FUTBOL SEYİRCİLERİNE GÖRE RAKİP SEYİRCİ DAVRANIŞLARININ SEYİRCİ SALDIRGANLIĞINA ETKİLERİ

Ekim 2005 Cilt:13 No:2 Kastamonu Eğitim Dergisi 663-674 FUTBOL SEYİRCİLERİNE GÖRE RAKİP SEYİRCİ DAVRANIŞLARININ SEYİRCİ SALDIRGANLIĞINA ETKİLERİ Murat ÖZMADEN Gazi Üniversitesi, Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu, Ankara. Özet Bu çalışmanın amacı; futbol sporuyla doğrudan ilişkili olan rakip seyirci etkeninin futbolda seyirci saldırganlığı üzerine etkilerini seyirci perspektifinden hareketle araştırmaktır. Araştırmanın evrenini 2001-2002 sezonunda Süper Ligde mücadele eden futbol takımlarının seyircileri, örneklemini ise Süper Ligde yer alan yedi takımın, sekiz müsabakasını izleyen ve tesadüfi yöntemle seçilen 2380 seyirci oluşturmaktadır. Araştırmada veri toplama aracı olarak, seyircilerin demografik bilgileri ile birlikte, futbolda farklı referans gruplarının seyirci saldırganlığı üzerinde hangi düzeyde etkili olduklarını belirlemeye yönelik 11 sorudan oluşan bir anket uygulanmıştır. Ankara da aynı sezon içerisinde oynanan bir süper lig müsabakasında 250 kişilik seyirci grubu üzerinde pilot uygulama yapılarak anketin güvenirliği Cronbach Alpha tekniği ile denenmiş ve iç tutarlılık katsayısı.68 olarak hesaplanmıştır. Anketlerden elde edilen verilerin değerlendirilmesinde yüzde, frekans dağılımları ile yaş, öğrenim ve meslek değişkenine göre farklılıklar için Tek Yönlü Varyans Analizi (Anova) kullanılmıştır. Verilerin değerlendirilmesinde SPSS 11.0 istatistik programı kullanılmıştır. Çalışma kapsamına alınan futbol seyircilerine göre rakip seyirci saldırganlıkta doğrudan etkili ya da çok etkili dir. Sonuç olarak, ev sahibi seyircilerin, saldırgan tutum ve davranışlarında etkili olduğunu ifade ettikleri rakip seyirci davranışlarının başında, kendilerine, kulüp yöneticilerine, antrenörlerine ve futbolcularına çirkin tezahürat ve/veya saldırılar gelmektedir. Anahtar Kelimeler: Futbol, Rakip Seyirci, Saldırganlık, EFFECTS OF THE BEHAVIORS OF OPPONENT SPECTATORS ON HOOLIGANISM ACCORDING TO FOOTBALL SPECTATORS Abstract The aim of this study is to search the effect of away team supporters on the hooliganism, from the viewpoint of the team supporters.. The supporters of the teams of Turkish Super Ligue in 2001-2002 Soccer Season form the universe of this study. 2380 supporters of seven super ligue football teams who have attended the eigth football matches of these teams form the sample of this study.these 2380 supporters have been selected randomly.a questionnaire, consisting of 11 questions has been used as a data collecting tool to determine to what extent different reference groups affect the hooliganism.the demographic information of the supporters has also been included in the study. A pilot study has been carried out on 250 supporters attending a super ligue football match in Ankara in 2001-2002 Soccer Season. Furthermore, the Cronbach Alpha technique has been used to test the reliability of the questionnaire and it has been found out that the internal consistency coefficient is.68. In the evaluation of the data collected through the questionnaires the Anova test has been used to determine percentage, frequency distribution, and differences according to age, education and occupation. SPSS 11.0 has been utilized to analyze the collected data.the supporters of the away team is directly effective or very effective on hooliganism considering all team supporters included in the study. As a result, the supporters of the home team point out that; bad cheer or attacks towards themselves, football club managers, the coaches and the footballers are the basic offensive behaviours of the away team supporters. Key Words: Football, Away team supporters, Hooliganism. October 2005 Vol:13 No:2 Kastamonu Education Journal

664 Murat ÖZMADEN Giriş ve Amaç Futbol, seyirlik bir spor olması ve kitleleri peşinden sürüklemesi özelliği ile diğer branşlardan farklılık göstermektedir. Psikososyal açıdan bakıldığında, seyircilerin günlük hayatlarının dışına çıkarak farklı kimliklerle bu faaliyetlere katıldığı gözlenmektedir. Futbol müsabakaları, özellikle kalabalıkların içinde şahsiyetin kaybolması ve değişik dış uyarıcıların etkisiyle arzu edilen veya edilmeyen toplu olayların meydana geldiği bir ortam olmaktadır (Karagözoğlu; Ay, 1997). Sosyolojik açıdan bakıldığında seyirci: teşkilâtsız topluluklar, toplantı devamlılığı kısa olan ve gerçek bütünlüğü bulunmayan sosyal gruplar olarak ifade edilir. Sokakta biriken meraklılar kalabalığı, maç seyircileri, konferans dinleyicileri, trafik ışığında geçmek için yığılanlar, vapurdaki insanlar, geçici ve gerçek bütünlüğü olmayan topluluk olarak kabul edilmektedir (Erkal; Güven; Ayan, 1998). Şerif ve Şerif (1996) e göre, çıkarı aynı olan ve bir spor yarışmasında aynı tepkiyi gösteren daha önce organize edilmemiş insan grubuna seyirci denmektedir. Seyirciler genellikle, taraftarlar, fanatikler, holiganlar olarak gruplandırılmaktadır. Taraftarlar, spor kulüplerinin faaliyetlerini maddî ve manevî destekleyen, kulübün hizmetlerini belirli bir ücret ödeyerek satın alan, her türlü zorluğa rağmen takımına destek olmak için yurt içi ve yurt dışı deplasmanlara giden kulübün esas pazarını oluşturan halk kitlesidir (Genç, 1998). Fanatik ise, tutmuş olduğu takıma her ne olursa olsun bağlanan ve takımının kazanması için her yolu meşru gören kişidir (Fişek, 1997). Fanatik, aşırı tutkulu taraftardır. Müsabakayı sara hastası gibi seyreder, oyunu görmez. Onun derdi tribünlerdir, orası onun savaş alanıdır. Rakip taraftarların varlığı onun için kabul edilemez bir durumdur (Naci, 1998; Galeano, 1997). Holiganizm, özellikle futbol taraftarlarının, müsabaka esnası ve sonrası stadyum içinde veya dışında karşı takım taraftarına kurmaca ya da fizikî egemenlik gücü göstermeleridir. Bu güç gösterimi saldırganca olup, taraftarın duygu ve düşüncelerinin üzerinden kontrolün kalkmasıdır (Erkal, 1998). Tüm bu seyirci profillerinin ortak mekanı olan statların bugün ki durumuna bakıldığında, futbol oynanan, seyredilen değil, karşılıklı güç gösterisi yapılan yer durumundadır. Taraftarların, statlara oynanan oyundan tat almak yerine, şiddet güdülerini tatmin edecekleri yerler olarak baktıkları görülmektedir (Kıvanç, 2001). Futbol sahalarında rakip takımın taraftarları, fiziksel tacizin ve şiddetin yanı sıra sözlü ve psikolojik şiddetle de karşı karşıya kalırlar. Tribünlerde rakip takım için kullanılan sloganlarda, rakip takım seyircilerinin erkeklik gururuyla oynanır. Oynanacak olan karşılaşmanın sonucu, her iki takım için de önemliyse ve daha önceki yıllarda taraflar arasında bir husumet yaşanmışsa, rakip takım taraftarlarını taşıyan otobüsler stadyuma yaklaştıkça gerilimi arttırır. Seyirciler otobüsten indiklerinde kendilerine her türlü küfrü sıralayan, zaman zaman da ellerinde bulundurdukları taş ve sopalarla saldırıya geçen bir kitle ile karşı karşıya kalırlar. Ne olduğunu anlamadan kendilerini kavganın ortasında bulurlar. Stadyuma girildiğinde ise sözlü saldırılar başlar. Maç sonunda tutulan takım yenilmişse dönüş yolculuğu çekilmez olmaktadır. Ev sahibi takımın taraftarlarının stadyum çıkışındaki küfür ve hareketlerine karşılık vermek ve camı çerçeveyi indirmek bir tür deşarj sağlamaktadır. Taraftarlar arasındaki husumet kolayca ortadan kalkmaz, oynanan her deplasman maçı soğuk savaş atmosferinde geçmeye devam eder (Gümüş, 1997). Bu ifadelerin işaret ettiği senaryo, ülkemizde sıklıkla sahneye konmakta ve medyaya yansımaktadır. Ekim 2005 Cilt:13 No:2 Kastamonu Eğitim Dergisi

Futbol Seyircilerine Göre Rakip Seyirci Davranışlarının Seyirci Saldırganlığına Etkileri 665 Futbolda seyirci saldırganlığı üzerinde rakip seyirci faktörünün çok önemli olduğu, hatta başlıca neden olarak gösterildiği ve gerilimli geçeceği tahmin edilen bazı derbi maçlarına rakip seyirci alınmaması tedbirlerine başvurulduğu bilinmektedir. Bununla birlikte, rakip seyirciye yönelik araştırmalar yetersizdir. Özellikle rakip seyircilerin seyirci saldırganlığı üzerindeki etkilerinin, bizzat şiddetin kaynağı olarak gösterilen seyirciler açısından değerlendirilmesi önemlidir. Bu çalışmanın amacı, futbol sporuyla doğrudan ilişkili referans gruplarından biri olan rakip seyirci davranışlarının seyirci saldırganlığı üzerindeki etkisini, ev sahibi futbol seyircileri perspektifinden değerlendirmek ve seyirci görüşlerinin yaş, meslek ve eğitim durumlarına göre farklılık gösterip göstermediğini belirlemektir. Materyal ve Yöntem Araştırmanın evrenini, 2001-2002 futbol sezonunda Türkiye Profesyonel 1. Süper Lig inde mücadele eden futbol takımlarının seyircileri oluşturmaktadır. Örneklem grubu ise, 1. Süper Lig de yer alan yedi takımın, sekiz maçına giden 110.382 biletli seyirci arasından tesadüfi yöntemle seçilen 2380 seyirciden oluşmaktadır. Örneklem, lig fikstürü ve puan cetveli dikkate alınarak, 2001-2002 1. Süper Lig müsabakalarının son 7 haftası içerisinde küme düşmemeye veya şampiyonluğa oynayan takımların seyircileri arasından seçilmiştir. Araştırmada bilgi toplama aracı olarak kullanılan anket iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, araştırmaya katılan futbol seyircilerinin kişisel özelliklerini belirleyici sorular yer alırken, ikinci bölümde, seyirci saldırganlığı üzerinde etkili olduğu düşünülen rakip seyirciye ilişkin sık gözlenen altı davranış, seyirci görüşüne sunulmuştur. Davranışların etki düzeylerinin belirlenmesine yönelik olarak, Likert tipi beşli dereceleme ölçeği oluşturulmuştur. Her bir davranış için, 1: Çok etkisiz, 2: Etkisiz, 3: Orta Derecede Etkili, 4: Etkili, 5: Çok Etkili seçenekleri sunulmuş ve araştırmaya grubundan görüşlerine en uygun seçeneği işaretlemeleri istenmiştir. Verilerin sağlıklı yorumlanabilmesi için, beşli ölçek dereceleri, 0,80 (5-1=4; 4/5=0,80) oranında eşit aralıklara bölünmüştür. Böylece davranışlara ilişkin etki düzeyi aralıkları; Çok Etkili (4,20-5,00), Etkili (3,40-4,19), Orta Derecede Etkili (2,60-3,39), Etkisiz (1,80-2,59), Çok Etkisiz (1,00-1,79) olarak belirlenmiştir. Anketin ön uygulaması, 2001 2002 sezonunda Ankara da oynanan Ankaragücü İstanbulspor 1. Süper Lig müsabakasında Ankaragücü taraftarları üzerinde gerçekleştirilmiştir. Ön uygulama anketlerinden elde edilen veriler yardımıyla anket maddelerinin güvenirlik analizi yapılmış, güvenirlik katsayısı α:.77 olarak bulunmuştur. Müsabaka başına en az 500 anket uygulanması uygun görülmüş, ancak, bir müsabakada uygulanan anketlerin geriye dönüş oranının çok düşük olması nedeniyle (Gençlerbirliği Gaziantepspor maçı: 114 anket), aynı takımın bir başka müsabakasında (Gençlerbirliği Fenerbahçe maçı:200 anket) yeniden anket uygulanmasına gerek duyulmuştur. Anketler, sadece ev sahibi takımın seyircilerine uygulanmıştır. Müsabakalarda dağıtılan 5.000 anketten 2654 anket geriye dönmüştür. Bu anketler kontrol edilerek, yanlış ve eksik doldurulan anketler değerlendirilme dışı bırakılmış, geçerli anket sayısı 2380 olarak belirlenmiştir (Tablo 1). October 2005 Vol:13 No:2 Kastamonu Education Journal

666 Murat ÖZMADEN Tablo 1. Anket uygulamalarına ilişkin yer, zaman, müsabaka ve sayı verileri Tarihler Müsabakalar (n= 8) Biletli Seyirci Sayısı Anket Sayısı Anket Sayısının Seyirciye Oranı Geri Dönen Anket Sayısı Geçerli Anket Sayısı Geçerli Anket Sayısının Seyirciye Oranı Geçerli Anket Geri Dönüş Oranı İller 31.03.02 GZT-MLT 5.251 500 9.52 340 310 5.90 62.0 İzmir 31.03.02 GB-FB 12.395 500 4.03 227 200 1.61 40.0 Ankara 06.04.02 GB-ANTEP 1.330 500 37.59 152 114 8.57 22.8 Ankara 07.04.02 ANT-TS 3.764 500 13.28 298 278 7.38 55.6 Antalya 14.04.02 BJK-FB 24.893 800 3.21 358 294 1.18 36.8 İstanbul 21.04.02 GS-A.GÜCÜ 19.292 500 2.59 274 234 1.21 46.8 İstanbul 21.04.02 FB-TS 32.547 1000 3.07 665 658 2.02 65.8 İstanbul 27.04.02 TS-GB 10.910 700 6.41 340 292 2.67 41.7 Trabzon Toplam 8 110.382 5000 4.52 2654 2380 2.15 47.6 5 GZT: Göztepe; MLT: Malatyaspor; GB: Gençlerbirliği; FB: Fenerbahçe; G.ANTEP: Gaziantepspor; ANT: Antalyaspor; TS: Trabzonspor; BJK: Beşiktaş; GS: Galatasaray; A.GÜCÜ: Ankaragücü Anket yardımıyla elde edilen veriler bilgisayar ortamına uygun şekilde tasnif edilerek, verilerin işlenmesi bilgisayar vasıtasıyla gerçekleştirilmiştir. İstatistiksel işlemler SPSS (Statistical Package for Social Science) 11.0 programı ile yapılmıştır. Verilerin çözümlenmesinde, genel dağılım özelliklerini belirlemek için tanımlayıcı istatistik türlerinden frekans ve yüzde dağılımları kullanılmış; her bir ifadeye ilişkin görüşlerin genel bir ortalama değeri ( ) verilmiş ve yorumlarda bu ortalama puanlar dikkate alınmıştır. Rakip takım seyircilerinin, ev sahibi seyirci saldırganlığı üzerindeki etki düzeylerinin seyircilerin yaş, eğitim ve meslek gruplarına göre farklılığını tespit etmek için Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA) kullanılmıştır. Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA) sonucu istatistiksel farkın hangi gruplar arasında olduğunu belirlemek amacıyla Tukey HSD çoklu karşılaştırma testi uygulanmıştır. Verilerin istatistiksel analizinde ve yorumlarda, 0.05 anlamlılık düzeyi dikkate alınmıştır. Bulgular Araştırma grubunu oluşturan futbol seyircilerinin yaş, meslek ve öğrenim değişkenine göre dağılımları Tablo 2 de görülmektedir. Ekim 2005 Cilt:13 No:2 Kastamonu Eğitim Dergisi

Futbol Seyircilerine Göre Rakip Seyirci Davranışlarının Seyirci Saldırganlığına Etkileri 667 Tablo 2. Araştırmaya Katılan Futbol Seyircilerinin Yaş, Meslek ve Öğrenim Değişkenine Göre Dağılımı Değişkenler AltKategoriler n % Toplam(N) 18 240 10.1 19-23 694 29.2 Yaş Meslek ÖğrenimDurumu 24-28 644 27.1 29-33 292 12.2 34-38 264 11.1 39 246 10.3 İşsiz 248 10.4 Öğrenci 718 30.2 Memur 334 14.0 Serbestmeslek 746 31.3 Emekli 82 3.4 İşçi 252 10.5 İlkokul 152 6.3 Ortaokul 218 9.2 Lise 1058 44.5 Üniversite 878 36.9 LisansÜstü 74 3.1 2380 2380 2380 Araştırma grubunun yarıdan fazlasını (%56.3) 19-28 yaş arası futbol seyircileri oluşturmaktadır. Bu yaşların altında ve üstünde bulunan diğer tüm yaş gruplarının örneklem içindeki temsil oranı her biri için %10 civarındadır. Araştırma grubunun mesleki dağılımlarında yaklaşık %30 luk oranlarda öğrenci ve serbest meslek kategorileri ön plandadır (sırasıyla; %30.2; %31.3). Memurların temsil oranı %14 iken, bunu hemen hemen aynı oranlara sahip işçi (%10.5) ve işsiz (%10.4) kategorileri takip etmektedir. Örneklem grubunda en düşük düzeyde temsil edilen meslek grubu emeklilerdir (%3.4). Öğrenim durumlarına bakıldığında ilk sırayı %44.5 ile lise mezunları alırken, bunu %36.9 ile üniversite öğrenimini tamamlamış olanlar izlemektedir. Yüzde 15 civarında bir seyirci kitlesi ortaokul veya altı eğitim düzeyine sahipken, %3.1 lik bir oran lisansüstü eğitim almıştır. Araştırma grubunun, rakip seyirci davranışlarının seyirci saldırganlığı üzerindeki etkilerine ilişkin görüşlerinin her bir davranışa ait yüzdesel dağılımlarıyla, etki düzeyi ortalamaları Tablo 3 te verilmiştir. October 2005 Vol:13 No:2 Kastamonu Education Journal

668 Murat ÖZMADEN Tablo 3. Futbol Seyircilerine Göre Rakip Seyircilere İlişkin Davranışların Seyirci Saldırganlığı Üzerine Etkileri Davranışlar Cevap Seçenekleri Etki Çok Etkisiz Orta Etkili Çok etkili düzeyi etkisiz f % f % f % f % f % Kendilerine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar 48 2 58 2.4 166 7 798 33.5 1310 55 4.37 Yönetici, antrenör ve futbolcularına çirkin 32 1.3 60 2.5 294 12.4 934 39.2 1060 44.5 4.23 tezahürat veya saldırılar Önceden çatıştıkları seyirci grubu olması 50 2.1 108 4.5 282 11.8 834 35 1106 46.5 4.19 Stat çevresinde taşkınlık yapmaları 38 1.6 96 4 328 13.8 956 40.2 962 40.4 4.13 Müsabaka hakemine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar 122 5.1 256 10.8 468 19.7 778 32.7 756 31.8 3.75 Rakip seyirci olması yeterli 190 8 258 10.8 506 21.3 656 27.6 770 32.4 3.65 * Çok Etkisiz (1.00-1.80), Etkisiz (1.81-2.60), Orta (2.61-3.40), Etkili (3.41-4.20), Çok Etkili (4.21-5.00) Tablo 3 de görüldüğü gibi, araştırma grubunun rakip seyirci davranışlarına yönelik görüşlerinde, tüm gruplar için etkili ve çok etkili düzeylerinde %60 üzerinde bir yığılma söz konusudur. Rakip seyirciye ilişkin davranışlar arasında seyirci saldırganlığı üzerinde birinci çok etkili davranış olarak %55.0 oranı ile kendilerine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar görülmektedir. Bunu %46.5 oranında önceden çatıştıkları seyirci grubu olması davranışı izlemektedir. Yönetici, antrenör ve futbolcularına çirkin tezahürat veya saldırılar davranışı çok etkili davranışlar arasında üçüncü sırayı alırken (%44.5), stat çevresinde taşkınlık yapmaları davranışı dördüncü sıra da bulunmaktadır (%40.4). Yüzde 32.4 oranla rakip seyirci olması yeterli davranışı beşinci sırayı, %31.8 oranla müsabaka hakemine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar davranışı son sırayı almaktadır. Etkili ve çok etkili seçenekleri her rakip seyirci davranışı için birlikte değerlendirildiğinde, ilk dört sıradaki davranışlar %80.0 oranının üzerinde görülmektedir. İlk sırayı kendilerine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar davranışı almaktadır (%88.5). Bunu sırasıyla yönetici, antrenör ve futbolcularına çirkin tezahürat veya saldırılar (%83.7), önceden çatıştıkları seyirci grubu olması (%81.5) ve stat çevresinde taşkınlık yapmaları (%80.6) takip ederken, beşinci sırayı müsabaka hakemine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar (%64.5) davranışı almaktadır. Son sırada ise rakip seyirci olması yeterli (%60.0) davranışı bulunmaktadır. Rakip seyirci davranışlarının seyirci saldırganlığı üzerindeki etkileri, düzeylerini gösteren 1 ilâ 5 arasındaki ölçek derecelerinin ortalamalarına göre değerlendirildiğinde, çok etkili düzeye denk gelen 4.21-5.00 ortalamaları arasında kendilerine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar ve yönetici, antrenör ve futbolcularına çirkin tezahürat veya saldırılar davranışı yer almaktadır ( =4.37; 4.23). Diğer tüm rakip seyirci davranışlarının "etkili düzeye denk gelen 3.41 4.20 ortalamaları arasında bulunduğu görülmektedir. Ekim 2005 Cilt:13 No:2 Kastamonu Eğitim Dergisi

Futbol Seyircilerine Göre Rakip Seyirci Davranışlarının Seyirci Saldırganlığına Etkileri 669 Bunlar, önceden çatıştıkları seyirci grubu olması ( =4.19), stat çevresinde taşkınlık yapmaları ( =4.13), müsabaka hakemine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar ( =3.75) ve rakip seyirci olması yeterli ( =3.65) davranışlarıdır. Tablo 4. Rakip Seyirci Davranışlarının Futbolda Seyirci Saldırganlığı Üzerindeki Etki Düzeylerinin Seyircilerin Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ile ANOVA ve Tukey Testi Sonuçları YAŞ KATEGORİLERİ Maddeler 18 Yaş n=240 19-23Yaş n=694 24-28 Yaş n=644 29-33 Yaş n=292 34-38 Yaş n=264 39> Yaş n=246 TN:2380 Kendilerine çirkin tezahürat ve/veya saldırıları Yönetici, antrenör ve futbolculara çirkin tezahürat ve/veya saldırıları Önceden çatıştıkları seyirci grubu olması Stat çevresinde taşkınlık yapmaları Müsabaka hakemine çirkin tezahürat ve/veya saldırıları Rakip seyirci olması yeterli S S S S S S S 4.13 1.17 4.40 0.86 4.47 0.82 4.47 0.74 4.28 0.77 4.25 0.91 4.37 0.87 4.12 0.98 4.26 0.90 4.28 0.83 4.23 0.92 4.27 0.66 4.11 0.83 4.23 0.86 4.10 1.08 4.20 1.02 4.20 0.96 4.29 0.83 4.28 0.74 4.03 0.97 4.19 0.96 4.13 1.01 4.20 0.89 4.16 0.88 4.12 1.03 4.13 0.77 3.92 0.93 4.14 0.91 3.73 1.13 3.60 1.30 3.88 1.09 3.77 1.17 3.81 1.01 3.80 1.02 3.75 1.16 3.74 1.30 3.65 1.22 3.76 1.19 3.55 1.42 3.70 1.17 3.38 1.31 3.65 1.25 * Çok Etkisiz (1.00-1.80), Etkisiz (1.81-2.60), Orta (2.61-3.40), Etkili (3.41-4.20), Çok Etkili (4.21-5.00) Rakip seyirci davranışlarının, seyirci saldırganlığı üzerindeki etki düzeyleri yaş gruplarına göre değerlendirildiğinde (Tablo 4); kendilerine çirkin tezahürat ve/veya saldırıları davranışı 18 yaş grubunca etkili olarak görülürken ( =4.13), diğer yaş gruplarınca çok etkili davranış olarak belirlenmekte ve en yüksek ortalama değeri 24-28 ve 29-33 yaş grupları aynı oranda vermektedir ( =4.47). Yönetici, antrenör ve futbolculara çirkin tezahürat ve/veya saldırılar davranışı 18 ve 39> yaş grubunda etkili, diğer yaş gruplarınca çok etkili davranış olarak görülmektedir. En yüksek ortalama değeri ise 24-28 yaş grubu vermektedir ( =4.28). Önceden çatışılan seyirci grubu olması davranışı 29-33 ve 34-38 yaş gruplarında çok etkili olarak değerlendirilirken ( =4.29; 4.28), diğer yaş gruplarınca etkili düzeyde görülmektedir. Stat çevresinde taşkınlık yapmalar ve müsabaka hakemine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar davranışları tüm yaş gruplarına göre etkili faktördür. Sadece rakip seyirci olması yeterli davranışı, 39> yaş grubunca orta derecede etkili bulunmuştur ( =3.38). October 2005 Vol:13 No:2 Kastamonu Education Journal

670 Murat ÖZMADEN Araştırma grubunu oluşturan seyircilerin, rakip seyirciye ilişkin çeşitli davranışların futbolda seyirci saldırganlığı üzerindeki etki düzeyleri hakkındaki görüşleri, kendilerine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar [F (5;2374) =7.988; p<.05], önceden çatışılan seyirci grubu olması [F (5;2374) =2.876; p<.05], stat çevresinde taşkınlık yapmalar [F (5;2374) =3.771; p<.05] ve rakip seyirci olması yeterli [F (5;2374) =3.972; p<.05] davranışlarında yaş gruplarına göre anlamlı farklılık göstermektedir. Tablo 5. Rakip Seyirci Davranışlarının Futbolda Seyirci Saldırganlığı Üzerindeki Etki Düzeylerinin Seyircilerin Meslek Gruplarına Göre Dağılımı ile ANOVA ve Tukey Testi Sonuçları MESLEK KATEGORİLERİ Maddeler Kendilerine çirkin tezahürat ve/veya saldırıları Yönetici, antrenör ve futbolculara çirkin tezahürat ve/veya saldırıları Önceden çatıştıkları seyirci grubu olması Stat çevresinde taşkınlık yapmaları Müsabaka hakemine çirkin tezahürat ve/veya saldırıları Rakip seyirci olması yeterli İşsiz n=248 Öğrenci n=718 Memur n=334 S. Meslek n=746 Emekli n=82 İşçi n=252 TN:2380 S S S S S S S 4.44 0.86 4.39 0.89 4.44 0.77 4.32 0.86 4.22 0.96 4.36 0.96 4.37 0.87 4.35 0.83 4.26 0.90 4.38 0.74 4.11 0.88 3.98 0.65 4.29 0.85 4.23 0.86 4.37 0.84 4.19 1.03 4.26 0.79 4.16 0.93 3.83 0.97 4.13 1.07 4.19 0.96 4.28 0.85 4.15 0.95 4.04 0.86 4.14 0.92 3.90 0.80 4.17 0.90 4.14 0.91 4.07 1.10 3.56 1.27 3.89 0.98 3.71 1.15 3.71 1.00 3.94 1.05 3.75 1.16 3.98 1.21 3.64 1.26 3.54 1.16 3.53 1.27 3.34 1.29 4.00 1.24 3.65 1.25 * Çok Etkisiz (1.00-1.80), Etkisiz (1.81-2.60), Orta (2.61-3.40), Etkili (3.41-4.20), Çok Etkili (4.21-5.00) Rakip seyirci davranışlarının, seyirci saldırganlığı üzerindeki etki düzeyleri meslek durumlarına göre değerlendirildiğinde (Tablo 5); kendilerine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar tüm gruplarda çok etkili davranış olarak değerlendirilirken, en yüksek ortalama değerler işsiz ve memur gruplarında görülmektedir ( =4.44). Yönetici, antrenör ve futbolcularına çirkin tezahürat ve/veya saldırılar davranışı serbest meslek ve emekli gruplarında etkili ( =4.11; 3.98), diğer meslek gruplarında çok etkili davranış olarak ifade edilirken, en yüksek ortalama değer memur grubuna aittir ( =4.28). Önceden çatışılan seyirci grubu olması davranışı işsiz ve memur gruplarında çok etkili davranış olarak değerlendirilirken ( =4.37; 4.26), diğer gruplarca etkili davranış olarak belirlenmiştir. Rakip seyircilerin Stat çevresinde taşkınlık yapmaları işsiz grubunca çok etkili ( =4.28), diğer gruplarca etkili davranış olarak görülmektedir. Müsabaka hakemine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar Ekim 2005 Cilt:13 No:2 Kastamonu Eğitim Dergisi

Futbol Seyircilerine Göre Rakip Seyirci Davranışlarının Seyirci Saldırganlığına Etkileri 671 davranışı tüm meslek gruplarında etkili bulunmakta, en yüksek ortalama değeri işsiz grubu vermektedir ( =4.07). Rakip seyirci olması yeterli davranışı emekli grubunda orta derecede etkili ( =3.34), diğer meslek gruplarında etkili dir. Araştırma grubunu oluşturan seyircilerin, rakip seyirciye ilişkin çeşitli davranışların futbolda seyirci saldırganlığı üzerindeki etki düzeyleri hakkındaki görüşleri, yönetici, antrenör ve futbolcularına çirkin tezahürat ve/veya saldırılar [F (5;2374) =7.856; p<.05], önceden çatışılan seyirci grubu olması [F (5;2374) =4.832; p<.05], stat çevresinde taşkınlık yapmaları [F (5;2374) =3.180; p<.05], müsabaka hakemine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar [F (5;2374) =10.290; p<.05] ve rakip seyirci olması yeterli [F (5;2374) =10.606; p<.05] davranışlarında meslek gruplarına göre anlamlı farklılık göstermektedir. Tablo 6: Rakip Seyirci Davranışlarının Futbolda Seyirci Saldırganlığı Üzerindeki Etki Düzeylerinin Seyircilerin Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı ile ANOVA ve Tukey Testi Sonuçları EĞİTİM KATEGORİLERİ Maddeler İlkokul n=152 Ortaokul n=218 Lise n=1058 Üniversite n=878 Lisansüstü n=74 N:2380 Kendilerine çirkin tezahürat ve/veya saldırıları Yönetici, antrenör ve futbolculara çirkin tezahürat ve/veya saldırıları Önceden çatıştıkları seyirci grubu olması Stat çevresinde taşkınlık yapmaları Müsabaka hakemine çirkin tezahürat ve/veya saldırıları Rakip seyirci olması yeterli S S S S S S 3.97 1.31 4.25 1.04 4.38 0.86 4.44 0.71 4.40 0.79 4.37 0.87 3.88 1.05 4.31 0.89 4.25 0.81 4.23 0.85 4.29 0.77 4.23 0.85 3.84 1.24 4.15 0.99 4.24 0.94 4.21 0.88 3.89 0.93 4.19 0.95 4.18 0.90 4.24 0.84 4.18 0.87 4.05 0.95 4.13 0.88 4.13 0.91 3.78 1.14 4.00 1.04 3.86 1.12 3.53 1.19 3.89 0.98 3.75 1.15 4.03 1.29 3.82 1.29 3.79 1.21 3.41 1.22 3.32 1.28 3.65 1.25 * Çok Etkisiz (1.00-1.80), Etkisiz (1.81-2.60), Orta (2.61-3.40), Etkili (3.41-4.20), Çok Etkili (4.21-5.00) Rakip seyirci davranışlarının, seyirci saldırganlığı üzerindeki etki düzeyleri eğitim gruplarına göre değerlendirildiğinde (Tablo 6); kendilerine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar ilkokul mezunları tarafından etkili ( =3.97), diğer gruplarca October 2005 Vol:13 No:2 Kastamonu Education Journal

672 Murat ÖZMADEN çok etkili davranış olarak değerlendirmektedir. En yüksek ortalama değeri veren grup üniversite mezunlarıdır ( =4.44). Yönetici, antrenör ve futbolcularına çirkin tezahürat ve/veya saldırılar davranışı ilkokul mezunlarında etkili ( =3.88), diğer gruplarda çok etkili olarak görülürken, en yüksek ortalama değer ortaokul mezunlarına aittir ( =4.31). Önceden çatışılan seyirci grubu olması davranışını lise ve üniversite mezunları çok etkili olarak belirtirken, diğer gruplar etkili olarak değerlendirmektedir. Stat çevresinde taşkınlık yapmalar davranışını ortaokul mezunları çok etkili olarak belirlerken ( =4.24), diğer mezun grupları rakip seyircilerin bu davranışını etkili bulmaktadır. En düşük ortalama değeri veren eğitim grubu üniversite mezunlarıdır ( =4.05). Müsabaka hakemine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar davranışını tüm meslek grupları etkili görürken, en yüksek ortalama değeri lisansüstü mezunları vermiştir ( =3.89). Rakip seyirci olması yeterli davranışı lisansüstü mezunlarınca orta derecede etkili olarak belirtilirken ( =3.32), diğer gruplar bu davranışı etkili olarak değerlendirmektedir. Rakip seyirci olması yeterli davranışında etki düzeyi ortalamalarının eğitim düzeyi düştükçe arttığı gözlemlenmektedir. Araştırma grubunu oluşturan seyircilerin, rakip seyirciye ilişkin çeşitli davranışların futbolda seyirci saldırganlığı üzerindeki etki düzeyleri hakkındaki görüşleri, kendilerine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar [F (4;2375) =10.831; p<.05], yönetici, antrenör ve futbolcularına çirkin tezahürat ve/veya saldırılar [F (4;2375) =7.155; p<.05], önceden çatışılan seyirci grubu olması [F (4;2375) =8.189; p<.05], stat çevresinde taşkınlık yapmaları [F (4;2375) =3.555; p<.05], müsabaka hakemine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar [F (4;2375) =13.024; p<.05] ve rakip seyirci olması yeterli [F (4;2375) =17.842; p<.05] davranışlarında eğitim gruplarına göre anlamlı farklılık göstermektedir. Tartışma ve Sonuç Bu araştırmada, Türkiye Profesyonel 1. Süper Ligi, 2001 2002 sezonunda, şampiyonluğa veya küme düşmemeye oynayacak takımların belirginleşmeye başladığı son yedi hafta içinde oynanan maçlarda, tanıma uygun seçilmiş yedi kulüp taraftarlarından 2380 seyirciye, futbola ilişkin bir referans grubu olarak, rakip seyircilere ait davranışların, seyirci saldırganlığı üzerindeki etki düzeylerini belirlemeye yönelik bir anket uygulanmıştır. Araştırma grubunun yarıdan fazlasını (%56.3), 19-28 yaşlar arasındaki futbol seyircileri oluşturmaktadır. Bu yaşların altında ve üstünde bulunan diğer tüm yaş gruplarının örneklem içindeki temsil oranı her biri için %10 civarındadır. Yüzde 44.5 i lise, %36.9 u üniversite mezunu olan futbol seyircileri arasında ilk ve orta okul mezunlarının oranları ayrı ayrı %10 un altındadır. Lisansüstü eğitim alan seyirci kitlesinin oranı ise %3.1 dir (Tablo 2). Arıkan (2000) ın, 1. Süper Lig de oynayan üç futbol takımı taraftarları üzerinde yaptığı araştırmada da, seyircilerin %60 ının 15-30 yaş arasında ve %43.2 sinin lise, %27.3 ünün yüksekokul mezunu oldukları, ilk ve orta okul mezunlarının ise toplam olarak yaklaşık %25 lik bir oranı oluşturdukları belirlenmiştir. Her iki araştırmadaki futbol seyircilerinin gerek yaş, gerekse eğitim durumları profilleri benzerlik göstermektedir. Araştırma grubunun mesleki dağılımlarında, yaklaşık %30 luk oranlarda öğrenci ve serbest meslek kategorileri ön Ekim 2005 Cilt:13 No:2 Kastamonu Eğitim Dergisi

Futbol Seyircilerine Göre Rakip Seyirci Davranışlarının Seyirci Saldırganlığına Etkileri 673 plandadır. Memurların temsil oranı %14 iken, bunu birbirleriyle hemen hemen aynı oranlara sahip işçi (%10.5) ve işsiz (%10.4) kategorileri takip etmektedir. Örneklem grubunda en düşük düzeyde temsil edilen meslek grubu %3.4 ile emeklilerdir (Tablo 2). Acet (2001) in yapmış olduğu araştırmada da, seyircilerin, bizim çalışmamızdakilere yakın oranlarda, %30.2 sinin öğrenci, %20.9 unun ise serbest meslek çalışanları olduğu görülmüştür. Araştırma grubunu oluşturan seyircilerin değerlendirmesine sunulan rakip seyirci davranışlarından kendilerine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar ile yönetici, antrenör ve futbolculara çirkin tezahürat ve/veya saldırılar davranışları seyirci saldırganlığı üzerinde çok etkili ( =4.37; 4.23), diğer davranışlar ise etkili bulunmuştur. Etkili davranışlar, saldırganlık üzerindeki etki düzeyi ortalamalarına göre, önceden çatışılan seyirci grubu olması ( =4.19), stat çevresinde taşkınlık yapmaları ( =4.13), müsabaka hakemine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar ( =3.75) ve rakip seyirci olmaları yeterli ( =3.65) olarak sıralanmaktadır (Tablo 3). Araştırma grubunun seyirci saldırganlığını etkileyen rakip seyirci davranışlarına ilişkin görüşleri, yaş, meslek ve eğitim durumları açısından genel olarak değerlendirildiğinde, seyircilerin açıkça katlanamadıkları rakip seyirci davranışları olarak, kendilerine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar ve yönetici, antrenör ve futbolculara çirkin tezahürat ve/veya saldırılar, davranışlarının ilkokul mezunları ve 18 yaş ve altı hariç hemen hemen tüm yaş, meslek ve eğitim grupları tarafından oldukça yüksek ortalamalarla çok etkili bulunduğu görülmektedir. Bunları, bazı grupların çok etkili, çoğunun ise etkili bulduğu önceden çatışılan seyirci grubu olması davranışı üçüncü sırada takip etmekte, tüm gruplarca sadece etkili olarak değerlendirilen stat çevresinde taşkınlık yapmaları genellikle dördüncü, müsabaka hakemine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar beşinci ve rakip seyirci olmaları yeterli davranışı ise son sırada yer almaktadır (Tablo 4,5,6). Gültekin ve ark. (2000) nin, futbol sahalarında şiddeti ve emniyet güçlerinin tutumlarını araştırdıkları çalışmalarında, seyirci saldırganlığının sebebi olarak hakemler ve rakip seyirciler gösterilmektedir. Yüksel ve arkadaşları (1997) nın yaptıkları araştırmaya katılan 700 futbol seyircisine göre, futbol seyircileri arasındaki şiddet olayları, %51 oranında, rakip seyirci ve oyunculardan kaynaklanmaktadır. Keskin (1998) in, basketbol seyircilerinin saldırganlığında etkili olan faktörlerin %41.6 oranında karşı takım seyircileri ve kulüp yöneticileri olduğu yönündeki bulguları, rakip seyircinin varlığına ve davranışlarına bağlı saldırganlıkların futbola has bir durum olmadığını ortaya koymaktadır. Sonuç olarak, ev sahibi seyircilerin, saldırgan tutum ve davranışlarında etkili olduğunu ifade ettikleri rakip seyirci davranışlarının başında, kendilerine, kulüp yöneticilerine, antrenörlerine ve futbolcularına çirkin tezahürat ve/veya saldırılar gelmektedir. Önceden çatışılan seyirci grubu olması, seyirci saldırganlığını tetikleyen unsurlardan görülürken, rakip seyircilerin, ev sahibi takım taraftarlarının kutsal saydıkları mekanları olan statlarının çevresinde taşkınlık yapmaları, kışkırtıcı bulunmaktadır. Müsabaka hakemine çirkin tezahürat ve/veya saldırılar da ortamın gerilmesine yol açmakta ve hatta, rakip seyircilerin, sadece rakip seyirci olmaları dahi, seyirci saldırganlığında yeterli sebep olarak değerlendirilmektedir. October 2005 Vol:13 No:2 Kastamonu Education Journal

674 Murat ÖZMADEN Kaynaklar 1. ACET, M., Futbol Seyircisini Fanatik ve Saldırgan Olmaya Yönelten Sosyal Faktörler, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Beden Eğitimi ve Spor Anabilim Dalı, Ankara (2001). 2. ARIKAN, A., N., Farklı Branşlardaki Spor Seyircilerinin Sosyo-Kültürel Profili ve İzleyicilik Durumları Üzerine Bir Araştırma, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Beden Eğitimi ve Spor Anabilim Dalı, Ankara, (2000). 3. ERKAL, M., GÜVEN, Ö., AYAN. D., Sosyolojik Açıdan Spor, 3. Baskı, Der Yayınları, İstanbul, (1998). 4. FİŞEK, K., İç Barışın Bütün Şartları Mevcut, Hürriyet Gazetesi, 18 Kasım 1997. 5. GALEANO, E., Gölgede ve Güneşte Futbol, Çev: E. Önalp; M. N. Kutlu, Can Yayınları, İstanbul (1997). 6. GENÇ, D. A., Spor Hukuku, 1.Baskı, Alfa Yayınları, Ankara, (1998). 7. GÜLTEKİN, O., DOĞAN M., DOĞAN, A., EYLEN, B., "Futbol Sahalarında Şiddet ve Emniyet Güçlerinin Tutumu Üzerine Bir Araştırma", 21. Yüzyılda Polisin Eğitimi Sempozyumu, Emniyet Genel Müdürlüğü, Ankara, (2000), s. 751-762. 8. GÜMÜŞ, A., Holiganizm Aşılabilir mi?, Radikal Gazetesi, 02 Temmuz 2000. 9. KARAGÖZOĞLU, C., AY, M. S., Futbol Seyircisinde Saldırganlık Eğilimleri: İstanbul Örneği, Futbol Bilim ve Teknoloji Dergisi, 6(3): 27-31, (1999). 10. KESKİN, H. K., Farklı Cinsiyetteki Basketbol Seyircilerini Saldırganlığa İten Faktörler Üzerine Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Beden Eğitimi ve Spor Anabilim Dalı, Ankara (1998). 11. KIVANÇ, Ü., Kesin Ofsayt: Televizyon Futbolu ve Futbol Medyası, 1. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, (2001). 12. NACİ, E., Futbolla Yatıp, Yeni Yüzyıl Gazetesi, 22 Haziran 1998. 13. ŞERİF, M., ŞERİF, C. W., Sosyal Psikolojiye Giriş, 1.Cilt, Çev.: M. Atakay; A. Yavuz Sosyal Yayınlar, İstanbul, (1996). 14. YÜKSEL, H., DOĞAN, B., MORALI, S., ACAR, M. F., "Futbolda Şiddetin Toplumbilimsel Boyutları", Futbol Bilim ve Teknoloji Dergisi, 4(3): 22-24, (1997). Ekim 2005 Cilt:13 No:2 Kastamonu Eğitim Dergisi