11. SINIF KONU ANLATIMI 32 DUYU ORGANLARI 1 DOKUNMA DUYUSU

11. SINIF KONU ANLATIMI 32 DUYU ORGANLARI 1 DOKUNMA DUYUSU

DUYU ORGANLARI Canlının kendi iç bünyesinde meydana gelen değişiklikleri ve yaşadığı ortamda mevcut fiziksel, kimyasal ve mekanik uyarıları alan organlara duyu organları denir. Duyu organları önce çevresindeki uyarıları tespit eder, sonra MSS ye gönderir. MSS ise uyarıyı değerlendirir. Duyu organlarında bulunan ve uyarıyı alan yapılara duyu reseptörü denir. Duyu reseptörü; duyu nöronu ya da özelleşmiş epitel hücrelerinden oluşmuştur. Duyu reseptörleri aldıkları uyarının cinsine göre sınıflandırılır.

DUYU ORGANLARI 1) Kemoreseptör: Kimyasal uyarıları algılar. Fazla uyarıldıklarında yorulurlar. Dil ve burunda bulunur. 2) Fotoreseptör: Işığa duyarlı reseptörlerdir. Gözde bulunur. 3) Termoreseptör: Sıcağa ve soğuğa tepki veren reseptörlerdir. Yorulurlar. Deride bulunur. 4) Mekanoreseptör: Basınç, dokunma, gerilme ve ses gibi fiziksel etkileri olan uyarıları algılayan reseptörlerdir. Deride ve kulakta bulunur.

Çok hücreli organizmalarda vücudu dıştan örten bir ya da birkaç tabakadan meydana gelen deri bulunur. Deri, temel olarak iki farklı dokudan oluşmuştur. Bunlar; epitel ve temel bağ dokudur. A) EPİTEL DOKU Vücudun dış ve iç yüzeyini örten dokudur. Hücreler arası boşluk yok denecek kadar azdır. Kan damarı ve sinirler bulunmaz. Bağ dokudan difüzyon ile beslenir. Koruma, emme, salgı yapma ve duyuları algılama görevleri vardır. Görevlerine göre örtü, bez ve duyu epiteli olmak üzere 3 çeşit epitel doku vardır.

a) Duyu Epiteli: Dış ortamdan gelen uyarıları alan özelleşmiş epitellerdir. Dilde tat, burunda koku, deride ise çeşitli mekanik etkileri algılayan epitel hücreleridir. Yenilenme özellikleri yoktur. Dış yüzeylerinde reseptör denilen uyarıyı algılayan yapılar bulunur.

b) Bez (Salgı) Epiteli: Salgı salgılayan epitel dokudur. Hücre sayısına ve salgıların döküldüğü yere göre çeşitlere ayrılır. Tükürük, gözyaşı, mukus, pankreas özsuyu, TSH, parathormon gibi salgılar bez epitelleri tarafından üretilip salgılanır. Ekzokrin Bez: Çok hücreli ve salgılarını boşluklara ya da kanallara salgılayan bez epitelidir. Ter, tükürük, gözyaşı, süt gibi salgıları salgılarlar. Endokrin Bez: Çok hücreli ve salgılarını kan damarlarına salgılayan bez epitelidir. Bu bezlerin salgılarına hormon denir. Tiroid, paratiroid, hipofiz gibi bezlerdir. Karma Bez: Hem endokrin hem ekzokrin bez olarak görev yapan bez epitelidir. Pankreas örnek verilebilir.

c) Örtü Epiteli: Vücudun dışını ve iç yüzeyine örten epitel dokudur. Mekanik etki, besine emilimi ve sıcaktan ya da soğuktan koruma gibi görevleri vardır. Hücrelerinin şekline ve tek katlı ya da çok katlı olmasına göre sınıflandırılır. Tek Katlı Örtü Epiteli: Hücreleri şekline göre isimlendirilir. Tek Katlı Yassı Epitel: Hücreleri yassı şeklindedir. Alveol, kan damarı ve lenf damarlarının iç yüzeyinde bulunur. Tek Katlı Kübik Epitel: Hücreleri kübik şeklindedir. Tiroid bezi ve nnefron kanallarında bulunur. Tek Katlı Silindirik Epitel: Hücreler silindirik şekildedir. Bazıları silli, bazıları silsiz olabilir. Solunum yolu ve sindirim sistemi kanalında bulunur. Çok Katlı Örtü Epiteli: Hücreleri birden fazla tabaka oluşturacak şekilde bir araya gelmiştir. En üstteki tabakanın hücre şeklinde göre yassı, kübik ve silindirik epitel olarak isimlendirilir. İnsanda üst deri çok katlı yassı epitel dokunun örneğidir.

B) TEMEL BAĞ DOKU Vücutta çok fazla bulunan bir dokudur. Bağ doku hücreleri; hücre ara maddesi ve liflerden oluşur. Kan damarı ve sinir hücreleri bakımından zengindir. Doku ve organların arasını doldurarak mekanik destek sağlar. Bağışıklıkta görev yapar. Dokuların beslenmesini sağlar. Bu dokuda çok çeşitli bağ dokusu hücreleri vardır. Bunlar; Fibroblast: Bağ dokusunun liflerini üreten esas hücrelerdir. Daha sonra fibrosit haline dönüşürler. Bağ dokusunun yenilenmesini ve kollojen ipliklerinin oluşmasını sağlarlar. Kemikleşme sırasında osteositlere dönüşürler. Mast hücreleri: Heparin ve histamin salgılarlar. Heparin, kanın damar içinde pıhtılaşmasını engeller. Histamin, kılcal damarların geçirgenliğini artırır. Makrofaj hücreleri: Vücuda giren yabancı maddeleri fagosite ederek bağışıklıkta görev yapar. Plazma hücreleri: Antikor üreterek bağışıklıkta görev yapar. Melanosit: Küçük mekik şeklinde hücrelerdir. Sitoplazmalarında melanin pigmenti bulunur. Bulundukları dokuya renk verir.

Fibroblastların ürettiği lifler kollejen, elastik ve ağsı olmak üzere 3 kısımda incelenir. Kollejen Lifler: Kollejen proteinlerinden oluşmuşlardır. İnce liflerdir. Basınca, çekmeye ve gerilmeye karşı dayanıklıdırlar. Elastik Lifler: Elastin proteininden oluşmuşlardır. Lastik gibi uzayabilirler. Yüz, boyun derisi ve damarlarda bol miktarda bulunurlar. Ağsı (Retiküler) Lifler: Çok ince lifler olup kollejen liflere bağlanmışlardır. Dağınık olarak iç organları sararlar. YAĞ DOKUSU Özelleşmiş bağ doku çeşitlerinden biridir. Yağ depolar. Hücreleri arasında kollejen ve ağsı lifler bol miktarda bulunur. Görevleri: Deri altında ısıyı ayarlar ve derinin kurumasını engeller. Organları mekanik etkiye karşı korur. Depoladıkları yağın parçalanması durumunda bol miktarda su ve enerji açığa çıkarır. Pek çok hayvanda depo besin kaynağıdır. Organların etrafını sararak kolay hareket etmelerini ve hareket sırasında birbirlerine zarar vermesine engel olur. ADEK vitaminlerinin bir kısmı bu doku içinde depolanabilir.