2. 1. Engelin Tanımı. 2. 2. 2. Engellilerin Sınıflandırılması 2. 2. 2. 3. İşitme Engelliler 3. 2. 2. 4. Dil ve Konuşma Engelliler 4

İÇİNDEKİLER 1. Giriş 2. Genel Bilgiler 2. 1. Engelin Tanımı. 2 2. 2. Engellilerin Sınıflandırılması 2 2. 2. 1. Ortopedik Engelliler. 2 2. 2. 2. Görme Engelliler.. 3 2. 2. 3. İşitme Engelliler 3 2. 2. 4. Dil ve Konuşma Engelliler 4 2. 2. 5. Zihinsel Engelliler. 5 2. 2. 6. Süreğen Hastalıklar 5 2. 3. Zihinsel Engelli Çocukların Sınıflandırılması.. 6 2. 3. 1. Eğitilebilir Zihinsel Engelli Çocuk 8 2. 3. 2. Öğretilebilir Zihinsel Engelli Çocuk.. 9 2. 3. 3. Öz Bakıma Muhtaç Zihinsel Engelli Çocuk.. 10 2. 4. Neden Zihinsel Engelli Çocuklar?. 11 2. 5. Türkiye de Zihinsel Engellilerde Diş Hekimliği Uygulamaları..12 2. 6. Dünyada Zihinsel Engellilerde Diş Hekimliği Uygulamaları.. 14 2. 7. Zihinsel Engellilerde Anne, Baba ve Öğretmenlerin Önemi.. 16 3. Gereç ve Yöntem... 20 4. Bulgular. 28 5. Tartışma. 40 6. Özet 42 Kaynaklar.. 45 Özgeçmiş... 48

T.C. Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Pedodonti Anabilim Dalı ENGELLİ ÇOCUKLARIN AĞIZ VE DİŞ SAĞLIĞININ DEĞERLENDİRİLMESİ BİTİRME TEZİ Stj. Dişhekimi Davut KOSOR Danışman Öğretim Üyesi : Prof. Dr. Ertuğrul SABAH İZMİR-2011

1.GİRİŞ Engelli çocukların toplumdaki oranı %12,29 dur. ( 1 ). Engelli çocukların diş hekimine ulaşabilmelerinde zorluklar bulunmaktadır. Bunlar, diş hekimlerinin engelli çocuğa yaklaşımda deneyim eksiklikleri, ailelerin sosyo-ekonomik durumunun yetersizliği, iletişim kurulamaması olarak sıralanabilir. Bu çalışma; engelli çocukların tedavi edilebileceğini, edilemiyorsa da verilen ağız ve diş sağlığı eğitimi ile ağız hijyenlerinin sağlanıp, durumun daha kötüleşmesine engel olunabileceğini irdelemek amacıyla Ege Ağız ve Diş Sağlığı ve Diş Hekimleri Derneği ile birlikte yapılmıştır. Çalışmanın amacı, engelli çocukların kendilerini en güvende hissettikleri, anne, baba ve öğretmenlerinin yanında, her gün gittikleri sınıflarında kolaylıkla muayene ve tedavi olabileceklerini göstermektir. Engelli çocukların diş hekimlerine karşı olan korkularını yenmelerine yardımcı olmaktır. Anadolu topraklarında var olan imece ve salmanın diş hekimliği hizmetlerinde de kolaylıkla kullanılabileceğini. Selçuklu ve Osmanlı vakıf geleneğini de meslektaşlarımıza hatırlatacağımızı ümit ediyoruz.

2. GENEL BİLGİLER 2. 1. ENGELLİ TANIMI : Doğuştan veya sonradan herhangi bir hastalık veya kaza sonucu, bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yetilerini çeşitli derecelerde kaybetmiş, normal yaşamın gereklerine uyamayan kişilerdir (2). 2. 2. ENGELLİLERİN SINIFLANDIRILMASI (2) A. ORTOPEDİK ENGELLİLER B. GÖRME ENGELLİLER C. İŞİTME ENGELLİLER D. DİL VE KONUŞMA ENGELLİLER E. ZİHİNSEL ENGELLİLER F. SÜREĞEN HASTALIĞI OLANLAR 2.2.1. ORTOPEDİK ENGELLİLER Kas ve iskelet sisteminde, yetersizlik, eksiklik ve fonksiyon kaybı olan kişidir. El, kol, ayak, bacak, parmak ve omurgalarında, kısalık, eksiklik, fazlalık, yokluk, hareket kısıtlılığı, şekil bozukluğu, kas güçsüzlüğü, kemik hastalığı olanlar, felçliler, Serebral Palsi, spastikler ve spina bifida olanlar bu gruba girmektedir. 2

RESİM 1 : Ortopedik Engelliler 2.2.2. GÖRME ENGELLİLER Tek veya iki gözünde tam veya kısmi görme kaybı veya bozukluğu olan kişidir. Görme kaybıyla birlikte göz protezi kullananlar, renk körlüğü, gece körlüğü (tavuk karası) olanlar bu gruba girer. RESİM 2 : Görme Engelliler 2.2.3. İŞİTME ENGELLİLER Tek veya iki kulağında tam veya kısmi işitme kaybı olandır. İşitme cihazı kullananlar da bu gruba girmektedir. 3

RESİM 3 : İşitme Engelliler 2.2.4. DİL VE KONUŞMA ENGELLİLER Herhangi bir nedenle konuşamayan veya konuşmanın, hızında, akıcılığında, ifadesinde bozukluk olan ve ses bozukluğu olan kişidir. İşittiği halde konuşamayan, gırtlağı alınanlar, konuşmak için alet kullananlar, kekemeler, afazi, dil-dudak-damak-çene yapısında bozukluk olanlar bu gruba girmektedir. RESİM 4 : Dil ve Konuşma Engelliler 4

2.2.5. ZİHİNSEL ENGELLİLER Çeşitli derecelerde zihinsel yetersizliği olan kişidir. Zihinsel engelli olanlar (mental retardasyon), Down Sendromu, Fenilketonüri (zihinsel engelli olduğunda) bu gruba girer. 2.2.6. SÜREĞEN HASTALIKLAR Kişinin çalışma kapasitesi ve fonksiyonlarının engellenmesine neden olan, sürekli bakım ve tedavi gerektiren hastalıklardır. (Kan hastalıkları, kalp-damar hastalıkları, solunum sistemi hastalıkları, sindirim sistemi hastalıkları, idrar yolları ve üreme organı hastalıkları, cilt ve deri hastalıkları, kanserler, endokrin ve metabolik hastalıklar, ruhsal davranış bozuklukları, sinir sistemi hastalıkları, HIV). Engellilik araştırmalarında, süreğen hastalıklar da, engel türü içerisinde bir alt başlık olarak yer almaktadır. Bu araştırmada, süreğen hastalıklar, Özürlüler İdaresi Başkanlığı nın kimlik verilmesine esas olan, 18.03.1998 Tarih ve 23290 sayılı Resmi Gazete de yayınlanan, Özürlülere Verilecek Sağlık Kurulu Raporları Hakkındaki Yönetmelik çerçevesinde belirlenmiştir. Araştırmada, süreğen hastalık dışındaki engel türlerine ilişkin ayrıntılı bilgiler sorgulanırken, süreğen hastalığın, bireyin normal kabul edilen davranış biçimlerindeki sürekli kayıpları konusunda yeterli sorgulama yapılmamıştır. Bu nedenle, süreğen hastalık, toplam engellilik oranı içerisinde yer almakta, nitelikleri incelenirken, diğer engel türlerinden ayrı olarak değerlendirilmektedir (2). 5

2.3. ZİHİNSEL ENGELLİ ÇOCUKLARIN SINIFLANDIRILMASI Zihinsel engelli çocuklar, toplumdaki diğer çocuklardan farklıdır. Bu farklılığın zihinsel engel olduğunu tanımlamak için çeşitli testler kullanılır. IQ testleri bu yöntemlerden birisidir. Çocuğun, düşünme, öğrenme ve sorun çözme ile ilgili yetenekleri ölçülür. Kesin tanı, değişik bilim dallarının birlikte çalışması ile konulabilir. Zihinsel engellilerde çeşitli sınıflamalar kullanılabilir. IQ SINIFLAMASI 1. Hafif düzeyde zihinsel gelişme geriliği : IQ düzeyi 50-55 ila 70-75 arasındadır. 2. Orta düzeyde zihinsel gelişme geriliği : IQ düzeyi 35-40 ila 50-55 arasındadır. 3. Ağır düzeyde zihinsel gelişme geriliği : IQ düzeyi 20-25 ila 35-40 arasındadır. 4. İleri derecede ağır zihinsel gelişme geriliği : IQ düzeyi 20-25 in altındadır. Bu sınıflamada, hafif düzeyde zihinsel gelişme geriliği olanlar eğitebilir grubunu, orta düzeyde zihinsel gelişme geriliği olanlar öğretilebilir grubunu, ağır ve ileri derecede zihinsel gelişme geriliği olanlar da öz bakım grubunu oluşturur (3). 6

AAMR nin ( American Association of Mental Retardation ) IQ seviyelerine göre yaptığı zihinsel engelli sınıflaması ise aşağıdaki gibidir. Hafif ( EMR = Educational Mental Retardation ): 50-70 IQ = Eğitilebilir Orta ( TMR = Teachable Mental Retardation ): 35-50 IQ = Öğretilebilir Ağır ( SMR = Severable Mental Retardation ): 20-35 IQ = Öz Bakım İleri ağır ( PMR = Profound Mental Retardation ): 20-0 IQ =Öz Bakım (4). ZEKA BÖLÜMÜ SINIFLAMASI Bu sınıflamada dört boyut dikkate alınmaktadır. 1: Zihinsel İşlevler ve Uyumsal Beceriler, 2: Psikolojik / duygusal Özellikler, 3: Bedensel / Sağlık / Nedensel Özellikler, 4: Çevresel Özellikler. Zihinsel engelli çocukların gereksinimlerine göre yardım yoğunluğu sınıflaması : Seyrek : Yardıma gereksinimi, zaman zamandır. Geçiş dönemlerinde kısa süreli yardım yapılır. Geçiş dönemleri, okula başlamak, ev değiştirmek, gibi sıralanabilir. Sınırlı : Yardıma gereksinim uzun sürelidir. Yardımcı personele gereksinim azdır. Hizmetin maliyeti düşüktür. Yoğun : Yardım, belirli ortamlarda süreklidir. Uzun sürelidir. Yaygın : Yardım, sürekli ve yüksek yoğunluktadır. Daha çok personelle çalışılır. Maliyeti yüksektir (5). 7

Zihinsel engellilerin sınıflamasında çeşitlilik vardır. Günümüzde zihinsel engellileri sınıflamada, Milli Eğitim Bakanlığına Bağlı Özel Okullar Yönetmeliğinin 6. maddesinde belirtilmiş olan sınıflama kullanılmaktadır. Milli Eğitim Bakanlığı, aldığı kararlar doğrultusunda, IQ yerine Zeka Bölümü (Z.B.) terimi kullanmaktadır. A. Eğitilebilir zihinsel engelli çocuk = 45-75 Z.B. B. Öğretilebilir zihinsel engelli çocuk = 44-25 Z.B. C. Öz bakıma muhtaç zihinsel engelli çocuk= 24-0 Z.B. (5). 2.3.1. EĞİTİLEBİLİR ZİHİNSEL ENGELLİ ÇOCUK Zeka bölümleri, 45-75 Z.B. arasında olan bireylerdir. Okul çağında akademik çalışmalarda gerilik gösterirler. Ortalama üçüncü ya da dördüncü sınıf düzeyinde akademik bilgi ve beceri kazanabilirken, bu düzeye, normallere göre daha ileri yaşlarda ulaşırlar. Eğitilebilir terimi içine giren çocukların, okuma, yazma, matematik gibi temel akademik becerileri öğrenebileceklerini açıklamaktadır. Başka bir tanımla bu çocukların özel eğitim olanaklarıyla normal ilkokul programlarından yararlanabileceklerini göstermektedir. Bu gruba giren çocuklar, temel akademik becerilerin yanı sıra, öz bakım becerileri de öğrenebilirler, ileride yetişkinlik çağına geldiklerinde tamamen ya da kısmen geçimlerini sağlayabilecek bir iş becerisi kazanabilirler. Bu gruba yönelik özel eğitim programları bu konulara ağırlık vermektedir (5-6 -7). 8

RESİM 5 : Eğitilebilir Zihinsel Engelliler 2.3.2. ÖĞRETİLEBİLİR ZİHİNSEL ENGELLİ ÇOCUK Zeka bölümleri, 44-25 Z.B. olan bireylerdir. Engelleri genellikle okul öncesi dönemlerde fark edilir. Gelişim özelliklerinde normallerden önemli derecede farklılık gösterirler. Öğretilebilir teriminin iki anlamı vardır. Temel akademik becerilerde eğitilemez. Günlük hayatın gerektirdiği, sosyal uyum, pratik iletişim ve öz bakım becerilerini öğrenebilir. Bu çocuklara yönelik eğitim programlarında, ikinci gruba giren becerilerin öğretilmesine ağırlık verilmektedir., Öğretilebilir zihinsel engelliler yetişkinlik çağına ulaştıklarında, sosyal uyum becerilerine ilişkin olarak, ev, yatılı okul ya da korumalı işyerlerinde çalışarak, üretime ve kendi geçimlerine katkı sağlayabilir. Aile ve iş yaşamlarında, çeşitli derecelerde, başkalarının yardımına bağımlılıkları vardır. Eğitim amaçları, dışa bağımlılıklarını en aza indirmek olarak tanımlanabilir (5-6 -7). 9

RESİM 6 : Öğretilebilir Zihinsel Engelliler 2.3.3. ÖZ BAKIMA MUHTAÇ ZİHİNSEL ENGELLİ ÇOCUK Zeka bölümleri, 25-0 Z.B. arasında değişir. Zihinsel engellilerin %5 ni oluşturur. Devamlı bakıma muhtaç çocuklardır. 2-3 yaş zeka özelliklerini gösterirler. Tanı, doğumda veya doğumdan sonra konulabilir. Meme emmeye alışmaları güç olur. Anne sütüne karşı, ilgisizlik, şiddetli ve sürekli ağlamalar, anlamsız bakışlar ve yüz mimikleri vardır. Basit birkaç kelime öğrenilirse de, çoğunluğu, bitkisel yaşam sürdürür ve yabancı sesler çıkarır. Yürüme ve diş çıkarmaları geç olur. Uzun zaman, kendileri yemek yiyemezler, salyaları akar. Ağır zihinsel engelleri yanında ; kafa dejenerasyonları (küçük, büyük, sivri) ve çeşitli organlarda (el, yüz, kulak ) oransızlıklar, engeller vardır. Tabloya, gece ve gündüz altlarını ıslatmak, sindirim, boşaltım ve kalp rahatsızlıkları eşlik eder (5-6 -7). 10

RESİM 7 : Öz Bakıma Muhtaç Zihinsel Engelliler 2.4. NEDEN ZİHİNSEL ENGELLİ ÇOCUKLAR? Hastalarla iletişim bizim için en önemli unsurlardan birisidir. İletişimimizi genellikle karşılıklı konuşarak kurarız. Engelli çocuklarda iletişim kurmak için farklı yollar bulmak ve seçmek durumunda kalabiliriz. Engelli çocukların kullanabildikleri duyularına yönelmek, en etkin yoldur. Duyma engelli, dil ve konuşma engelli çocuklarda, vücut dilini kullanarak iletişim kurabiliriz. Görme engelli çocuklarda konuşarak ve dokunma duyusunu kullanarak iletişim kurabiliriz. Zihinsel engelli çocuklarda iletişim kurmak zordur. Asıl sorun çocuğun kendisini ifade edememesidir. Zihinsel engelli çocukların sosyo-ekonomik durumları da genellikle ortalamanın altındadır. Zihinsel engelli çocuklara ulaşıp, ağız ve diş sağlığı durumlarını tespit edip, tedavilerini gerçekleştirmek diş hekimleri için öncelikli olmalıdır. 11

2.5. TÜRKİYE DE ZİHİNSEL ENGELLİLERDE DİŞ HEKİMLİĞİ UYGULAMARI Ülkemizde zihinsel engelli çocuklara yapılmış çalışmalar oldukça sınırlıdır. Örneğin ; Aşıcı N., Doğan C., Odabaş M. E. Ve Alaçam A. diş erozyonu ve DMFT değerlendirilmesini sağlıklı ve zihinsel engelli çocuklar üzerinde karşılaştırmalı olarak yapmıştır (8). Bu çalışma, 4-18 yaşları arasında 30 sağlıklı, 30 zihinsel engelli olmak üzere toplam 60 çocuk üzerinde yürütülmüştür. Çocukların muayenesi, erozyon konusunda ön eğitim almış üç eğitimli diş hekimi tarafından yapılmıştır. Dental erozyon prevalansının değerlendirilmesi amacıyla, O Sullivan yeni dental erozyon indeksi kullanılmıştır. İndeks skorları, etkilenen diş yüzeyi, erozyonun derecesi ve etkilenen diş yüzey alanları ile tanımlanmıştır. Çalışma sonucunda, zihinsel engelli çocuklarda sağlıklı çocuklara oranla diş erozyon sıklığı ve ortalama DMFT değerleri belirgin olarak yüksek bulunmuştur (8). Gülhane Askeri Tıp Akademisi bünyesinde bulunan, engelli çocuklar okuluna devam etmekte olan 87 engelli çocuk üzerinde yapılan bir çalışmada, bu çocukların diş çürüğü yüzdeleri, dmf-t ve DMF-T indeksleri ve ağız sağlığı durumları saptanmıştır. Çalışma, gün ışığında ve aynasond yardımıyla gerçekleştirilmiştir. Ağız temizliği, dişler üzerinde bulunan plağın görsel tetkiki ile değerlendirilmiştir. dmf-t ve DMF-T indeksleri kullanılmıştır. Çalışmanın sonucunda, engel türlerinin, oral hijyeni, 12

istatistiksel olarak anlamlı şekilde etkilediği bulunmuştur. Otistik çocukların en iyi, serebral palsili çocukların en kötü skorları verdikleri belirlenmiştir. Çocuklar, çürük taraması için 0-6, 7-11 ve 12 yaş üzeri olmak üzere üç gruba ayrılmıştır. Dmf-t ve DMF-T indeksleri ortalamaları, 0-6 yaş için 2.55, 7-11 yaş için 1.63, 12 yaş üzeri için 1.63 olarak hesaplanmıştır. Çocukların %42 sinin çürüksüz olduğu görülmüştür. Engel türleri ve dmf-t ve DMF-T skorları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık bulunamamıştır (9). Şar Sancaklı H. ye göre, özel bakım ihtiyacı olan bireyler oral hastalıklar açısından daha büyük risk altındadır. Oral hastalıkların, genel sağlığın ve özellikle sistemik hastalıklar üzerine doğrudan veya kötüleştirici etkisi olduğundan, bu bireylerin ağız ve diş sağlıklarının iyileştirilmesi ve var olan durumlarının korunması önemlidir. Toplumdaki özel sağlık hizmeti gereksinimi olan hastalara bu konudaki bilgiler, diş hekimleri tarafından, uygun fiziksel koşullar sağlanarak, bireylerin özel bozukluk ve engellerine göre hazırlanan özel ağız diş sağlığı programlarını uygulaması olarak amaçlanmalıdır (10). Engellilere özel okullarda, engellilerin ağız ve diş sağlığı durumlarıyla ilgili yapılan diğer bir çalışmada, dmft-dmft indeksleri ve oral hijyeni değerlendirilmiştir. Çalışmada özel bir okula gitmekte olan 136 birey irdelenmiştir. Engelliler, mental retardeler (MR), serebral palsy (CP), otistik düzensizlik (AD), down sendromu(ds) olarak ve 2-6 yaş, 7-12 yaş ve 13 yaş üstü olmak üzere gruplandırılmıştır. Muayenesi WHO kurallarına göre ve oral hijyen de dişler üzerindeki plağın varlığı, gözle bakılarak 13

saptanmıştır. Hasta yaşları, 2 ile 26 arasında değişmektedir. Gruplara göre ortalama dmft ve DMFT değerleri; 2-6 yaş dmft=2.04±2.24; 7-12 yaş dmft=2.24±2.60, DMFT=0.98±2.58; 13 yaş üstü DMFT=2.68±2.91 dir. Çocukların %15,4 ünün hiç çürüğü ve dolgusu yoktur. dmft ve DMFT değerleri, engelin türüne göre değişiklik göstermese de, oral hijyen değişiklik göstermiştir. Oral hijyen, otistik çocuklarda en iyi ve mental retardelerde en kötü bulunmuştur (11). 2.6. DÜNYADA ZİHİNSEL ENGELLİLERDE DİŞ HEKİMLİĞİ UYGULAMALARI Amerika Birleşik Devletleri nde, Dehaitem M.J, Ridley K., Kirschbaum W.E. ve Inglehart M.R. nin yaptığı bir çalışmada Amerika Birleşik Devletleri dental hijyen programlarının, özel bakıma gereksinimi olan kişilerin tedavisi konusunda öğrencilerini nasıl eğittiği araştırılmıştır. Veriler, 102 Amerikan dental hijyen programından alınmıştır. Tüm programlar (%98) bu konuyu derslerde öğretmektedir. Öğretilerin %48 i öğrencilere özel bakıma gereksinimi olan kişilerle ilgili klinik deneyim sağlamaktadır. Çoğu program, duyma bozukluğu (%93,1), psikopatolojiler (%89,2) ve yetişkin nörolojik bozukluklar (%89,2) gibi, fiziksel, sensörel bozukluğu olan hastaların tedavisini içermektedir. Öğrencilerin değerlendirilmesi genellikle yazılı bir sınav ile (%97,1) yapılmaktadır. Objektif klinik sınavlar (%9,8) ve standardize hasta deneyimleri (%4,9) daha az kullanılmaktadır. Çalışmaya katılanların %29,4 ü okul öğrencilerinin özel bakıma gereksinimi olan hastalarla çalışma şansını arttırmaya çalıştıklarını ve bunu desteklediklerini 14

söylemiştir. Program yöneticilerinin yanıtları ele alındığında, öğrencilerin özel bakıma gereksinimi olan hastalarla daha fazla klinik deneyim elde edebilmeleri, bu hastaları daha iyi anlayabilmeleri ve gereksinimlerine yanıt verebilmeleri için öneriler sunulabileceği görülmüştür (12). Burtner A.P., Jones J.S., McNeal D.R., ve Low D.W., Kuzey Florida daki grup evlerindeki gelişimsel engelli kişilerin dental bakıma ulaşımlarını belirlemek için bir araştırma yapmıştır. Bu kişilere bakanlardan %40 ı, tedavilerinde gönüllü diş hekimi bulmakta zorluk çekmiştir. Bakıcılara göre, engellilerden %75 ile iletişim kurulmasına rağmen, diş hekimleri bir takım sebeplerle bu kişilere servis vermeye gönülsüz olmuşlardır. Finansal engeller, yetersiz bilgi, hazırlık ve bu hastaları tedavi etmek için yeterli ekipmanın olmaması gibi etkenler tanımlanabilir (13). Nijeryalı down sendromlularda, oral hijyen durumu ve tedavi gereksinimi ile ilgili bir çalışmada oral hijyen, çürük, maloklüzyon, hipoplazi, eksik dişler ve çapraşıklık değerlendirilmiştir. Sonuçlar, yaş, cinsiyet ve ebeveynlerin eğitim seviyeleriyle ilgili kontrol gruplarıyla karşılaştırılmıştır. Down sendromlu bireylerin cinsiyette farklılık olmaksızın, kontrol gruplarından daha yetersiz oral hijyene sahip olduğu bulunmuştur. Küçük yaş gruplarında oral hijyen benzer bulunurken, Down sendromlu grupta, yaş arttıkça kötüleşmiştir. Down sendromlu bireylerin daha fazla tedavi gereksinimleri olduğu saptanmıştır (14). Fransa daki özel okullarda yapılan bir çalışmada, engelli çocukların ağız sağlığı, 24 objektif ve subjektif kriter (beslenme, otonomi, dental 15

bakıma ulaşım, oral hijyen, oral hastalık, genel sağlık durumu gibi) ve gözlemsel cross-sectional olarak incelenmiştir. Çalışmada karşılaştırma yapabilmek için, 2487 engelli çocuk (DC), 1641 engelsiz çocuk (NDC) ve 4772 engelli adolesan (DA) değerlendirilmiştir. Çalışmada üç adet indeks kullanılmıştır: Klinik Oral Sağlık İndeksi (COHI), Klinik Oral Bakım İhtiyacı İndeksi (COCNI), Klinik Oral Koruma İndeksi (COPI). Sonuç olarak DC grubu, NDC grubundan daha kötü oral sağlık ve daha fazla tedavi ve koruyucu uygulama gereksinimi göstermiştir. DA grubundakiler DC grubuna göre daha kötüdür (15). Hindistan da yapılan mental engelli çocukların oral sağlığını belirlemek amaçlı bir çalışmada, yaşları 12-30 arasında değişen ve Udaipur daki özel bir okula gitmekte olan, 225 mental retarde kişinin bulguları irdelenmiştir. Çürük, oral hijyen ve periodontal durum ve sırasıyla, DMFT indeksi, Grene ve Vermillion un basitleştirilmiş oral hijyen indeksi (OHİ_S) ve toplum periodontal indeksi kullanılmıştır. En yaşlı hasta grubu, ölçülen tüm indekslerde en yüksek değerleri almıştır. Down sendromu, düşük eğitim seviyeli ebeveynlere ve düşük IQ ya sahip olmak, kötü oral sağlığın en önemli habercileridir (16). 2.7. ZİHİNSEL ENGELLİLERDE ANNE, BABA VE ÖĞRETMENLERİN ÖNEMİ Bugün, toplumun temelini oluşturan ve toplumsal bir kurum olarak varlığını sürdüren kurumların başında, aile gelmektedir. Aileye bir çocuğun 16

katılımı, ailede yeniliğe ve ilişkilerde değişikliğe neden olur. Anne ve babaların, eş olarak birbirlerinden, hayattan, hayattaki beklentilerinden, mesleklerinden, yakın çevreden ve toplumdan beklentileri farklılaşır. Bu durum, aile içindeki iletişim ve işlevleri olumlu ya da olumsuz yönde etkide bulunur. Örneğin, engelli çocuğu olduğunu öğrenen anne-babaların yaşam amaçlarını gözden geçirdikleri, yapmak istedikleri birçok şeyi erteledikleri veya tamamen iptal ettikleri sık gözlenen davranışlar arasındadır. Çocuk doğmadan önce aile işlevlerinin sağlıksız olması, aile üzerindeki etkiyi daha da arttırabilmektedir. Aile için sağlıklı bir çocuğun doğumu bile aileye birçok yenilik ve alışılması zor olan koşullar yaratmaktadır. Doğan bir engelli çocuk, aile yaşantısında alışılmış durumların ve eşler arasındaki evlilik ilişkilerinin bozulmasına neden olabilmektedir. Bu durumun, aile üzerinde bir takım olumsuzluklara ve değişikliklere yol açtığı belirtilmektedir. Yaşanan bu olumsuzlukların nedenleri, (a) engelli çocuğun ailede yarattığı stres, karşılaşılan fiziksel, maddi ve psikolojik sorunlar, (b) ailede engelli kardeşin olması, (c) engelli çocuğun anne ve babasının üstlendiği roller, (d) ailelerin kendilerini anlamayan personele veya uzmana rastlamaları ve (e) aile üyelerinin, arkadaşlarının ve yakın çevredekilerin gösterdikleri tepkiler olarak belirtilmektedir. Anne-babanın karşı karşıya kaldığı bu olumsuzlukların çeşitli sorunlara neden olduğu saptanmıştır. Engelli bir çocuğa sahip olmak, engeli ne olursa olsun birtakım özel güçlükleri de beraberinde getirmektedir. Bu güçlükler; psikolojik durum, maddi durum, eğitim durumu, yaşam tarzı (sosyo--kültürel ve boş zamanları değerlendirme etkinlikleri vb), aile çevresi ve sosyal çevre ile ilişkiler, şeklinde sıralanabilir. Anne, tüm bu güçlükleri çözmede daha aktif 17

rol almakta ve daha çok çaba göstermektedir. Engelli çocuğu olan ailelerin tecrübelerinin ve beklentilerinin anne ve babaya göre değiştiği görülmektedir. Engelli çocuğun günlük yaşamını organize etmek için sürekli mücadele içinde olan annenin yalnızlığı en büyük sorundur. Engelli çocuk anneleri grubu içinde de en fazla sorun yaşayanlar zihinsel engelli çocukların anneleridir. Ailenin, engelli çocuğun yetiştirilmesi ile ilgili kararları vermesi ve sorumlulukları paylaşması gerekmektedir. Bu süreçte, engelli çocuğa sahip aileler rol ve işlevlerde karışıklık yaşayabilir. Ailelerin konuya nasıl baktığı ve işlevini nasıl değerlendirdiği, engelli çocuğun yetiştirilmesinde önemli bir yer tutmaktadır. Suçlama duygusunu yaşayan aileler, engelli bir çocuğa sahip olmakla geçmişteki bazı olaylar nedeniyle cezalandırıldıklarını düşünebilir. Daha ileri yaşlarda çocuklarının engelli olduğu teşhis edilen anne-babalar, bu durumu fark edememekten veya çocuğa gereken ilgiyi ve anlayışı gösterememekten dolayı kendilerini de suçlayabilir. Bu tür suçlama, anne-babayı tamamen çocuğa adamaya yöneltebilir. Annebabalar birbirlerini suçlayabilir. Suçlamalar, kendi aralarındaki iletişimi ve sıcaklığı etkiler. Araştırmalar, engelli çocuğa sahip ailelerde, boşanma ve eşlerden birinin evi terk etme durumlarına, intiharlara ve alkol bağımlılığına sıklıkla rastlanıldığını ortaya koymuştur. Engelli çocuğa sahip ailelerle yapılan araştırmalar, annenin, çocuğun engelinden dolayı babaya göre daha çok etkilendiğini ortaya koymuştur. Baba, çocuğun tedavisinde anneden daha az ilgilidir. Babalar ve anneler sağlık ve bakım hizmetlerini algılamada farklılıklar gösterir. Bu farklılıkları bilmek, anne ve babaların başkalarından duydukları farklı düşünceler 18

doğrultusunda stratejiler geliştirme açısından önemlidir. Aile içinde yaşanan sorunlar hakkında konuşabilmeleri ve sorunları tartışarak çözümler bulabilmeleri için babalara da yardım edilmelidir (17). Farklı IQ seviyelerinin, mental engelli çocuklarda ağız ve diş sağlığını etkilediği düşünülmektedir. Bu amaçla yapılan diğer bir çalışmada, aile ve öğretmenlere verilen ağız hijyeni eğitiminin, farklı IQ seviyelerine sahip çocukların ağız sağlığı durumu üzerindeki etkileri karşılaştırılmalı olarak değerlendirilmiştir. Isparta Meslek Okulu nda eğitim görmekte olan, yaşları 7 ve 23 arasında değişen (71 K, 95 E; yaş:14.10 ±3.32) 166 öğrencinin ağız içi muayenesi yapılmıştır. Gingival İndeks (Gİ), Plak indeksi (Pİ), Diş taşı indeksi (Dtş) ve DMFt kayıtları alınmıştır. Aile ve öğretmenlere mental engelli çocuklara yönelik ağız hijyen eğitimi verilmiştir. Bir ay sonra tüm öğrencilerin arasından IQ seviyelerine göre (25-44 (n=34) ve 45-75 (n=34)) rastgele seçilen ve yaşları 7-18 arasında değişen 68 çocuk tekrar değerlendirmeye alınmıştır. Yapılan karşılaştırmalarda (bağımsız örnekler t testi) Pİ ve Dtş değerlerinin gruplar anlamlı fark oluşturduğu (p<0.05) fakat Gİ değerlerinin anlamlı fark oluşturmadığı (p>0.05) saptanmıştır. DMFt skorları 25-44 için 2,051, 45 75 için ise 1.949 bulunmuştur. Eğitim öncesi ve sonrasında karşılaştırmada grup içi ve gruplar arası anlamlı farklılık yoktur (p>0.05). Babanın eğitim durumu ve aile ilgi düzeyi arasında kuvvetli korelasyonlar bulunmuştur (p<0.001). Çalışmanın sonunda, mental engelli çocuklarda, aile ve öğretmenlere verilen hijyen eğitiminin kötü olan ağız sağlık durumunu değiştirmediği belirlenmiştir (18). 19

3. GEREÇ VE YÖNTEM Çalışmamızda ulaşılan 77 engelli merkezinden 11 indeki 454 ü kız, 305 i erkek toplam 759 engelli çocuğun verileri irdelenmiştir. Çocuklardan bir çoğu ilk kez diş hekimi olarak bizi görmüşlerdir. Engelli çocukların aileleri de ağız ve diş sağlığı konusunda eğitim ve bilgi almamışlardı. Ege Ağız Diş Sağlığı ve Diş Hekimleri Derneği olarak engelli çocuklara yönelik çalışmalarında, 40932 km. yol kat edilerek, 77 engelli merkezinde, yaklaşık 6200 engelli çocuğun muayenesi, ağız ve diş sağlığı eğitimi ve çeşitli tedavileri yapıldı. Derneğin tüm çalışmalarında da toplam 60640 km. yol kat edilerek, 126 merkezde yaklaşık 11000 çocuğun muayenesi, ağız ve diş sağlığı eğitimi ve çeşitli tedavileri yapılmıştır. ( Engelli Merkezleri, Y.İ.B.O. ve ulaşılamayan dağ köylerinin İlköğretim Okulları ) (19). Ege Ağız Diş Sağlığı ve Diş Hekimleri Derneğinin temel amacı, engelli çocukların her gün gittikleri ve yabancı olmadıkları kendi ortamları olan okullarında, ailelerinin ve öğretmenlerinin yanında, sağlam bir güven ortamında, tanılarını koyup, ağız hijyeni eğitimlerini verip, acil tedavilerini gerçekleştirmektir. Bu çalışmalarda kullanılan malzeme, araç-gereç ve ilgili donanımlar Ege Ağız Diş Sağlığı ve Diş Hekimleri Derneği nin demirbaşlarıdır. Derneğin çalışmaları tamamen gönüllülük esasına dayanır. Malzeme ve demirbaşlar imece ve salma yöntemiyle bir araya getirilmiştir. Ege Ağız Diş Sağlığı ve Diş Hekimleri Derneği 2001 yılında kurulmuştur. Temel amacı erozyona uğramış diş hekimliği görüntüsünü 20

yukarı çekmek ve diş hekimlerinin sosyal ve bilimsel dayanışmasını sağlamaktır. Bu amaçla ulaşmaya çalıştığı merkezler üç bölüme ayrılır. 1.Milli Eğitim Bakanlığı na bağlı zihinsel engelli çocukların devam ettiği Özel Eğitim Merkezleri ve İş Okulları, 2.Türkiye genelinde 650 ye yakın, sosyo-ekonomik durumları elverişli olmayan çocukların eğitim gördüğü Yatılı İlköğretim Bölge Okulları (Y.İ.B.O.), 3.Ulaşım zorluğu bulunan, merkezlere uzak dağ köylerinin İlköretim Okulları (19). Okul müdürlükleri ya da idari amirliklerden Ege Ağız Diş Sağlığı ve Diş Hekimleri Derneği ne gelen çağrılar sıraya konularak, hafta sonları 18-20 kişilik bir ekiple çocuklarımıza hizmet vermeye çalışılır. 500 km. mesafeye kadar derneğin İzmir Valiliği ve İzmir İl Özel İdaresi tarafından tahsis edilen otobüsüyle ulaşılır. Daha uzun mesafeler de hava yolu yeğlenir. 18-20 kişilik grup tamamen gönüllü, yardımcı personel, teknisyen, hemşire, stajyer diş hekimleri ve dernek üyesi serbest diş hekimlerinden oluşmaktadır (19). İlgili merkeze ulaşan grup, çocukların eğitim gördüğü sınıflarında yaklaşık yarım saat içersinde, tam teçhizatlı beş birimli taşınabilir bir diş hekimliği polikliniği kurmaktadır. Ayrıca, derneğe tahsis edilen otobüsün içerisinde de tam donanımlı bir ünit, aletlerin sterilizasyonu için bir otoklav bulunmaktadır. Kurulan taşınabilir kliniğin bölümleri şu şekilde sıralanabilir: 1. Oral diagnoz, 2. Ağız ve diş sağlığı eğitimi birimi, 3. Konservatif tedavi ve periodontoloji, 21

4. Cerrahi tedavi birimi, 5. Uyumsuz çocukların tedavi edilmeye çalışıldığı ve komplike diş çekimlerinin yapıldığı otobüs içersindeki tam donanımlı birim. 1. Oral Diagnoz : Beşer yada altışar kişilik gruplar halinde alınan çocukların muayeneleri, led ışıklı kafa lambaları (RESİM 8,12,13), ayna, sond yardımıyla, sıralara oturtularak yapılmaktadır. Çocukların verileri örnekte görülen ilgili forma (ek.1) yazılır. Form anne, baba ve öğretmenlerinin yardımıyla doldurulur. Çocuğun muayenesi yapıldıktan sonra formdaki acil müdahale kısmına yapılması gereken tedavisi yazılarak öncelikle, ağız ve diş sağlığı eğitimi verilmek üzere bu eğitimin verildiği birime yönlendirilir. RESİM 8 : Oral Diagnoz 22

RESİM 9 : Oral Diagnoz Ağız ve diş sağlığı eğitimi birimi : Muayenesi yapılmış bütün çocuklara ağız diş sağlığı eğitimi verilmeye çalışılmaktadır. Bu bölümde ilk olarak okul aile birlikleri, okul müdürlükleri ya da yerel idarecilerin temin ettikleri diş fırçası ve diş macunları çocuklara dağıtılır. Muayenesi bitmiş çocuklar altışarlı gruplar halinde alınıp, sökülüp takılabilen altı birimli kreşuarların arkasına oturtulur. İçlerinden biri seçilip dişlerini fırçalaması söylenir. Kendi bildiği gibi fırçaladıktan sonra, el aynası yardımıyla dişlerinin temiz olup olmadığı sorulur. Alınan cevap genelde temiz olduğudur. Diğer çocuklara da arkadaşlarının dişlerinin temiz olup olmadığı sorulduğunda, onlar da temiz olduğunu belirtir. Çocuğun dişleri, bazik füksin ile boyanır ve bunun dişlerin temiz olmayan kısımlarını boyadığı, temiz kısımları boyamadığı söylenir. Çocuğun dişleri boyandıktan sonra ağzı su çalkalatılıp tükürmesi tembihlenir. Dişleri daha sonra tekrar el aynası yardımıyla gösterilir. Bu aşamadan sonra, etkin ve doğru fırçalama dişli çene modeli üzerinde diş hekimi arkadaşlar tarafından gösterilir. Son olarak dişleri boyanan çocuktan, bizim 23

gösterdiğimiz şekilde fırçalaması istenir. El aynası yardımıyla boyanan kısımların da temizlendiğini göstererek, eğitim sonlandırılır. Eğitimi bitmiş çocuklar, formların acil uygulama kısmında yazan tedaviye göre yönlendirilir. Çekim yapılacak çocuklar cerrahi bölümüne, dolgu yapılacak ya da periodontoloji tedavisi yapılacak çocuklar konservatif tedavi ve periodontoloji birimine gönderilir. RESİM 10 : Ağız ve Diş Sağlığı Eğitimi Birimi RESİM 11 : Ağız ve Diş Sağlığı Eğitimi Birimi 24

Konservatif tedavi ve periodontoloji : Bu birim aynı anda üç çocuğa tedavi verebilmek amacıyla 3 tane taşınabilir dental koltuk, 3 adet taşınabilir mikromotor, aeratör, kompresörü üzerinde taşıyan sistemden oluşmaktadır. Ayrıca bu birimde çocukların çürüklerini rahat bir şekilde temizleyip uygun bir dolgu yapabilmek için çeşitli şekil ve büyüklükte mikromotor ve aeratör frezleri, el aletleri, amalgamatör, kompozit dolgu sistemleri, cam iyonomer siman, kompomer dolgu sistemleri, çinko oksit öjenol siman, çeşitli ebatlarda matris bantları ve kamalar, matris sistemleri, kanal aletleri bulunmaktadır. Çürük riski yüksek çocuklara uygulanmak üzere topikal flor da bu bölümdedir. Diş eti hastalıkları tedavisi için gerekli olan gracey küretler ve scalerlar da bu birimdedir. Tedaviyi uygulayan hekim, aydınlatma için kafa lambalarından faydalanır. RESİM 12 : Konservatif Tedavi ve Periodontoloji 25

RESİM 13 : Konservatif Tedavi ve Periodontoloji Cerrahi tedavi birimi : Bu birimde, diğer tedavi yöntemleriyle tedavi edilemeyen, çekim endikasyonu koyulan kalıcı ve süt dişlerinin çekimleri yapılır. Bu bölümde iki taşınabilir dental koltuk, iki kreşuar, adrenalinli ve adrenalinsiz lokal anestezi solüsyonları, davyeler, çeşitli ebatlarda elavatörler, cerrahi küretler, bisturi ve dikiş materyalleri bulunmaktadır (19). RESİM 14 : Cerrahi Tedavi Birimi 26

RESİM 15 : Cerrahi Tedavi Birimi RESİM 16 : Birimlerin Kurulum Aşamaları RESİM 17 : Birimlerin Kurulum Aşamaları 27

4. BULGULAR Çalışmamızdaki istatistik bulgular, Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Protetik Diş Tedavisi Anabilim Dalı öğretim görevlisi Dt. Begüm Yerci tarafından SPSS 15. 0 programı kullanılarak yapılmıştır. 4.1. KIZ ERKEK DAĞILIMI 454 kız ( % 59.82 ) ve 305 erkek ( % 40.18 ) olmak üzere toplam 759 engelli çocuk tedavi edilmiştir. CİNSİYET N % KIZ 454 59.82 ERKEK 305 40.18 TOPLAM 759 100 TABLO 1 : Kız Erkek Dağılımı 4.2. AİLENİN EĞİTİMİ ANNE EĞİTİMİ N % İLK 481 63,37 ORTA 74 9,75 YÜKSEK 33 4,35 EĞİTİMSİZ 72 9,49 BİLİNMİYOR 99 13,04 TOPLAM 759 100 TABLO 2 : Annenin Eğitim Durumu 28

BABA EĞİTİMİ N % İLK 424 55,9 ORTA 158 20,8 YÜKSEK 60 7,9 EĞİTİMSİZ 26 3,4 BİLİNMİYOR 91 12 TOPLAM 759 100 TABLO 3 : Babanın Eğitim Durumu Tablo 2 ve 3 te engelli 759 çocuğun, %63.37 sinin annesinin, %55,9 unun babasının ilkokul mezunu olduğu görülmektedir. Eğitim almamış anne yüzdesi %9,49, eğitim almamış baba yüzdesi % 3,4 tür. Yüksek öğrenim mezunu olan anne yüzdesi %4,35, yüksek öğrenim mezunu olan baba yüzdesi %7,9 olarak görülmektedir. Engelli çocukların ailelerin eğitim düzeylerinin dikkat çekecek oranda düşük olduğu görülmektedir.. 4.3. AİLENİN SOSYO-EKONOMİK DURUMU Sosyo-ekonomik Durum N % Düşük 262 34,52 Orta 374 49,28 Yüksek 61 8,04 Bilinmiyor 62 8,16 Toplam 759 100 TABLO 4 : Ailelerin Sosyo-ekonomik Durumu 29

Ailelerin sosyo-ekonomik durumlarıyla ilgili olan değerlendirme, tamamen ailelerin kendi beyanlarına göre yapılmıştır. Gerçek gelir düzeyini ve ailenin sosyo ekonomik durumunu belirlemek kuramsal olarak belli olamamaktadır. Tablo 4 e göre sosyo-ekonomik durum ailelerin %49,28 inde orta, %8,16 sında yüksek, %34,52 sinde de düşük olarak tanımlanmıştır. 4.4. AĞIZ VE DİŞ SAĞLIĞI EĞİTİMİ Eğitimi veren kurum N % Diş Hekimi 32 4,2 Dernek 45 5,9 Resmi Kurum 52 6,9 Üniversite 28 3,7 Okul 6 0,8 Aile 1 0,1 Yok 436 57,4 Bilinmiyor 159 20,9 Toplam 759 100,0 TABLO 5 : Ağız ve Diş Sağlığı Eğitimi Engelli çocukların %57,4 ünün daha önceden hiç ağız ve diş sağlığı eğitimi almadığı tablo 5 te görülebilmektedir. Tablo 2 ve 3 te anne ve babanın eğitim düzeylerinin düşük olduğunu irdelemiştik. Eğitim düzeylerinin düşüklüğü, ailesinden ağız ve diş sağlığı eğitimi alan çocukların (%0,1) azlığını göstermektedir. 30

4.5. FIRÇALAMA ALIŞKANLIĞI Fırçalama sıklığı N % Ara sıra 211 27,80 Günde 3 kez 48 6,32 Günde 2 kez 125 16,47 Günde 1 kez 181 23,85 Hiç 106 13,97 Fırçasız 54 7,11 Bilinmiyor 34 4,48 Toplam 759 100 TABLO 6 : Fırçalama Alışkanlığı Tablo 6 da engelli çocukların %13,97 sinin dişlerini hiç fırçalamadığını, %7,11 inin de fırçasının olmadığını görmekteyiz. Fırçalama alışkanlığı ile ilgili veriler ailelerin beyanı ile belirlendiği için doğrulukları tartışılabilir. 4.6. ÇÜRÜK PREVALANSI DİŞİN DURUMU N SAĞLIKLI 13341 ÇÜRÜK 1492 ÇEKİLMİŞ 297 DOLGULU 63 RENKLENMİŞ 0 SÜRMEMİŞ 4037 TOPLAM 21230 TABLO 7 :KALICI DİŞLERİN DURUMU 31

ÇÜRÜK N % TOPLAM SAYILARI 0 325 42,9 325 1 117 15,4 117 2 107 14,19 214 3 61 8,0 183 4 49 6,5 196 5 28 3,7 140 6 26 3,3 156 7 10 1,3 70 8 9 1,2 72 9 7 0,9 63 10 1 0,13 10 11 3 0,4 33 12 3 0,4 36 13 4 0,5 52 14 1 0,13 14 15 3 0,4 45 16 1 0,13 16 17 1 0,13 17 18 1 0,13 18 19 1 0,13 19 20 1 0,13 20 >0 TOPLAM 434 57,1 1492 TOPLAM 759 100 1817 TABLO 8 : KALICI DİŞLERDE ÇÜRÜK SAYILARI DOLGULU DİŞ N % TOPLAM 0 729 96,0 729 1 13 1,7 13 2 8 1,1 16 3 2 0,3 6 4 4 0,51 16 5 1 0,13 5 6 1 0,13 6 7 0 0 0 8 1 0,13 1 >0 TOPLAM 30 4 63 TOPLAM 759 100 792 TABLO 9 : KALICI DİŞLERDE DOLGULU DİŞ SAYILARI 32

ÇEKİLMİŞ DİŞ N % TOPLAM 0 686 90,4 686 1 22 2,9 22 2 19 2,4 38 3 4 0,5 12 4 8 1,1 32 5 6 0,7 30 6 3 0,3 18 7 1 0,1 7 8 3 0,3 24 9 1 0,1 9 10 1 0,1 10 >10 8 1,1 95 >0 TOPLAM 73 9,6 297 TOPLAM 759 100 983 TABLO 10 : KALICI DİŞLERDE ÇEKİLMİŞ DİŞ SAYILARI SÜT DİŞİ DURUMU N SAĞLIKLI 2325 ÇÜRÜK 700 DÜŞMÜİŞ 30 DOLGULU 3 SÜRMEMİŞ 5 DAİMİ DİŞLENME 12141 TOPLAM 15204 TABLO 11 : SÜT DİŞLERİNİN DURUMU ÇÜRÜK N % TOPLAM SAYILARI 0 579 76,3 579 1 38 5,0 38 2 41 5,4 82 3 22 2,9 66 4 28 3,7 112 5 12 1,6 60 6 10 1,3 60 7 6 0,8 42 8 4 0,5 32 9 7 0,9 63 10 4 0,5 40 >10 8 1,1 105 >0 TOPLAM 180 23,7 700 TOPLAM 759 100 1279 TABLO 12 : SÜT DİŞLERİNDE ÇÜRÜK SAYILARI 33

DOLGULU DİŞ N % TOPLAM 0 758 99,9 758 3 1 0,1 3 TOPLAM 759 100 761 TABLO 13 : DOLGULU SÜT DİŞİ SAYILARI EKSİK DİŞ N % TOPLAM 0 743 97,8 743 1 8 1,1 8 2 5 0,7 10 3 2 0,3 6 4 0 0 0 5 0 0 0 6 1 0,1 6 >0 TOPLAM 16 2,2 30 TOPLAM 759 100 773 TABLO 14 : EKSİK SÜT DİŞİ SAYILARI 4.7. UYGULANAN TEDAVİLER Bu çalışmada 759 engelli çocuğun tamamına ve ailelerine modeller üzerinde ağız ve diş sağlığı eğitimi verilmiştir. DYT UYGULAMASI N % UYGULANMAYAN 677 89,20 UYGULANAN 82 10,80 TOPLAM 759 100 TABLO 15 : DYT 759 engelli çocuğun 82 sine, yani %10,8 ine diş yüzeyi temizliği uygulanmıştır. 34

4.7.1. KALICI DİŞLERE UYGULANAN TEDAVİLER UYGULANAN TEDAVİ N YOK 16845 AMALGAM 53 KOMPOZİT 124 KOMPOMER 6 CİS 3 KUAFAJ 2 ÇEKİM 150 SÜRMEMİŞ 4037 TOPLAM 21230 TABLO 16 : KALICI DİŞLERE UYGULANAN TEDAVİLER AMALGAM N % TOPLAM DOLGU 0 710 93,5 710 1 43 5,7 43 2 6 0,8 12 >0 TOPLAM 49 6,5 53 TOPLAM 759 100 763 TABLO 17 : KALICI DİŞLERE YAPILAN AMALGAM DOLGU KOMPOMER N % TOPLAM DOLGU 0 755 99,32 755 1 2 0,34 2 2 2 0,34 4 >0 TOPLAM 4 0,68 6 TOPLAM 759 100 761 TABLO 18 : KALICI DİŞLERE YAPILAN KOMPOMER DOLGU KOMPOZİT N % TOPLAM DOLGU 0 677 89,2 677 1 53 7,0 53 2 22 2,9 44 3 3 0,4 9 4 3 0,4 12 5 0 0 0 6 1 0,1 6 >0 TOPLAM 82 10,8 124 TOPLAM 759 100 801 TABO 19 : KALICI DİŞLERİNE YAPILAN KOMPOZİT DOLGU 35

CİS N % TOPLAM DOLGU 0 756 99,6 756 1 3 0,4 3 TOPLAM 759 100 759 TABLO 20 : KALICI DİŞLERE YAPILAN CİS DOLGU KUAFAJ N % TOPLAM 0 757 99,7 757 1 2 0,3 2 TOPLAM 759 100 759 TABLO 21 : KALICI DİŞLERE UYGULANAN KUAFAJ ÇEKİM N % TOPLAM 0 649 85,5 649 1 84 11,1 84 2 18 2,4 36 3 4 0,5 12 4 2 0,25 8 5 2 0,25 10 >0 TOPLAM 110 14,5 150 TOPLAM 759 100 799 TABLO 22 : KALICI DİŞLERİN ÇEKİMİ Bu çalışmada çocukların acil tedaviler yapılmıştır. Kalıcı dişlerine yapılan tedaviler tablo 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22 de görülmektedir. Engelli çocuklardan 49 una (%6,5) 53 adet amalgam, 4 üne (%0,68) 6 adet kompomer, 82 sine (%10,8) 124 adet kompozit, 3 üne(%0,4) 3 adet cam iyonomer siman doldu yapılmıştır. 110 (%14,5) çocuğun da 150 kalıcı dişi çekilmiştir. Engelli çocuklardan 2 sine de (%0,3) kuafaj uygulanmıştır. 36

4.7.2. SÜT DİŞLERİNDE UYGULANAN TEDAVİLER UYGULANAN TEDAVİ N YOK 2900 AMALGAM 0 KOMPOZİT 4 KOMPOMER 9 CİS 9 KUAFAJ 1 ÇEKİM 140 DAİMİ DİŞLENME 12141 TOPLAM 15204 TABLO 23 : UYGULANAN TEDAVİLER KOMPOZİT N % TOPLAM DOLGU 0 755 99,5 755 1 4 0,5 4 TOPLAM 759 100 759 TABLO 24 : SÜT DİŞLERİNE YAPILAN KOMPOZİT DOLGU KOMPOMER N % TOPLAM DOLGU 0 751 98,96 751 1 7 0,91 7 2 1 0,13 2 >0 TOPLAM 8 1,04 9 TOPLAM 759 100 760 TABLO 25 : SÜT DİŞLERİNE YAPILAN KOMPOMER DOLGU CİS N % TOPLAM 0 752 99,1 752 1 6 0,8 6 2 0 0 0 3 1 0,1 3 >0 TOPLAM 7 0,9 9 TOPLAM 759 100 761 TABLO 26 : SÜT DİŞLERİNE UYGULANAN CİS DOLGU 37

KUAFAJ N % TOPLAM 0 758 99,9 758 1 1 0,1 1 TOPLAM 759 100 759 TABLO 27 : SÜT DİŞLERİNDE KUAFAJ ÇEKİM N % TOPLAM 0 667 87,9 667 1 53 7,0 53 2 31 4,1 62 3 7 0,9 21 4 1 0,1 4 >0 TOPLAM 92 12,1 140 TOPLAM 759 100 807 TABLO 28 : ÇEKİLEN SÜT DİŞLERİ Engelli çocukların süt dişlerine yapılan tedaviler tablo 23, 24, 25, 26, 27, 28 de görülmektedir. Muayene edilen çocuklardan 4 üne (%0,5) 4 adet kompozit, 8 ine (%1,04) 9 adet kompomer, 7 sine (%0,9) 9 adet cam iyonomer siman dolgu yapılmıştır. 1 (%0,1) çocuğa kuafaj uygulanmıştır. Bu çocuklardan 92 sinin (%12,1) 140 adet dişi çekilmiştir. Engelli çocukların süt dişlerine amalgam dolgu yapılmamıştır. GENEL ANESTEZİ N % ENDİKASYONU VAR 106 13,97 YOK 589 77,60 BİLİNMİYOR 64 8,43 TOPLAM 759 100 TABLO 29 : GENEL ANESTEZİ ENDİKASYONU 38

Engelli çocuklardan %13,97 sine genel anestezi endikasyonu konulduğunu, tablo 29 da görmekteyiz. Bunlara tedavi amaçlı herhangi bir işlem yapılamamıştır. Yalnızca ağız ve diş sağlığı eğitimi verilmiştir. Tablo 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28 ve 29 da değerlendirilen engelli çocuklardan %58,62 sinin tedavi edildiği, %27,41 inin herhangi bir tedaviye gereksinimi olmadığı, %13,97 sine de genel anestezi endikasyonu konulduğu için herhangi bir işlem yapılmadığı görülmektedir. Bu verilerden de görülebileceği gibi eğer engelli çocuklara gereken önem ve ilgi gösterildiğinde onların da tedavi edilebileceğidir. Ağız ve Diş Sağlığı Merkezlerinde ve Diş Hekimliği Fakültesi kliniklerinde engelli çocuklara konulan genel anestezi endikasyonlarının %75 lerin altında olmadığı kanaatindeyiz. 39

5. TARTIŞMA Bu çalışmamızdaki verilerin tamamını diğer çalışma verileriyle karşılaştıramıyoruz. Diğer yapılan tüm çalışmalarda engelli çocukların bulundukları ortamda sadece taramalarının yapıldığı görülmektedir. Diğer çalışmalarda taraması yapılan çocuğun eline kaç tane çürüğü olduğunu gösterir bir belge verilmektedir. Bunun ne kadar doğru ve etik davranış olduğunun da ayrı bir tartışma konusu oluşturduğu kanaatindeyiz. Bizim çalışmamızda değerlendirilen, 305 kız, 454 erkek engelli çocuğun verileri incelendiğinde kendi ortamlarında, anne, baba ve öğretmenlerinin yanında kolaylıkla muayene ve tedavi edilebildikleri görülecektir. Aynı hastaların tam teşekküllü bir diş hastanesine veya Diş Hekimliği Fakültesi Kliniklerine gitmiş olduğunu düşünecek olursak, çocukların yarısının ortama girmeyecekleri, kliniğe ulaşan çocukların yarısının da muayene ve tedaviye direnç gösterecekleri kanaatindeyiz. Temel amacımız ulaşamayana ulaşmak olmalıdır. Çocukların anne ve babalarının eğitim durumlarına (tablo 2 ve 3) bakıldığında %63,37 annenin ve %55,9 babanın ilkokul mezunu olduğu görülmektedir. Hiç eğitim almamış anneler %9,49, babalar da %3,4 tür. Eğitim almamış anneler eğitim almamış babaların sayısının yaklaşık üç katı kadardır. Bu sonuçlar, Türkiye genelindeki sonuçlarla paralellik göstermektedir. Çocukların %57,4 ünün önceden ağız ve diş sağlığı eğitimi almadığı tablo 5 te görülmektedir. Ağız ve diş sağlığı eğitimi almış olan ve bunları 40

uygulayan çocukların sayısını arttırabilmek için öncelikle anne ve babalarının eğitilmeleri gerekmektedir. Fırçalama alışkanlıklarının değerlendirildiği tablo 6 daki verilerde, çocukların %13,97 sinin hiç dişlerini fırçalamadığı, %7,11 inin de fırçasız olduğu görülmektedir. Bu verilerin doğruluğu tartışılabilir. Günde iki kez fırçaladığını söyleyen bir çocuk hiç fırçalamıyor da olabilir. Tablo 8 ve 12 de görüldüğü gibi çürük prevalansının Türkiye genelinden düşük olmasının nedeni, okullarında öğretmenlerinin gözetiminde günde en az bir kere dişlerini fırçaladıkları gösterilebilir. Kalıcı dişlerde %42,9 süt dişlerinde %76,3 çürüksüz diş olduğu görülmektedir. Bu çalışmamızın en önemli kısmı olan uygulanan tedaviler incelendiğinde, 82 engelli çocuğa diş yüzeyi temizliği yapılmıştır, 110 çocuğun 150 kalıcı dişi, 92 çocuğun 140 süt dişi çekilmiştir. 137 engelli çocuğun 185 kalıcı dişine dolgu, 19 çocuğun 22 süt dişine dolgu yapılmıştır. Kalıcı dişlere yapılan 185 dolgunun, 53 ü amalgam, 124 ü kompozit, 4 ü kompomer ve 2 si de cam iyonomer siman dolgudur. Süt dişlerindeki 22 dolgunun, 4 ü kompozit, 9 u kompomer, 9 u da cam iyonomer siman dolgudur. 759 çocuğun tamamına da, model üzerinde ağız ve diş sağlığı eğitimi verilmiştir. Sonuç olarak ; ulaşamayana ulaşmak ilkesiyle, kendi güven ortamlarında, anne, baba ve öğretmenlerinin yanında engelli çocuklarının muayene ve tedavileri başarıyla yapılabildiği görülmektedir. Engelliler arasından da iletişim kurulamayan zihinsel engellileri ön planda tutmak temel amaçlarımızdan biri olmalıdır. 41

6. ÖZET Ülkemizde ve dünya genelinde, zihinsel engellilik oranı %7 ile %10 arasında değişmektedir (20). Bu engelli çocukların tamamının okullara ulaşabildiği, doğru verilerle maalesef desteklenememektedir. Ülkemizde zihinsel engelli çocukların ağız ve diş sağlığı sorunları göz ardı edilmektedir. Bizim amacımız, sağlık hizmetlerine ulaşamayan çocuklara en azından diş hekimliği açısında ulaşıp onların muayene ve tedavilerinin kolaylıkla yapılabileceğini göstermektir. Asıl önemlisi, onlara değer verildiğini ve yalnız olmadıklarını hissettirmektir. Bunun için onların eğitim gördükleri okullarında çalışmayı uygun gördük. Bu çocuklardan % 86,03 ünün muayenesini ve tedavisini yapabildik. Çocuklara ağız ve diş sağlığı eğitimleri dışında en az bir acil diş hekimliği uygulamasını yapmaya çalıştık. Diğer dişlerinin tedavisi için de, çevredeki serbest diş hekimlerine gitmelerini tembihledik. Sonuç olarak 759 çocuğun tümüne plak boyamalı ve modeller üzerinde ağız ve diş sağlığı eğitimi verdik. 207 konservatif tedavi ve 290 adet çekim gerçekleştirdik. Bu çalışmamızın iyi bir örnek teşkil edeceği düşüncesinde ve temennisindeyiz. 42

EGE AĞIZ DİŞ SAĞLIĞI ve DİŞ HEKİMLERİ DERNEĞİ TARAMA FORMU Araştırmacı kodu : Tarih :.../.../... Okul Adı : Öğrencinin Adı, Soyadı : Kız : 1 Erkek : 2 Doğum Tarihi ve Yeri : Yaş : Adres ve Tel. : Köy : 0, İlçe : 1, İl : 2 Annenin Eğitimi : İlk : 1, Orta : 2, Yüksek : 3 Öz :1, Üvey : 2, Vefat : 3 Yaş : Babanın Eğitimi : İlk : 1, Orta : 2, Yüksek : 3 Öz : 1, Üvey : 2, Vefat : 3 Yaş : Sosyo/ekonomik durum : Düşük : 1, Orta : 2, İyi : 3 Ağız Hijyeni : İyi : 1, Orta : 2, Kötü : 3 Fırçalama Ara sıra : 0, Üç kez : 1, İki kez : 2, Bir kez : 3, Hiç : 4, Fırçasız : 5 Fırçalama : Sağ el : 1, Sol el : 2, Ailesi : 3 Diş Hekimine gitme sıklığı : 1/6 ay : 1, Ara sıra : 2, Hiç : 3 Düzensiz : 4 Ortodontik tedavi end. Var :1, Yok :2 Ortodont. Tedavide Evet :1, Hayır : 2 ( DMFT / DMFS dft dfs ), Tedavi Gereksinimi Florozis : Normal : 0, Şüpheli : 1, Hafif : 2, Orta : 3, Ciddi : 4 Diş no... Hipoplazi : Normal : 0, Hafif : 1, Orta : 2, Şiddetli : 3 Diş no... 43

Yapılan Tedavi : Tedaviyi Yapan : Daha önce ağız diş sağlığı eğitimi almış mı? Evet : 1, Hayır : 2 Eğitimi veren kuruluş : Diş Hekimi : 1, Dernek : 2, Resmi kurum : 3, Üniversite : 4 Koruyucu diş hekimliği uygulaması : Var : 1, Yok : 2 Uygulanan koruyucu önlem :Boyamalı eğitim : 0, Ağız diş sağlığı eğitimi (modelde ) : 1 Fissür sealant : 2, Flor Tab. : 3, Flor solüs. : 4, Flor jel : 5, Vernik : 6, TiF :7, Gargara : 7 Diğer... ENGELLİ TARAMA BÖLÜMÜ Engelin Tanımı : Tanı Konuş Tarihi veya yaşı : Akraba Evliliği: var : 1 yok : 2 Engel : Mental : 1, Fiziksel : 2, Mental / Fiziksel : 3, Otistik : 4 Alınan özel eğitim süresi : Yıl. İletişim : var : 1, Azçok : 2, Yok : 3 Zeka Bölümü : Eğitilebilir : 1, Öğretilebilir : 2, Özel bakım : 3 A İ L E : Kardeş Sayısı : Kaçıncı Çocuk : Engelli Kardeş : Var : 1, Yok : 2 Eng. Kız kardeş : 1, Eng. Erkek kardeş : 2, Engelli Anne : 3, Eng. Baba : 4 Eng. Amca : 3, Eng. Hala : 4, Eng. Teyze : 5, Eng. Dayı : 6, Eng. Diğer :... Anne : Ev Hanımı : 1, Çalışıyor : 2 Baba : Çalışıyor : 1, İşsiz : 2, Emekli : 3 Aile Yapısı : Çekirdek : 1, Geniş : 2, Parçalanmış : 3 Muayenede direnç : Var : 1, Yok : 2 Aktif : 1, Pasif : 2 Tedavide Direnç : Var : 1, Yok : 2 Aktif : 1, Pasif : 2 Genel anestezi endikasyonu : var : 1, Yok : 2 Yutkunma : Yeterli : 1, Yetersiz : 2 Diş gıcırdatma : Var : 1, Yok : 2 Konuşma : normal : 0 normale yakın :1 orta zorluk : 2 ciddi zorluk : 3 konuşamıyor : 4 Çiğneme : Yeterli : 1, Yetersiz : 2 Atrisyon : Var : 1, Yok : 2 Dudakların durumu : Normal : 1, Açık : 2, Kuru : 3 44

KAYNAKLAR 1.Demir Ö. Aysoy M. Engelli nüfus oranları. Türkiye Özürlüler Araştırması. Devlet İstatistik Enstitüsü. 2002. 2.Demir Ö. Aysoy M. Engelli Tanımı ve Sınıflaması. Türkiye Özürlüler Araştırması. Devlet İstatistik Enstitüsü. 2002. 3.Uyanık M. Tural E. Mental Retarde Çocuklarda Fonksiyonel Bağımsızlık Ölçümü ve Çocuk Özür Değerlendirme Envanteri nin güvenirlik ve Uyum geçerliği Fizyoterapi Rehabilitasyon 2003; 14(2): 72-79. 4.Forrester D. J., Wagner M. L., Fleming J. Pediatric Dental Meddicine Dental Care of Handicapped Child, s.605. 5.Özen A. Mental Retarde Çocukların Diş Tedavilerinde Art ve Konvansiyonel Yöntemlerin Etkinliğinin Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi. Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi. Doktora Tezi. 2006; S: 3-6. 6. http://www.egitimsokagi.com/konu-zihinsel-engellilik-ve-siniflandirilmasi- -10772.html?pid=108321#pid108321 7. http://www.odevsel.com/tip/5469/zihinsel-engelli-cocuklarin-tanimi.html 8.Nalan A., Doğan C., Odabaş M. E., Alaçam A. Zihinsel Engelli Çocuklarda Diş Erozyonu ve DMFT Değerlendirilmesi. Pilot çalışma. Gazi Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi. 2003; 20(2): 15-20. 45

9.Çokpekin F., Köymen G., Başak F., Akbulut E., Altun C.: Engelliler Okuluna Devam Eden Çocukların Ağız ve Diş Sağlığı yönünden Değerlendirilmesi. Gülhane Tıp Dergisi 2003; 45(3): 228-232. 10.Şar Sancaklı H.: Özel Bakım İhtiyacı olan Bireylerde Ağız ve Diş Sağlığı Uygulamaları. İstanbul Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi. 2009; Cilt:43, Sayı:1-2, Sayfa: 39-43. 11.Altun C., Güven G., Akgün Ö. M., Akkurt M. D., Başak F., Akbulut F. : Oral Health Status of Disabled İndividuals Attending Special Scholls. European Journal of Dentistry. 2010; Vol. 4: 361-366. 12. Dehaitem M.J., Ridley R., Kirschbaum W.E, Inglehart M.R. : Dental Hygiene Education About Patients with Special Needs : A Survey of U.S Programs. Journal of Dental Education. 2008; Vol. 72, Number 9 : 1010-1019. 13. Burtnerz A.P., Jones J.S., Mc. Neal D.R., Low D.W. : A Survey of the Availability of Dental Services to Developmentally Disablead Persons Residing in the Community. Special Care in Dentistry, 1990; 182-184. 14.Oredugba F.A. : oral Health Condition and Treatment Needs of a Group of Nigerian İndividuals With Down Syndrome. Down Syndrome Research and Practice. 2007; Vol. 12. Issue 1. (72-77). 15. Hennequin M., Moysan V., Jourdan D., Dorin M., Nicolas F. : İnequalities in Oral Health for Children with Disabilities : A French National Survey in Special Schools. Plus One, 2008; Vol 3, Issue 6. 46

16. Jain M., Mathur A., Sawla L., Coudhary G., Kabra K., Duraidwamy P., Kulkarni S. : Oral Healt Status of Mentally Disabled Subjeets in İndia. Journal of oral Science. 2009; Vol 51, No 3, 333-340, 17. Özşenol F., Işıkhan V., Ünay B., Aydın H.İ., Akın R., Gökçay E. : Engelli Çocuğa Sahip Ailelerin Aile İşlevlerinin Değerlendirilmesi. Gülhane Tıp Dergisi. 2003; 45(2). 156-164 18. Yetkin A.Z., Eroğlu E., Türkaslan S., Bozkurt F.Y., Yılmaz H.R. : Aile ve Öğretmenlere Verilen Oral Hijyen Eğitiminin Mental Engelli Çocukların Ağız Sağlığı Durumu Üzerindeki Etkisi. Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi. 2005; 12(3)/17-22 19. Sabah E, Özel Görüşme, Ege Üniversitesi Pedodonti Anabilim Dalı Başkanı, Bornova, İzmir, 2011. 20. Sabah E, Zihinsel Engelli Çocuklarda Alan Diş Hekimliği Uygulamaları, İnternational Association for Disability and Oral Health Bilimsel Kongresi. 2006. 47

ÖZGEÇMİŞ 17. 01. 1985 Tarihinde Kütahya da doğdum. İlkokulu Lala Hüseyin Paşa İlkokunda okudum. Ortaokulu Ali Güral Lisesi nde bitirdim. Liseyi Kütahya Fen Lisesi nde tamamladım. 2003 yılında Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi ni kazandım. 48