırlıklı sektör madenciliktir. Diyarbakır ihracatında: kum, kil ve taşocakçılığı ürün grubu % 27 ile pay ile ilk sıradadır; öğütülmüş tahıl ürünleri %24 ile 2.sırada; taş % 11 ile 3.sıradadır. Diyarbakır ihracatının % 85 ini ilk 10 ürün grubu oluşturmaktadır. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 22
Tablo 2.13- En Çok İhracat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), 2012 DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI Diyarbakır Kum, kil ve taşocakçılığı 54.369 Öğütülmüş tahıl ürünleri 48.207 Taş 20.891 Bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağlar 10.956 İzole edilmiş tel ve kablolar 9.925 Demir dışı metal cevherleri 7.953 Elektrik motoru, jeneratör, transformatörler 4.627 Süt ürünleri 4.347 Boya, vernik vb. kaplayıcı maddeler ile matbaa mürekkebi ve macun 4.295 Metal yapı malzemeleri 3.786 İlk On Ürün Toplamı 169.356 Genel Toplam 198.952 İlk 10 Ürünün Payı (%) 85 Kaynak: TÜİK, 2012c. Türkiye nin 2002 yılında 51 milyar dolar seviyesinde olan ithalatı, 2012 yılında 236 milyar dolar ile rekor seviyeye ulaşmıştır. İthalatın 11 yıldaki artışı 4,5 kattan daha fazla olmuştur. 2002 yılından başlayarak 2009 yılına kadar düzenli bir artış gösteren Türkiye ithalatı, 2008 yılında dünyada yaşanan kriz nedeniyle küresel ticaret hacminin küçülmesine bağlı olarak 2009 yılında bir önceki yıla göre % 30 azalmıştır. Krizin etkilerinin ortadan kalkması ve dünya ekonomisinin yeniden büyümeye başlamasıyla Türkiye nin ithalatı tekrar artışa geçmiştir. Diyarbakır ilinin ihracatı 2002 yılında 7 milyon dolar iken 2012 yılında 69 milyon dolar olmuştur. İthalatın 11 yıldaki artışı Türkiye için yaklaşık 5 kat kadarken, Diyarbakır için bu oran yaklaşık 10 kat kadardır. Tablo 2.14- İthalat (Milyon Dolar), 2002-2012 Yıl Diyarbakır Türkiye 2002 7 51.554 2003 13 69.340 2004 11 97.540 2005 16 116.774 2006 18 139.576 2007 36 170.063 2008 33 201.964 2009 24 140.928 2010 40 185.544 2011 63 240.842 2012 69 236.545 Kaynak: TÜİK, 2012c. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 23
DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI Türkiye ve Diyarbakır ilinin ithalat rakamları (ara ara zıtlıklar bulunsa da) genellikle paralel bir seyir izlemektedir. 2012 yılında ise Türkiye nin ithalatı azalırken Diyarbakır ın ithalatı artmıştır. Kişi başı ithalat oranlarına bakıldığında, il 43 dolar ile Türkiye ortalamasının çok gerisinde olup iller arasındaki ithalatta 47. sıradadır. İthalatın GSYİH ya oranı Türkiye de çok yüksek iken Diyarbakır ilinde çok küçüktür. Diyarbakır ilinin ithalat yaptığı ülke sayısı, Türkiye ile kıyasla daha az çeşitlilik göstermektedir. Tablo 2.15- İthalat a İlişkin Göstergeler, 2012 Diyarbakır Türkiye Kişi Başı İthalat (Dolar) 43 3.128 İthalat Sıralaması 47 - İthalat / GSYİH (%) 0,009 30,084 İthalat Yapılan Ülke Sayısı 46 221 Türkiye İthalatına Oranları (%) 0,03 Kaynak: TÜİK, 2012c. Türkiye de ve Diyarbakır da ithalattaki artışa paralel olarak ithalatçı firma sayısı da artış halindedir. 2002 yılına göre ithalatçı firma sayısında Türkiye de % 66, Diyarbakır da ise % 288 artış olmuştur. Tablo 2.16- İthalatçı Firma Sayısı, 2002-2012 Yıl Diyarbakır Türkiye 2002 35 39.110 2003 43 43.392 2004 55 48.119 2005 71 51.302 2006 72 53.768 2007 91 58.936 2008 89 57.796 2009 80 55.101 2010 113 59.262 2011 151 66.906 2012 136 64.988 Kaynak: EB, 2012. 2012 yılında Türkiye ithalatında en büyük ülke grubu Avrupa Birliği ülkeleridir. AB ülkelerinin toplam ithalat içindeki payı % 37 dir. Arkasından % 21 lik oranla Çin, Hindistan, Güney Kore ve Japonya nın içinde bulunduğu Diğer Asya ülke grubu gelmektedir. AB hariç diğer Avrupa ülkelerine yapılan ithalat % 16 ile 3.sırayı almaktadır. İthalatta ilk sırayı en büyük enerji tedarikçimiz Rusya Federasyonu oluşturmaktadır. Almanya en çok ithalat yaptığımız Avrupa ülkesidir. 3. sırada dünyanın en büyük ihracatçı ülkesi Çin bulunmaktadır. Türkiye ithalatının % 57 sini ilk 10 ülkeden yapılan ithalat oluşturmaktadır. Diyarbakır da ithalatta ilk sırada yer alan ülke Çin dir. Diyarbakır ithalatının % 78 i ilk 10 ülkeden sağlanmaktadır. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 24
DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI Tablo 2.17- En Çok İthalat Yapılan 10 Ülke (Bin Dolar), 2012 Diyarbakır Türkiye Çin 9.377 Rusya Federasyonu 26.625.286 İspanya 6.590 Almanya 21.400.186 Almanya 6.482 Çin 21.295.167 Yunanistan 6.408 ABD 14.130.402 Romanya 5.842 İtalya 13.344.471 İtalya 5.451 İran 11.964.779 Hindistan 3.824 Fransa 8.589.894 Belçika 3.689 İspanya 6.023.618 İngiltere 3.674 Hindistan 5.843.638 RusyaFederasyonu 2.678 Güney Kore 5.660.083 İlk On Ülke Toplamı 54.015 İlk On Ülke Toplamı 134.877.524 Genel Toplam 69.057 GenelToplam 236.545.042 İlk 10Ülkenin Payı (%) 78 İlk 10Ülkenin Payı (%) 57 Kaynak: TÜİK, 2012c. Türkiye ithalatının faaliyet bazında ürün grubu incelendiğinde; 2012 yılında % 8 ile büyük payı, rafine edilmiş petrol ürünlerinin aldığı görülmektedir. İkinci sırada Demir-çelik dışındaki ana metal sanayi % 7, üçüncü sırada Motorlu kara taşıtları ve motorları % 5 pay almaktadır. Türkiye ithalatının % 42 sini ilk 10 ürün oluşturmaktadır. Diyarbakır ithalatında, rafine edilmiş petrol ürünleri grubu % 45 ile pay ile ilk sıradadır. Tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler % 5 ile 2.sırada; elektrik motoru, jeneratör, transformatörler % 5 ile 3.sıradadır. Diyarbakır ithalatının % 77 sini ilk 10 ürün grubu oluşturmaktadır. Tablo 2.18- En Çok İthalat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), 2012 Diyarbakır Rafine edilmiş petrol ürünleri 31.227 Tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler 3.508 Elektrik motoru, jeneratör, trasformatörler 3.384 Maden, taşocağı ve inşaat makineleri 2.869 Motorlu kara taşıtlarının motorlarıyla ilgili parça ve aksesuarları 2.793 Taş 2.311 İçten yanmalı motor ve türbin; (uçak, motorlu taşıt ve motosiklet motorları hariç) 2.018 Tekstil, giyim eşyası ve deri işlemede kullanılan makineler 1.892 Kâğıt hamuru, kâğıt ve mukavva 1.665 Akümülatör, pil ve batarya 1.582 İlk On Ürün Toplamı 53.249 Genel Toplam 69.057 İlk 10 Ürünün Payı (%) 77 Kaynak: TÜİK, 2012c. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 25
DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI 2.2.3. Bankacılık ve Finans Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde genel olarak alternatif finansal araçların pek kullanılmadığı, finansman ihtiyacının büyük bir kısmının krediler ile karşılandığı görülmektedir. Finansal araçlar içerisinde krediler çok yüksek bir paya sahip iken, finansal kuruluşlar içerisinde de bankalar ağırlıktadır. Bu durum, finansal olarak yeteri kadar yayılma olmadığının ve finansal sistemin Bölgede oldukça sığ olduğunun göstergesidir. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) verilerine göre, 2012 yılı sonu itibariyle Türkiye de 10.984 banka şubesi bulunmaktadır. Bunların 87 si Diyarbakır da bulunmaktadır (BDDK, 2012). Banka şube sayısı sıralamasında 81 il arasında Diyarbakır 23 üncü olmuştur. Şube başına nüfus 2012 yılı sonunda Diyarbakır da 18.056 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 2.19- Türkiye ve Diyarbakır da Banka Şube Sayıları, 2007-2012 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Diyarbakır 64 72 76 82 85 87 Türkiye 7.936 9.107 9.541 10.008 10.430 10.984 Kaynak: BDDK, 2012. BDDK verilerine göre, 2012 yılında yurt içi mevduat hacmi 737 milyar TL seviyesindedir. Diyarbakır yurt içi mevduat hacmi açısından 2012 yılı sonunda 26 ıncı sırada yer almıştır. Kişi başına düşen mevduat verilerine bakıldığında Diyarbakır 2012 yılında 1.713 TL mevduat gerçekleştirmiştir Tablo 2.20- Diyarbakır İlinin Yurt İçi Mevduat Hacmi (Bin TL), 2007-2012 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Diyarbakır 1.133.130 1.435.725 1.783.961 2.386.432 2.532.347 2.690.664 Kaynak: BDDK, 2012. BDDK verilerine göre, 2012 yılında yurt içi nakdi kredi hacmi 785 milyar TL seviyesindedir. Diyarbakır yurt içi nakdi kredi hacmi açısından 2012 yılında 23 üncü sırada yer almıştır. Sektörel açıdan bakıldığında Diyarbakır da ziraat ve balıkçılık başta gelmektedir. Diyarbakır da inşaat, toptan ticaret ve komisyonculuk sektörleri kredilerin yoğun olduğu alanlardır (BDDK, 2012). Tablo 2.21- Diyarbakır İlinin Yurt İçi Nakdi Kredi Hacmi (Bin TL), 2007-2012 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Diyarbakır 1.041.172 1.603.691 1.832.177 2.822.928 4.047.947 5.201.765 Kaynak: BDDK, 2012. Kişi başına düşen nakdi kredi verilerine bakıldığında Diyarbakır da 2012 yılında 3.311 TL nakdi kredi gerçekleşmiştir. Gümrük ve Ticaret Bakanlığının verilerine göre 02.01.2013 tarihi itibariyle Diyarbakır da toplam kooperatif sayısı 158, ortak sayısı 19.202 olarak gerçekleşmiştir. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 26
DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI Tablo 2.22- Diyarbakır da Kooperatif Sayısı, 2012 Faal Kooperatifler Faal Olmayan Kooperatifler Toplam Sayı Ortak Sayı Ortak Sayı Ortak Diyarbakır 158 17.186 22 2.016 180 19.202 Kaynak: GTB, 2012. 2.2.4. Yatırım Teşvikleri, Yabancı ve Kamu Yatırımları 19 Haziran 2012 tarih ve 2012/3305 sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar ile yayınlanan yeni yatırım teşvik sistemine göre sosyo-ekonomik gelişmişlik durumları dikkate alınarak 6 farklı bölge oluşturulmuş ve bölgesel gelişmişlik farklarını azaltmayı, sektörel kümelenmeyi öne çıkarmayı hedefleyerek bu bölgelere farklı teşvik uygulamaları getirilmiştir. Buna göre Diyarbakır ili, Şanlıurfa ili ile birlikte teşvik sisteminden en fazla faydalanan 6. Bölgede yer almaktadır. Diyarbakır İlinde 2007 ve 2012 yılları arasında Yatırım Teşvik Belgesi sayısı, sabit yatırım tutarları ve bununla sağlanan istihdam miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Paylara bakıldığında, toplam yatırım tutarı ve istihdam oranlarının, belge sayısı oranına göre daha düşük kaldığı görülmektedir. Bu da ildeki yatırımların daha küçük ölçekli olduğunu, daha az toplam sabit yatırım tutarı barındırdığını ve daha az istihdam sağladığını ortaya koymaktadır. 2012 yılında, Diyarbakır ilinde düzenlenen yatırım teşvik belgesi sayısı 69 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 2.23- Diyarbakır İli 2007-2012 Yılları Yatırım Teşvik Belgesi İstatistikleri Yıl Diyarbakır Türkiye Belge Sayısı 2007 42 2.823 2008 17 3.051 2009 31 2.381 2010 97 4.324 2011 72 4.492 2012 69 4.362 Toplam 328 21.433 Sabit Yatırım (Milyon TL) 2007 266 22.180 2008 34 27.164 2009 138 30.884 2010 338 64.861 2011 304 56.180 2012 334 57.764 Toplam 1.414 259.033 İstihdam 2007 1.437 128.547 2008 380 118.158 2009 668 87.289 2010 2.289 155.426 2011 1.861 128.028 2012 2.643 149.234 Toplam 9.278 766.682 Kaynak: EB, 2012. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 27
DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI 2012 yılında Diyarbakır İlindeki yatırım teşvik belgesi sayısı 2011 yılındaki miktarı aşmıştır. 2012 yılında Diyarbakır ilinde imalat sanayi sektöründe 39, hizmetler sektöründe 16, madencilik sektöründe 12, enerji ve tarım sektöründe 1 er adet yatırım teşvik belgesi düzenlenmiştir. Bu dönemde alınan yatırım teşvik belgesi sayısı önceki yıllara göre daha yüksektir. Türkiye toplamından aldığı pay önceki yıllara göre daha yüksek olmasına rağmen yinede ülke ortalamasına göre düşük kalmıştır. Tablo 2.24- Sektörel Bazda Yatırım Teşvik Belgesi İstatistikleri, 2012 Sektör Belge Sayısı Sabit Yatırım İstihdam Diyarbakır Türkiye Kaynak: EB, 2012. Enerji 1 7 10 Hizmetler 16 150 712 İmalat 39 126 1.737 Madencilik 12 46 175 Tarım 1 4 9 Toplam 69 333 2.643 Enerji 197 12.663 3.503 Hizmetler 1.156 15.216 57.899 İmalat 2.590 26.543 76.585 Madencilik 287 2.212 8.131 Tarım 125 790 3.066 Toplam 4.355 57.424 149.184 2012 yılı itibariyle Diyarbakır da bulunan yabancı şirket sayısı 27 dir. En fazla şirket İnşaat sektöründedir. Toptan ve Perakende Ticaret, inşaat sektörünün ardından en çok şirket bulunan sektördür. Tablo 2.25- Yıllar İtibariyle Diyarbakır Yabancı Şirket Sayısı, 2010-2012 Sektörler 2010 2011 2012 İnşaat 1 0 1 Toptan ve Perakende Ticaret 2 0 0 Madencilik ve Taşocakçılığı 0 1 0 İmalat Sanayi 0 0 0 Gayrimenkul, Kiralama ve İş Faaliyetleri 1 1 1 Diğer Toplumsal, Sosyal Ve Kişisel Hizmet Faaliyetleri 0 0 0 Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler 0 0 0 Tarım, Avcılık ve Ormancılık 0 0 0 Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama Hizmetleri 0 1 0 Toplam 4 3 2 Kaynak: EB, 2012. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 28
DİYARBAKIR İLİ EKONOMİK YAPISI Kamu yatırımları, özellikle özel sektörün yatırım yapmaktan çekindiği ya da yüksek teşvikler bekleyerek yatırımları başka noktalara kaydırdığı yerlerde ciddi bir önem kazanmaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Türkiye de çoğu yere göre özel sektör yatırımlarının sınırlı olduğu bir bölge olarak öne çıkmaktadır. Bu durum kamu yatırımlarının bölge için önemini daha da arttırmaktadır. Tablo 2.26- Kamu Yatırımları (Bin TL), 2005-2012 Yıl Diyarbakır Türkiye 2005 158.760 19.899.447 2006 121.230 21.608.226 2007 111.607 21.513.108 2008 145.943 21.915.452 2009 370.231 27.458.727 2010 469.201 33.832.966 2011 776.615 36.400.287 2012 798.074 44.434.287 Kaynak: KB, 2012. Özellikle 2009 yılından itibaren Diyarbakır iline yapılan yatırımların Türkiye de gerçekleşen kamu yatırımlarına oranında artış yaşandığı yukarıdaki tabloda görülmektedir. 2012 yılında kamu yatırımlarında Diyarbakır en fazla pay alan 4. il olmuştur. 2012 yılı için Diyarbakır ilinde gerçekleştirilmesi planlanmış kamu yatırımı 798.074 Bin TL seviyesindedir. Bu miktarın % 47 sinin tarıma ait olması bölgede tarım faaliyetlerine olumlu şekilde yansımaktadır. Madencilik ve eğitim sektörleri de tarımdan sonra en fazla pay alan sektörler konumundadır. Tablo 2.27-2012 Yılı Kamu Yatırımlarının Sektörel Dağılımı, (Bin TL) Sektör Diyarbakır Türkiye Tarım 376.817 5.852.392 Madencilik 68.856 1.208.400 İmalat 2 538.050 Enerji 18.283 3.732.935 Ulaşım 15.029 13.877.595 Turizm - 294.439 Konut 12.205 479.845 Eğitim 100.673 6.491.136 Sağlık 25.200 2.161.600 Diğer 181.009 9.797.895 Toplam 798.074 44.434.287 Kaynak: KB, 2012. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 29
DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 30
DİYARBAKIR İLİ SANAYİ SEKTÖRÜ MEVCUT DURUMU ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DİYARBAKIR İLİ SANAYİ SEKTÖRÜ MEVCUT DURUMU* Bu bölümde, Diyarbakır ili sanayisi sektörel dağılımı, sanayi istihdamı, Diyarbakır organize sanayi bölgesi ile ilgili genel bilgilere yer verilerek ilin sanayi profili çıkarılmaya çalışılmıştır. 3.1. Genel Göstergeler Tablo 3.1.Diyarbakır İli Genel Göstergeler Diyarbakır Türkiye Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması (2011) 67 Kurulan Şirket ve Kooperatiflerin Toplam Sayısı (2012) 824 107.219 Kapanan Şirket ve Kooperatiflerin Toplam Sayısı (2012) 324 69.523 Kişi Başına Toplam Elektrik Tüketimi (kwh) (2011) 845 2.490 Kişi Başına Toplam Elektrik Tüketimi İl Sıralaması (2011) 77 - Sanayi Elektrik Tüketimi Payı (%, 2011) 0,26 100 Kaynak: TÜİK, 2011b; KB, 2011. Diyarbakır İli henüz kendi potansiyelini yansıtan gelişmiş bir sanayiye sahip değildir. 2011 yılı Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksinde Diyarbakır ili diğer iller arasında 67 nci sırada bulunmaktadır. 3.2. Sanayinin Sektörel Dağılımı ve Sanayi İstihdamı 3.2.1. Sanayinin Sektörel Dağılımı Diyarbakır sanayinin sektörel dağılımı incelenirken Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası kayıtlı işletme verilerinden ve Sosyal Güvenlik Kurumu istatistikleri yıllığından faydalanılmıştır. Diyarbakır da Madencilik ve Taş Ocakçılığı ile İmalat Sanayi alt faaliyet kollarındaki işletmeler baz alındığında, söz konusu faaliyet kollarında Ticaret ve Sanayi Odasına kayıtlı 732 adet işletme bulunmaktadır. Sosyal Güvenlik Kurumu verilerine göre ise işletme sayıları aşağıdadır. *Bu Bölüm Karacadağ Kalkınma Ajansının, TRC2 Bölgesi 2014-2023 Bölge Planı Mevcut Durum Raporu 1.Taslağı ndan (2013) derlenmiştir. DİYARBAKIR İLİ SANAYİ PROFİLİNİN OLUŞTURULMASI 31