KANADA DAN İTHAL EDİLEN SAF HATLARIN HAT İÇİ SELEKSİYONLA ÜRETİLMESİ

T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANALIĞI Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü KANADA DAN İTHAL EDİLEN SAF HATLARIN HAT İÇİ SELEKSİYONLA ÜRETİLMESİ PROJE NO: TAGEM-İY-97-13-03-009 Dr. HÜSEYİN GÖGER NİSAN 2003 ANKARA

Önsöz: Öncelikle bu projeye çok emeği geçen rahmetli hocamız Prof. Dr. Orhan Düzgüneş i saygıyla anıyoruz. Prof. Dr. Rüveyde Akbay ın girişimleri sonucu 1995 yılında, tavuk ıslahının en üst halkasını oluşturan saf hatlara ait yumurtalar Kanada dan ithal edilmiştir. Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü nün ve Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü nün katkılarıyla proje 1996 yılında uygulamaya alınmıştır. Projenin başlamasından bugüne kadar elde edilen veriler danışmanımız Prof. Dr. Numan Akman nın yardımlarıyla değerlendirilmiştir. Bilindiği gibi ıslah projeleri süreklilik isteyen, diğer bir deyişle bitmeyen projelerdir. Dileğimiz rapor sunulduktan sonra, grupta yapılacak öneriler doğrultusunda projenin devam etmesidir. 2

İçindekiler: Sayfa Önsöz 2 İçindekiler 3 1.Kısaltma Tanımları 4 2.Tablo ve Şekil Listeleri 5 3.Öz 6 4.Abstract 6 5.Giriş 7 6 Literatür Özeti 9 7.Materyal ve Metot 12 7.1. Hayvan materyali 12 Kahverengi Yumurtacı Hatlar 13 A- Baba Hatları 13 1.Rhode Island Red-I 13 2.Rhode Island Red-II 13 B- Ana Hatları 14 1.Barred Rock-I 14 2.Barred Rock-II 14 3.Colambian Rock 15 4.Line-54 15 Beyaz Yumurtacı Hatlar 16 A- Baba Hatları 16 1.Black Line 16 2.Brown Line 16 B- Ana Hatları 16 1.Maroon Line 16 2.Blue Line 16 Kuluçka ve Kümesler 16 7.2. Metot 17 Bakım Besleme 17 Sağlık 17 Seleksiyon 17 Dişilerin Seçimi 17 Erkeklerin Seçimi 17 Üzerinde Durulan Özelliklere Ait Verilerin Alınması 18 Yumurta Ağırlığı(g.) 18 Cinsi Olgunluk Ağırlığı (g.) 18 Cinsi Olgunluk Yaşı (gün) 18 İlk on yumurta ağırlık ortalaması (g.) 18 43 Haftalık toplam yumurta verimi (adet) 18 8.Bulgular ve Tartışma 18 a-bulgular 18 b-tartışma 55 9.Özet 58 10.Literatür Listesi 59 11.Yürütücülerin Özgeçmişi 61 12.Bibliyografik Bilgi Formu 65 3

1. Kısaltma Tanımları: COY: Cinsi Olgunluk Yaşı COAG: Cinsi Olgunluk Ağırlığı IOYAO: İlk On Yumurta Ağırlık Ortalaması TYV: 43 haftalık yumurta verimi TYAO: Toplam Yumurta Ağırlık Ortalaması L-54: Line54 COL: Colombian Rock RIR: Rhode Island Red BAR: Barred Rock BLACK: Black Line BLUE: Blue Line MAROON: Maroon Line BROWN: Brown Line Ç.T.: Çıkış Tarihi DÖL %: Döllük Oranı Ç.G. %: Çıkış Gücü K.R. %: Kuluçka Randımanı Ç. CİV.: Çıkan Civciv MIN: Minimum MAX: Maksimum Y.G.: Yaşama Gücü N: Birey Sayısı % VAR: % Varyasyon ORT.: Ortalama h 2 : Kalıtım Derecesi 4

2. Tablo ve Şekil Listeleri: Sayfa Çizelge 1. Yumurtacı ve etçi tavuklarda 1940-1989 yılları arasında kaydedilen 8 gelişmeler Çizelge 2. 1995 yılı kuluçka faaliyetlerine ait veriler 18 Çizelge 3. 1996 yılında hatların tavuk sayılarına göre oluşturulan baba familyası 19 sayıları Çizelge 4. 1996 Yılı kuluçka sonuçları 19 Çizelge 5. 1997 Yılı Kuluçka Sonuçları 20 Çizelge 6. 1998 Yılı Kuluçka Sonuçları 21 Çizelge 7. 1999 Yılı Kuluçka Sonuçları 21 Çizelge 8. 2000 Yılı Kuluçka Sonuçları 22 Çizelge 9. 2001 Yılı Kuluçka Sonuçları 23 Çizelge 10. Rhode Island Red-I hattına ait istatistiki sonuçlar 23 Çizelge 11. Rhode Island Red-II hattına ait istatistiki sonuçlar 26 Çizelge 12. Barred Rock-I hattına ait istatistiki sonuçlar 29 Çizelge 13. Barred Rock-II hattına ait istatistiki sonuçlar 32 Çizelge 14. Colambian Rock hattına ait istatistiki sonuçlar 35 Çizelge 15. Line-54 hattına ait istatistiki sonuçlar 38 Çizelge 16. Black Line hattına ait istatistiki sonuçlar 40 Çizelge 17. Brown Line hattına ait istatistiki sonuçlar 43 Çizelge 18. Blue Line hattına ait istatistiki sonuçlar 46 Çizelge 19. Maroon Line hattına ait istatistiki sonuçlar 48 Çizelge 20. RIR-1 hattına ait h 2 ve Korelasyon değerleri 52 Çizelge 21. L-54 hattına ait h 2 ve Korelasyon değerleri 52 Çizelge 22. COL hattına ait h 2 ve Korelasyon değerleri 53 Çizelge 23. BLUE hattına ait h 2 ve Korelasyon değerleri 53 Çizelge 24. BAR-1 hattına ait h 2 ve Korelasyon değerleri 54 Çizelge 25. BLACK hattına ait h 2 ve Korelasyon değerleri 54 Çizelge 26. Son Üç Yıldan Hesaplanan Kalıtım Derecelerinin Ortalamalarının 56 Literatür Değerleri ile Karşılaştırılması 5

3. Öz: Ankara Tavukçuluk Araştırma Enstitüsü nde mevcut 10 saf hatta cinsi olgunluk yaşı(coy), cinsi olgunluk ağırlığı (COAG), ilk on yumurta ağırlık ortalaması (IOYAO), 43 haftalık yumurta verimi (TYV) ve yumurta ağırlığına (TYAO) göre 6 generasyon (1996-2001) 33051 tavukta (20625 kahverengi ve 12426 beyaz yumurtacı) yapılan seleksiyon çalışmalarına ait veriler değerlendirilmiştir. Beyaz ve kahverengi yumurtacı tavukların verileri göz önünde bulundurularak dişiler bireysel seleksiyon yöntemine göre seçilirken, erkekler familya ortalamalarına göre seçilmiştir. Kahverengi yumurtacı hatlarda ortalama değerler; COY da 150 ile 174, COAG da 1620 ile 2024, IOYAO da 45 ile 52, TYV de 99 ile 136, ve TYAO da 55 ile 60 arasında hesaplanmıştır. Kalıtım dereceleri; COY da 0,25 ile 0,40, COAG da 0,25 ile 0,83, IOYAO da 0,34 ile 0,69, TYV de 0,09 ile 0,43, TYAO da 0,03 ile 0,77 arasında bulunmuştur. Beyaz yumurtacı hatlarda ortalama değerler; COY da 147 ile 181, COAG da 1416 ile 1631, IOYAO da 44 ile 51, TYV de 99 ile 131 ve TYAO da 53 ile 59 arasında hesaplanmıştır. Kalıtım dereceleri; COY da 0,26 ile 0,45, COAG da 0,36 ile 0,94, IOYAO da 0,40 ile 0,55, TYV de 0,23 ile 0,46 ve TYAO da 0,47 ile 0,72 arasında hesaplanmıştır. Seleksiyon yapılan hatlardan elde edilen değerlere göre kalıtım dereceleri ve korelasyonlar standart hatalarıyla birlikte hesaplanmıştır. 43 haftalık yumurta verimi cinsi olgunluk yaşı ve yumurta ağırlığı ile negatif korelasyon göstermiştir. Yıllara göre ortalama seleksiyon farklılıkları da hesaplanmıştır. Anahtar Kelimeler: Seleksiyon, kalıtım derecesi, yumurta verim performansı, ıslah, kanatlı, döllülük. 4. Abstract: In the present study data on 33051 hens (20625 brown egg layers and 12426 white egg layers) ten pure lines selected from 6 consecutive generations (1996-2001) for age at first egg, body weight at first egg, mean weight of first ten eggs, egg number to 43 weeks, egg weigth were analysed at the Poultry Research Institute of Ankara. Hens selected for their single source (individual phenotypic values) and cocks their family values. Means of the traits in the Brown egg layers; age at first egg 150 to 174, body weight at first egg 1620 to 2024, mean weight of first ten eggs 45 to 52, egg number to 43 weeks 99 to 136, egg weigth 55 to 60 were calculated. The overall generation mean of heritabilities; at first egg 0,25 to 0,40, body weight at first egg 0,25 to 0,83, mean weight of first ten eggs 0,34 to 0,69, egg number to 43 weeks 0,09 to 0,43, egg weigth 0,03 to 0,77 were measured. Means of the traits in the White egg layers; age at first egg 147 to 181, body weight at first egg 1416 to 1631, mean weight of first ten eggs 44 to 51, egg number to 43 weeks 99 to 131, egg weigth 53 to 59 were calculated. The overall generation mean of heritabilities; at first egg 0,26 to 0,45, body weight at first egg 0,36 to 0,94, mean weight of first ten eggs 0,40 to 0,55, egg number to 43 weeks 0,23 to 0,46, egg weigth 0,47 to 0,72 were measured. Heritabilities and correlations with their standard errors were estimated from data of the selection lines. Egg number to 43 weeks showed a negative genetic correlation with age at first egg and egg weight. The avarage selection differential per generation was calculated. Key Words: Selection, heritability, laying performance, inbreeding, poultry, egg fertility. 6

5. Giriş: Tavuk ürünlerinde tüketimin artması ile birlikte tavuk ıslahına yönelik çalışmalar da yoğunlaşmıştır. Eskiden üretimde saf hatlar kullanılırken, bugün daha yüksek verimli hibritler kullanılmaktadır. Hibrit civciv elde etme yolundaki araştırmalara, birbirleri ile akrabalıkları bulunmayan ve uzun bir süre izole edilerek yetiştirilmiş populasyonlar arasında yapılan melezlemelerle başlanmıştır. Tavukçulukta ırklar arası ilk başarılı melezleme kasaplık hibrit piliçler elde etmek üzere, Beyaz Korniş horozları ile Beyaz Plymouth New-Hamshire tavukları arasında yapılmıştır. Bu melezlemeden elde edilen döller, üzerinde durulan verimler ve yaşama gücü bakımından saf ebeveynlerinden üstün olmuş, fakat istenen ölçüde bir örneklik sağlanamamıştır. Verim, yaşama gücü ve bir örneklik hibrit yetiştiriciliğinin sağladığı başlıca avantajlardır. Bir örneklik, Mendel kurallarına göre, homozigot ebeveynlerin birinci melez döllerinde görülür. Bu nedenle tavukçulukta da melezlenecek hayvanların homozigotlaştırılması gereği duyulmuştur. Bunu sağlamak üzere akrabalı hatlar arası yetiştirme yoluna başvurulmuştur. Bu metodla ırklar içinde meydana getirilen akraba hatlardan bir çoğu ile beklenen seviyelerde melezler elde edilememiştir. Bu, her akraba hatta homozigotlaşan genlerle interaksiyon yapan genler olması gerektiğini göstermiştir. Tavukçulukta her türlü verim kantitatiftir. Böyle karakterlerin kalıtımı poligeniktir, yani çok sayıda ufak etkili genler söz konusudur. Bu genler arasında gerek allelleri ile, gerekse başka genlerle interaksiyon yapan, yani bir genotipte bulunduklarında başka başka genotiplerde bulunduklarına nazaran daha büyük etkiler meydana getiren genler de bulunabilir. Hibrit yetiştiriciliğinde böyle genlerin aynı hayvanlarda toplanmaları amaçlanır. İki ırkın melezlenmesi ile bu durumu sağlama şansı çok azdır. Akrabalar arası yetiştirme ile meydana getirilen akraba hatlarda bu genlerin değişik miktarları homozigotlaşır. Bunların çiftleştirilmelerinden de değişik derecelerde hibrit özellikleri gösteren döller elde edilir. Ana ve baba ırklarda meydana getirilen saf hatlardan bir kaçından interaksiyon yapan genlerin hepsi veya büyük bir kısmı homozigotlaşmış ise, bunların çiftleştirilmelerinden istenen seviyelerde hibrit döller elde edilebilir. Bu şansı arttırmak için çare olarak hem ana, hem de baba tarafından çok sayıda saf hattın meydana getirilmesi gerekir. Yapılan çiftleştirmelerden elde edilecek melez döllere göre ebeveyn olarak seçilecek hatları tesbit etmek için her çiftleştirmeden çok sayıda döl elde edilmeli, bunlar ebeveynlerine göre işaretlenerek verim kontrolüne tabi tutulmalıdır. İthal edilen saf hatların ülkemiz şartlarında göstermiş olduğu bazı verim performans değerleri bu projede sunulacaktır. Damızlık seçiminde kullanılabilecek çok sayıda seleksiyon yöntemi mevcuttur. Bu araştırmada tavukların seçiminde bireysel seleksiyon yöntemi uygulanmıştır. Horozların seçiminde pedigrili üretim yapılan sürüler ve yıllarda familya ortalamaları dikkate alınmıştır. Bu yöntemlerin birbirlerine göre avantaj ve dezavantajları; dikkate alınan özellik sayısı, özelliklerin kalıtım derecesi, populasyonunun büyüklüğü, bilgi kaynakları ile populasyonda var olan akrabalık vb. özelliklerin alacağı değerlere göre değişmektedir. Bunun yanında üzerinde durulan özelliklere ait ortalama, varyans, kalıtım derecesi ve özellikler arası korelasyonlar gibi tanımlayıcı değerlerinde populasyondan populasyona ve aynı populasyonda zamanla değişebileceği unutulmamalıdır. Tavukçulukta, uzun yıllar ırk yada hat içi seleksiyon ile yürütülen genetik ıslah çalışmalarıyla yüksek verimli ırk ve hatlar geliştirilmeye çalışılmıştır. Zamanla bunların verimleri de tatminkar bulunmayınca yeni ıslah yöntemleri geliştirilmiştir. Sonuçta hibrit mısır üretiminde kullanılana benzer yöntemler, tavukçulukta da kullanılmaya başlamıştır. Günümüzde ise ticari anlamda yumurta ve tavuk eti üretimi, artık tamamıyla bu şekilde elde edilmiş materyalden sağlanmaktadır. 7

Tavukçulukta ticari üretimde kullanılan hibrit materyal çoğunlukla, hat içi seleksiyonla verim seviyesi yükseltilmiş saf hatlar (pure lines), bunların melezlenmesiyle elde edilen büyük ebeveynler (grand-parents) ve büyük ebeveynlerin melezlenmesi sonucu ortaya çıkan ebeveynlere (parent) dayalı olarak gerçekleştirilmektedir. Dolayısıyla hibritlerin performansları; saf hat kademesinden başlamak üzere, ebeveynlerinin genel ve özel kombinasyon kabiliyetlerine bağlı olarak şekillenmektedir. Bu nedenle hibritlerin verimlerinin arttırılması için yapılacak genetik ıslah çalışmaları, ilk aşamada ebeveynlerin genel kombinasyon kabiliyetlerini iyileştirmeyi, daha sonraki aşamada ise özel kombinasyon kabiliyetlerini geliştirmeyi gerektirmektedir. İlk aşama olan saf hatların genel kombinasyon kabiliyetinin iyileştirilmesi ancak hat içi seleksiyonla gerçekleştirilebilir. Dünyada 200 ün üzerinde tavuk ırkının standartları belirlenerek kabul edilmiştir. Ekonomik öneme sahip yumurtacı hibritlerin elde edilmesinde bu ırkların bir kısmı kullanılmaktadır. Diğerleri gen kaynağı olarak korunmaktadır. Tavuk başına daha fazla yumurta elde edebilmek amacıyla; ıslah, besleme, manejmant ve hastalıklarla mücadele alanında büyük başarılar elde edilmiştir. 19. asrın başlarında tavuk başına yıllık ortalama 100 adet olan yumurta verimi neredeyse 3 katına ulaşmıştır. Et ve yumurta tavukçuluğunda 1940-1989 yılları arasında kaydedilen gelişmeler Çizelge 1 de açıkça görülebilmektedir. Çizelge 1. Yumurtacı ve etçi tavuklarda 1940-1989 yılları arasında kaydedilen gelişmeler (Hartmann, 1992) Yıllar Yıllık Yumurta Verimi(adet) 1600 g. Canlı Ağırlığa Ulaşma Yaşı(hafta) 1940-14 1950 120 10 1960 157 8 1970 216 7 1980 242 6 1989 260 - Yüksek verimli birçok yumurtacı hatta genetik platoya ulaşıldığı veya çok yaklaşıldığı tahmin edilmektedir. Bazı hatlarda yıllık yumurta verimi 300 ün üzerindedir. Yumurta yönlü hatların ıslahı 365 adet yumurtaya yaklaşabilecek yumurta verimi ile sınırlı değildir. Üzerinde çalışılması gereken başka özellikler de vardır. Bunlar; canlı ağırlık, cinsi olgunluk yaşı, yem değerlendirme, yumurta iç ve dış kalitesi, yaşama gücü ve stres faktörleri gibi özelliklerdir. Türkiye de tavukçulukta hibrit üretimi amacıyla 1963 yılından bu yana ebeveyn hatlar ithal edilmektedir. Bu arada, 1968 yılında, yerli hibrit ebeveynlerinin üretilmesi amacıyla başlatılan çalışmalar 1978 yılında Ülkesel Tavukçuluk Projesi adı altında bir araya toplanmış 1983 yılında da Tavukçuluk Araştırma Geliştirme Projesi olarak sürdürülmüştür. Yumurtacı ve etçi hibritler elde etmeyi hedefleyen bu çalışmalar da, yabancı hibrit ebeveynlerinden geriye melezleme ile üretilen baba ve ana hatlarının seleksiyonla ıslahı ve uygun melezleme kombinasyonlarının belirlenmesine çalışılmıştır. Bu çalışmalar da elde edilen hat sayısının yetersiz kalması ve hat sayısını arttırmak için dışa bağımlılığın devam etmesi sorun oluşturmuştur. Bu sorunu aşabilmek amacıyla tavuk ıslahının en üst halkasını oluşturan saf hatların ülkemize getirilmesi öngörülmüştür. Bu aşama da Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü ile Ankara Tavukçuluk Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü nün girişimleri sonucu Kanada dan 10 saf hatta ait kuluçkalık yumurtalar ithal edilmiştir. Böylece saf hat elde etme çalışmalarının gerektirdiği uzun zaman kısaltılmaya çalışılmıştır. Saf hatların ülkemize getirilişinin başlıca amaçlarını özetlemek gerekirse; 1. Dışarıya döviz akışını azaltmak, 2. İthalatçı firmaların tekelleşmesini önlemek, 8

3. Tavukçuluğumuzun dışa bağımlılığını azaltmak, 4. Hibrit ebeveynlerini kendi imkanlarımızla üretmek, 5. Hibrit ebeveynleri için fazla sayıda genotipe sahip olmak, 6. Üreticilerin istedikleri sayıda ve kalitede civciv üretebilmek. 7. Koşullar uygun olduğunda ihracatçı bir yapı kazanmak olarak sıralanabilir. 6. Literatür Özeti: Akrabalı yetiştirmenin hangi seviyeye kadar ilerletilmesi gerektiği önceden belirlenemez. Bu nedenle birinci generasyondan itibaren kombinasyon testine başlamak gerekir (Düzgüneş, 1991). Warren (1953) kanatlı varyetelerinde ve bunların melezlerinde belirgin bir ilerleme ve başarı elde edilebileceğini, bu sonuçların sadece kanatlılara mahsus olmadığını, aynı zamanda diğer evcil hayvanlarda da aynı başarının elde edildiğini belirtmiştir. Yaptığı gözlemlerde melez azmanlığı her zaman iki saf hattın melezlemesinden değil bazen iyi kaliteli kombinasyonlardan da elde edilebileceği yönündedir. Melezleri oluşturan her iki hattın da üstün yönleri bilinmelidir, ancak bu her zaman geçerli olmayabilir. Uygun hatlardan yeni bir saf hat geliştirmek mümkündür. Bu iş bir program gerektirmektedir. Programı yapacak kişinin iyi bir tavuk genetiği bilgisine sahip olması gerekir. Melezlere kaynak olacak hayvanlar öncelikle bir teste tabi tutulur. Test sonucu istenen özellikler bakımından en iyi hatlar her yıl verim düzeylerinin tekrarına göre seçilir. Flock (1995) tavuk ıslahında başarıya ulaşabilmek için, öncelikle ıslah programının belirlenmesi gerektiğini bildirmiştir. Saf yetiştirme ve heterosisin yumurta verimine etkisinin belirlenerek, ticari hibritlerde genotip-çevre interaksiyonunun dikkate alınması gerektiğini belirtmiştir. Hartmann (1988) saf hatlardan hibrit üretiminin organizasyon ve finansman gerektirdiğini, yapılacak ilk işin test edilmiş saf hatlardan hangilerinin yüksek performanslı hibrit verdiğinin tesbiti olduğunu belirtmiştir. Araştırıcı yapılan testlerin güvenilir ve yeterli bilgiyi içermesi gerektiğini de ifade etmiştir. Ayrıca mevcut populasyonun pedigri kayıtlarının olması ve uygun ıslah programının hazırlanması gerektiğini bildirmiştir. Ticari hibritlerin elde edilmesi için farklı saf hatlar arasında çeşitli kombinasyon çiftleştirmeleri uygulandığını, bunlardan en iyi sonucu veren çiftleştirme programının belirlenmesi gerektiğini bildirmiştir. Araştırıcı genel olarak ticari hibrit elde etme programının üç aşamadan oluştuğunu, bunların; 1. Saf hatların seleksiyonla üretilmesi, 2. Saf hatların melezlenmesi, 3. Ticari hibritlerin elde edilmesi olduğunu belirtmiştir. Hutt (1949) Saf hatlara göre hibritlerin yumurta verimi, yaşama gücü ve kuluçka sonuçları yönünden daha iyi olduğunu belirtmiştir. Ishida et al (2000) 256. gün canlı ağırlık, ilk yumurtlama yaşı, 252. gün yumurta ağırlığı, 169-280 günler arası yumurta üretimi için eklemeli ve dominant varyanslar, RIR hattı (Y8), 3 beyaz leghorn hattı ( E1, E4 ve S46 ) ve resesif Beyaz Rock hattı için hesaplamışlardır. Toplam genetik varyansa dominant varyansın oranı yukarıdaki özelliklerin sırasına göre 0.03-0.42, 0.11-0.18, 0.06-0.41 ve 0.08-0.35 dir ve hatlar arasında önemli farklılıklar bulunmuştur. Jones et al (2001) CS5, CS7, CS10 ve CCS hatlarını aynı çevre koşullarında tutarak verim özelliklerini karşılaştırmışlardır. Yem tüketimi, yumurta verimi ve ölüm oranı günlük olarak tespit edilmiştir. Deneme iki ayrı yumurtalama periyodunda ele alınmıştır. Üretim periyodu süresince en düşük canlı ağırlık CCS de en yüksek canlı ağırlık CS5 de görülmüştür. Günlük yumurta veriminde, yem tüketiminde ve yumurta kütlesinde en yüksek değerler CCS hattından elde edilmiştir (P<0.01). 9

Sharma et al (1999) 20 baba, 220 ananın dölü olan 377 akrabalı yetiştirilmiş piliçte 4, 8, 12 ve 20. haftalardaki canlı ağırlık, cinsi olgunluk yaşı ve 90 günlük yumurta verimini tespit etmişlerdir. Değerler sırasıyla, 168.02 1.780 g, 374.981 4.135 g, 654.489 5.879 g, 880.021 7.725 g, 1161.896 9.498 g, 188.986 0.624 gün ve 38.111 0.267 adettir. Kalıtım derecesi sırasıyla, 0.219 0.138, 0.164 0.122, 0.094 0.102, 0.175 0.125, 0.190 0.130, 0.182 0.17 ve 0.314 0.164 tahmin edilmiştir. Farklı yaşlardaki canlı ağırlıklar arasında genotipik ve fenotipik korelasyonlar pozitif bulunmuştur. Cinsi olgunluk yaşı ve canlı ağırlık arasındaki genetik korelasyon pozitif (P<0.05) iken yumurta verimi ile negatif ilişkilidir. Yumurta verimi; 16 ve 20 haftalık yaşlardaki canlı ağırlıkla pozitif genetik korelasyon gösterirken (P<0.05), bütün yaşlarda canlı ağırlıkla pozitif fenotipik korelasyon göstermiştir (P<0.05). Ledur et al (1998) üzerinde seleksiyon çalışması yaptıkları iki Beyaz Leghorn hattında (CC ve DD), yumurta ağırlığı (PO), şekil indeksi (REL), özgül ağırlık (GE) ve Haugh Birimi (UH) üzerinde genetik ve fenotipik korelasyonlar ve kalıtım dereceleri tahmin etmişlerdir. CC ve DD hatları için sırasıyla 81 ve 78 baba ile 443 ve 444 ana kullanılmış, bunlardan 2192 ve 2305 dişi yavru elde edilmiştir. Kriterleri değerlendirmek için 36 haftalık yaşa kadar yumurtalar toplanmıştır. CC hattı daha yüksek PO ve REL, daha düşük UH ve DD göstermiştir. Kalıtım dereceleri CC hattında PO, REL, GE ve UH için sırasıyla 0.51 0.10, 0.22 0.06, 0.32 0.08 ve 0.19 0.06, PP hattında 0.54+0.10, 0.31+0.07, 0.28+0.07 ve 0.21+0.06 olarak tahmin edilmiştir. Her iki hat için genetik korelasyon değeri düşüktür. Ayrıca PO ve GE arasında küçük bir genetik antagonizm vardır. Kriterler arasında fenotipik korelasyon sıfıra yakındır. Cinsiyete bağlı genetik etki CC hattında PO, GE, UH özellikleri; DD hattında PO özelliği üzerinde, ananın etkisi de CC hattında REL özelliği, DD hattında da GE, UH ve REL özellikleri üzerinde etkili olmuştur. El-Gendy et al (1997) Cornell Beyaz Leghorn (CC) ve Reginol Red (RR) hatları üzerinde oluşturulan 6 grubun 6 ila 11 generasyonundaki verileri değerlendirmişlerdir. Faktörler üzerinde yapılan analizler; 1) rastgele çiftleştirilen tavukların ilk 3 ayındaki yumurta verimine göre seleksiyonu, 2) akrabalı yetiştirmeden kaçınılarak öz kardeş gruplarındaki çiftleştirme, 3) CC ve RR populasyonlarının oluşturulması. İlk üç aylık periyottaki; yumurta sayısı, % yumurta verimi, cinsi olgunluk yaşı, yumurta ağırlığı, Haugh Birimi, kabuk kalınlığı ve cinsi olgunluk ağırlığı değerlendirilmiştir. Akrabalı yetiştirme; yumurta sayısı, cinsi olgunluk yaşı ve yumurta ağırlığı üzerinde performansı önemli düzeyde azaltmıştır. Buna rağmen seleksiyonla akrabalı yetiştirmenin olumsuz etkisi önemli ölçüde aşılmıştır. Yumurta sayısı, % yumurta verimi ile diğer kriterlerden daha yüksek genetik ve fenotipik korelasyon göstermiştir. Korelasyon tahminleri yumurta sayısının % yumurta veriminden daha üstün olduğunu göstermektedir. Yumurta verim karakteristikleri yönünden gruplar karşılaştırıldığında RR tavukları CC tavuklarından daha iyi performans göstermiştir. Bütün gruplardan yumurta sayısına ait kalıtım derecesi ortalama 0.33 den 0.87 ye kadar değişen oranlarda tahmin edilmiştir. Grupların çoğunda % yumurta verimine ait kalıtım derecesi (0.21-0.78) yumurta sayısının kalıtım derecesinden daha az olmuştur. Yine tüm gruplarda cinsi olgunluk yaşı, yumurta ağırlığı ve canlı ağırlığın kalıtım derecesinin yüksek olduğu görülmüştür. Brah et al (1999) beyaz yumurtacı iki hattan 17588 tavukta 7 generasyon yumurta sayısı ve yumurta ağırlığına ait değerleri almışlardır. Seleksiyon yapılan hatlarda 40 haftalık döneme ait yumurta sayısında (2.18-2.23 yumurta) ve yumurta ağırlığında (0.81-0.45 g.) her generasyon sağlanan ilerleme istatistik olarak önemli bulunmuştur (P<0.05). Cinsi olgunluk yaşı (-1.54 ve -1.17 gün) ile 20. ve 40. haftalardaki canlı ağırlık (8.8-19.0 g.) arasındaki korelasyon istatistiki olarak önemli bulunmuştur (P<0.05). Yumurta kütlesi (175-151 g.), % yumurta verimi (%1.0-1.37), yumurta üretim etkinliği (0.08-0.07 g. yumurta kütle/g. canlı ağırlık 40. haftada) ve etkinlik indeksi (1.09-1.03 g. yumurta kütlesi/gün/kg canlı ağırlık 40. 10

haftada) arasında ilişki gözlenmiştir (P<0.05). Her generasyon için %0.28 den %0.45 e akrabalık oranları performansı ve üzerinde durulan kriterlerin kalıtım derecelerini etkilememiştir. Eklemeli genetik ve fenotipik varyanslar ve kalıtımlar sabit kalmıştır. Gerçekleşen kalıtım dereceleri yumurta sayısı için 0.18 ile 0.29, yumurta ağırlığı için 0.44 ile 0.66 arasında değişmiştir. Sabri et al (1999) yumurta verimine ait verileri 29-54 haftalık yaşlar arasında 50 baba, 175 anadan elde edilen 350 Beyaz Leghorn tavuktan elde etmişlerdir. Yumurta sayısı, ağırlığı, özgül ağırlığı, kütlesi ve tahmin edilen kabuk kalınlığı ile ilgili kalıtım dereceleri 0.20-0.55 arasındadır. Standart hata 0.07-0.17 arasında ve yaşla artmaktadır. Fenotipik korelasyonlar 0.80 ile -0.13, genetik korelasyonlar 0.91 ile -0.27 ye kadar değişmektedir. En yüksek fenotipik ve genetik korelasyon yumurta sayısı ve kütlesi arasında hesaplanmıştır. Özgül ağırlık ile canlı ağırlık, ağırlık değişimi, günlük metabolik enerji tüketimi, cinsi olgunluk yaşı ve cinsi olgunluk ağırlığı arasındaki genetik korelasyonlar -0.02, 0.29, -0.10, -0.16, -0.61 ve 0.02 dir. Tahmin edilen kabuk kalınlığı ile ilgili korelasyonlar 0.56, 0.44, 0.33, 0.11, -0.46 ve 0.63 tür. Chung et al (1999) yumurta özelliklerine ait verileri 1976-1989 yılları arasında, 11 generasyonda, 24392 tavuktan elde etmişlerdir. Ayrıca 7602 horozdan bilgi toplanmıştır. Her generasyon için ortalama seleksiyon farklılığı cinsi olgunluk yaşından -2.59 gün, 43 haftalık yumurta verimi için 11.9 yumurta, 44-57 haftalar arasında 5.70 yumurta, 30.haftada yumurta ağırlığı için 0.73 gram, 40. haftada yumurta ağırlığı için 0.51 gram, 60. haftada ise 0.55 g. dır. Her generasyon ıslah değerinde tahmin edilen ortalama değişiklikler cinsi olgunluk yaşı için - 0.27 gün, yumurta verimi için 1.38 yumurta (43 hafta), 44-57 haftalar arası yumurta verimi için 0.52 yumurta, 30. haftada yumurta ağırlığı için 0.28 g., 40. haftada 0.26 g., 60. haftada 0.22 g. dır. Mann (1960) her ırkın veya genotipin kendine özgü bir yumurta ağırlığı olduğunu bildirmektedir. Ancak aynı ırk içerisinde bireyler arasında yumurta ağırlıklarının farklı olabileceğini belirtmiştir. Yumurta ağırlığı üzerinde genotipin etkisinin çevre etkisinden daha fazla olduğunu, yumurta ağırlığının kalıtım derecesi değerlerinin değişik genotip gruplarında 0.46-0.84 arasında değiştiğini bildirmiştir. Campo (1984) saf Leghornlarda yumurta ağırlığının kalıtım derecesini 0.52; 0.63 arasında tahmin etmiştir. Rastgele çiftleştirilmiş sürülerde 0.70 olan yumurta ağırlığına ait kalıtım derecesinin, akrabalı yetiştirmede önemli düzeyde etkilendiği bildirilmektedir (Moiseeva, 1970). Hann ve Ohh (1975) üç değişik genotipte 400 günlük yumurta ağırlığının kalıtım derecesini 0.15 ile 0.66 arasında bulmuşlardır. Bunun yanında saf Leghornların iki hattında 0.32 ve 0.38 olarak bulunan kalıtım derecesine ait değerler bu hatların karşılıklı melezlerinde 0.51 ± 0.08 olarak bildirilmektedir. Poggenpoel et al (1996) Beyaz Leghornlar üzerinde 1962-1990 yılları arasında yaptıkları bir çalışmada regresyonu 273 günlük yumurta veriminde 3,07 yumurta, 497 günlük yumurta veriminde 5,18 yumurta, COY -2,33 gün, IOYAO -0,82 g., ölüm oranında %0,19 bulmuşlardır. Seleksiyon süresince kalıtım derecesi ve korelasyonlarda önemli bir değişiklik olmamıştır. 273 günlük yumurta verimine ait ortalama kalıtım derecesi 0,19±0,04, yumurta ağırlığında 0,50 olmuştur. 273 günlük yumurta verimi ile ilk on yumurta ağırlık ortalaması arasındaki korelasyon -0,37±0,06 tahmin edildiği halde -0,97 olarak hesaplanmıştır. Yumurta ağırlığı, karlılığı etkileyen önemli bir etmendir. Bu nedenle yumurta üreticisi, büyük yumurta elde etmeyi her zaman ister. Yetiştiricinin bu çabalarını yumurta büyüklüğüne etkili olan etmenleri bilerek yönlendirilmesi ön koşuldur. Böyle bir bilgi birikimi olmayan yetiştiricinin, büyük yumurta elde etme yönündeki girişimleri sonuçsuz kalacaktır (Uluocak, 1991). 11

Yumurta ağırlığının kalıtım derecesi oldukça yüksektir. Yumurta ağırlığı generasyonlar arasında 1 g. değiştirilebilir. Yumurta ağırlığını etkileyen başlıca faktörler (Flock, 1995); 1. Genotip, 2. Yetiştirme yöntemi, 3. Canlı ağırlık, 4. Cinsi olgunluk yaşı ve ağırlığı, 5. Yumurta sayısı. 6. Günlük yem tüketimi. 7. Rasyonun besin değeri 8. Su tüketimi. 9. Tüy örtüsünün yapısı. 10. Aktivitesi olarak sayılabilir. Tavuklarda canlı ağırlık ile yumurta ağırlığı arasında pozitif bir korelasyon vardır. Kahverengi yumurtacıların beyaz yumurtacılardan daha ağır yumurta vermelerinin önemli nedenlerinden biri de kahverengi yumurtacıların canlı ağırlıklarının daha fazla olmasındandır. Benoff ve Renden (1983) 20 haftalık canlı ağırlığa göre iki yöne yaptığı seleksiyon sonucunda Leghornlar da 3. generasyonda ağır ve hafif canlı ağırlık gösterenler arasındaki farkın 10 g. a çıktığını bildirmektedirler. Elahi ve Horst (1985) çalışmalarında canlı ağırlık ile yumurta ağırlığı arasında +0.59 düzeyinde fenotipik korelasyonun olduğunu belirtmektedirler. Araştırıcılar aynı zamanda canlı ağırlık ile yumurta kanalı ağırlığı arasında +0.30 düzeyinde korelasyonun olduğunu bildirmektedirler. Miller (1983) 18. hafta canlı ağırlıkları önemli düzeyde farklı olan 4 grubun, yumurta ağırlıklarının da farklılık gösterdiğini belirtmektedir. Araştırıcı 18. hafta canlı ağırlıkları sırasıyla 1107 ve 1389 g. olan gruplarda yumurta ağırlığının 46.9 g ve 49.7 g. olduğunu bildirmektedir. 7. Materyal ve Metot: 7.1. Hayvan materyali : Araştırmanın hayvan materyali Kanada dan 05.04.1995 ve 14.04.1995 tarihlerinde iki parti halinde getirilen 10 saf hatta ait damızlık yumurtalar ve bunlardan elde edilen hayvanlar oluşturmuştur. Yumurtalar 07.04.1995, 11.04.1995 ve 14.04.1995 tarihlerinde 3 parti halinde kuluçka makinelerine konulmuştur. Bunlardan 29.04.1995, 03.05.1995 ve 07.05.1995 tarihlerinde 3 parti olarak toplam 6408 adet civciv elde edilmiştir. 12

Kahverengi Yumurtacı Hatlar A- Baba Hatları 1. Rhode Island Red-I Üzerinde 50 yıldan daha uzun bir süredir çalışılan bu hat Massachusetts ta geliştirilen bir hattan üretilmiştir. Yumurta kabuğu sağlam ve koyu kahverengidir. Yem değerlendirme ve yumurta verimi yüksek düzeydedir. İlk 4 ayda %90 in üzerinde yumurta verimine ulaşabilmektedir. Cross çiftleştirmelerde iyi bir baba hattı özelliğine sahiptir. Gözlem; Rhode Island Red (1) ve Rhode Island Red (2) hatlarında ilk zamanlar %50 civarında olan ayak ve bacak problemleri yapılan ayıklamalar sonucu %1 civarlarına gerilemiştir. 2. Rhode Island Red-II 13

1964 yılından bu yana Amerikan ve İngiliz hatlarının melezlenip, kapalı yetiştirilmeleri sonucu elde edilmiştir. Bu hat saflaştıkça Rhode Island Red-I e yakın özellikler göstermiştir. İyi bir baba hattı özelliğine sahiptir. Bu hatta az miktarda mevcut olan yavaş tüylenme istenirse elemine edilebilir. B- Ana Hatları 1 Barred Rock-I 50 yıldan uzun bir süre kapalı yetiştirilen shaver hattından elde edilmiştir. Barred Rock ların en yüksek verimine sahip olan bu hat dayanıklılığı ve ortama çabuk adapte olabilirliği ile tanınmaktadır. 3 aydan daha uzun süre %90 dan fazla yüksek kalitede kahverengi yumurta verebilmektedir. Rhode Island Red lerle çok iyi bir kombinasyona sahiptir. 2 Barred Rock-II 14

Ontario Agriculteral College de 70 yıl önce elde edilmiş bir saf hattır. Barred Rock-I ile bir ilgisi yoktur. Ancak onlarla melezlendiğin de yüksek performanslı döller elde edilebilmektedir. Barred Rock-I e göre daha kısa ve kalın yapıdadır. Pedigrili yetiştirmeye uygun bir hattır, Rhode Island Red hatları ile yüksek bir kombinasyon kabiliyetine sahiptir. 3 Colambian Rock Rhode Island Red lerle çok iyi bir kombinasyon kabiliyetine sahiptir. 1959 yılından bu yana pedigrili olarak yetiştirilen hattın canlı ağırlığı ve yem tüketimi azaltılarak yumurta verimi arttırılmıştır. Gözlem; Colombian Rock lar yer sisteminde yetiştirildiğinde herhangi bir sorun olmadığı halde kafes şartlarında ishal oldukları gözlenmiştir.yapılan araştırmalarda bu durumun nedeni saptanamamıştır. 4 Line-54 15

Sentetik bir hat olarak 1974 yılında elde edilmiştir. %15 Leghorn kanı taşıdığı için canlı ağırlığı azdır. Bu hat pedigrili yetiştirme için büyük bir potansiyele sahiptir. Beyaz Yumurtacı Hatlar A- Baba Hatları 1 Black Line 45 yıldan daha uzun bir süre kapalı yetiştirilen beyaz yumurtacılardan elde edilmiştir. Hızlı tüylenme gösteren bu hat çok iyi bir baba hattı özelliğine sahiptir. Gözlem: Black Line lar civciv döneminden yumurtlama döneminin başına kadar su içme ve yem tüketmede sorunlar çıkartmaktadır. Özellikle kafese alındıktan sonra nipel suluklardan su içmemektedirler.kafesten alınıp yer kümesine konulduğunda durumları iyileşmektedir. Diğer beyaz yumurtacı saf hatlara göre daha ürkek davranım özelliği taşımaktadırlar. 2 Brown Line 37 yıldan daha uzun bir süre kapalı yetiştirilen beyaz yumurtacılardan elde edilmiştir. Hızlı tüylenme özelliğine sahip bu hat Black Line gibi iyi bir baba hattı özelliği taşımaktadır. B- Ana Hatları 1 Maroon Line Uzun yıllar yumurta verimi ve yumurta ağırlığı dikkate alınarak kapalı yetiştirilen beyaz yumurtacılardan elde edilmiştir. Melez çiftleştirmelerinde iyi bir ana hattı özelliği göstermektedir. 2 Blue Line Uzun yıllar, yumurta verimi ve yumurta ağırlığı yönünde üzerinde çalışılarak geliştirilmiştir, hızlı tüylenme özelliğine sahip bir hattır. Melez çiftleştirmelerinde iyi bir ana hattı özelliği göstermektedir. Kuluçka ve Kümesler Kuluçka ünitesi: Tarla Bitkileri Araştırma Enstitüsü nün (lodumlu) arazisi içerisinde yer almaktadır. Kuluçka faaliyetleri için 1 adet S20 ve 2 adet S6 petersime kuluçka makinesi kullanılmıştır. Çıkan civcivler 3 hafta süre ile 14 adet ana makinesi bulunan civciv büyütme kümesine alınmıştır. 3 hafta sonra civcivler Haymana-İkizce de bulunan civciv büyütme kümesine taşınmıştır. 3 nolu kümes: Yer sisteminde civcivlerin büyütüldüğü kümes. 16

2 nolu kümes: Zemininde değişiklikler yapılarak 6528 bireysel kafes kümesi haline getirilmiştir. 1996-2001 yılları arasında seleksiyon çalışmaları bu kümeste yürütülmüştür. 5 nolu kümes: 88 bölmeli yer kümesi olarak hazırlanmıştır. Horozlar bu kümeste barındırılmıştır. 7.2. Metot: Bakım Besleme 0-8 haftalar arası civciv,9-12 haftalar arası piliç büyütme,13-18 haftalar arası piliç geliştirme,19-42 haftalar arası 1.dönem yumurta tavuk,43. haftadan sonra 2. dönem yumurta tavuk yemi yedirilmiştir.yemlemede standart fabrika rasyonları kullanılmıştır. Sağlık Enstitümüzün hazırladığı standart aşı programı uygulanmıştır. Hastalıklara karşı gerekli önlemler alınmıştır. Seleksiyon 1995 yılında elde edilen civcivlere kanat numarası takılarak büyütülmüşlerdir. 1996 yılında hatların tamamında 9 tavuk ve 1 horozdan oluşan baba familyaları oluşturulmuştur. 1997 kuluçka sezonundan önce proje ile ilgili yapılan toplantıda Dr. Shaver ın önerileri göz önüne alınarak; 1- Populasyonun büyütülerek homozigotlaşmanın önlenmesi amacıyla pedigrili üretime 1997 ve 1998 yıllarında ara verilerek sürü üretimi yapılmasına, 2- Black, Blue, Bar-I, L-54, RIR-I ve Colombian hatlarının birinci derecede önemli hatlar olarak ele alınmasına, 3- Brown, Maroon, Bar-II ve RIR-II hatlarının ikinci derecede öneme sahip hatlar olarak ele alınmasına karar verilmiştir. Birinci derecede önemli hatlarda 816 şar tavuk verim testine alınarak 500 er adedi ile üretim yapılmıştır. İkinci derecede önemli hatlarda ise 408 er tavuk teste alınarak 300 er adedi üretimde kullanılmıştır. Bu dönemde her horozun sperması mümkün olduğu kadar farklı tavuğa verilmiştir. 1999 yılında pedigrili üretim için proje gereği 50 şer aile kurulmuştur. 2000 yılı kuluçka sezonu başlamadan önce, proje ile ilgili olarak yapılan toplantıda ıslah çalışmalarının başarısı için alınan kararlar 5 maddede toplanabilir; 1- Aile sayısı 30 olacak, 2- Her baba familyasından kaydı tamamlanmış 25 dişi döl olacak, 3- Yumurtalar kuluçkaya (10 ar günlük) iki parti halinde girecek, 4- Her baba familyasından ortalama 90 kuluçkalık yumurta elde edilecek, 5- Her baba familyasından en iyi dört tavuğun ikinci parti erkek civcivleri horoz adayı olarak elde tutulacak. Dişilerin Seçimi Tavuklar, 43 haftalık yumurta verim dönemindeki performanslarına göre bireysel seleksiyon yöntemi uygulanarak seçilmiştir. Erkeklerin Seçimi Her baba familyasından en iyi dört tavuğun ikinci parti erkek civcivleri horoz adayı olarak elde tutulmuştur.en iyi olarak belirlenen tavuklarda yumurta sayısı dışında sırasıyla şu özellikler üzerinde durulmuştur: 1-yumurta büyüklüğü 2-yumurta şekli ve rengi 3-birinci parti kuluçka sonuçları 17

Üzerinde Durulan Özelliklere Ait Verilerin Alınması Yumurta Ağırlığı(g.) Çalışmamızda her tavuğun 32 ile 43 haftalık yumurta verim döneminde; her ayın belirlenen haftasında ardışık 3 yumurtası tartılarak, toplam yumurta ağırlık ortalaması elde edilmiştir Cinsi Olgunluk Ağırlığı (g.) Her tavuk ilk yumurtasını verdiği gün tartılarak, bu değer cinsi olgunluk ağırlığı olarak kaydedilmiştir. Cinsi Olgunluk Yaşı (gün) Her tavuğun ilk yumurtasını verdiği gün ile kuluçkadan çıkış tarihi arasındaki fark cinsi olgunluk yaşı olarak kaydedilmiştir. İlk on yumurta ağırlık ortalaması (g.) Tavukların ilk on yumurtaları tek tek tartılarak ortalamaları alınmıştır. 43 Haftalık toplam yumurta verimi (adet) 43 haftalık dönemde tavukların bireysel olarak verdiği yumurta sayısıdır. 8. Bulgular ve Tartışma: a- Bulgular: İthal edilen yumurtalar ve yıllara göre gerçekleşen kuluçka sonuçları Çizelgeler halinde verilmiştir. Çizelge 2. 1995 yılı kuluçka faaliyetlerine ait veriler Kod Gelen Yum. Kırı. Yum. Kuluçk onan Dölsüz Ölü Kab. Altı Çıkan Civciv % Kuluç. Rand. 1140 58 1082 64 38 346 628 58.00 BLACK LINE BLUE LINE 1140 37 1103 107 21 358 611 55.94 MAROON LINE 1140 30 1110 137 7 290 672 60.54 BROWN LINE 1140 122 993 69 26 254 698 70.29 RHODE ISLAND RED-I 1140 75 1065 117 19 306 617 57.93 RHODE ISLAND RED-II 1140 55 1085 134 31 228 686 63.22 BARRED ROCK-I 1140 186 954 124 42 154 628 65.82 BARRED ROCK-II 1140 263 877 88 25 255 503 57.35 COLOMBIAN ROCK 1140 309 831 114 36 174 501 60.28 LINE-54 1140 109 1031 97 16 107 805 78.08 BROILER 145 26 119 10 9 39 59 49.57 TOPLAM 11520 1270 10250 1061 270 2511 6408 Tablodan görüleceği gibi her hattan elde edilen civciv sayısı 501-805 arasında değişmiştir. En az civciv colombian rock hattından, en fazla da L-54 hattından elde edilmiştir. Söz konusu hatlarda önce pedigrili yatiştiricilik yapılması hedeflenmiş ve 1996 yılında her hatta dişi sayısına bağlı olarak, baba familyaları oluşturulmuştur. Her baba familyasının da 9 tavuğu bulunması öngörülmüştür. Hatlar itibariyle oluşturulan baba familyası sayıları Çizelge 3 de verilmiştir. 18

Çizelge 3. 1996 yılında hatların tavuk sayılarına göre oluşturulan baba familyası sayıları Hatlar Baba Familyaları Hatlar Baba Familyaları BARRED-I 28 RIR-II 28 BARRED-II 21 BLUE LİNE 27 COLOMBİAN 25 BLACK LİNE 28 LİNE-54 26 MAROON 29 RIR-I 30 BROWN LİNE 29 Baba familyaları oluşturulduktan sonra çiftleştirilmeler sunni tohumlama ile gerçekleştirilmiştir. İlk çıkan civcivler, yani 1995 yılında çıkanların ilk tohumlamaları 01.04.1996 tarihinde başlamıştır. Bu gruplardan toplanan yumurtalar 11.05.1996-26.07.1996 tarihleri arasında çıkacak şekilde kuluçkaya konulmuş. Bu grubun kuluçka özelliklerine ait bilgiler çizelge 3 de verilmiştir. Çizelge 4. 1996 Yılı kuluçka sonuçları Hatlar Parti Ç. T. DÖL.(%) Ç.G.(%) K.R.(%) Ç.CİV. COL 1 11.05.96 84.9 58.6 49.8 629 2 28.05.96 84.8 61.9 52.5 988 84.9 60.6 51.4 1617 L-54 1 17.05.96 92.8 76.0 70.6 1295 2 04.06.96 89.4 44.2 39.6 822 91.0 59.4 54.1 2117 BAR-I 1 11.05.96 89.5 62.6 56.0 744 2 28.05.96 82.6 59.1 48.8 1143 85.1 60.4 51.4 1887 RIR-I 1 12.07.96 86.8 67.4 58.5 883 2 26.07.96 81.5 66.9 54.5 951 83.9 67.1 56.4 1834 BLUE 1 14.06.96 86.3 67.9 58.6 1113 2 28.06.96 90.3 80.0 72.3 1368 88.3 74.1 65.4 2481 BLACK 1 14.06.96 83.2 33.1 27.6 633 2 28.06.96 88.7 66.2 58.7 1270 85.8 49.7 42.6 1903 BAR-II 1 17.05.96 95.3 48.2 46.0 657 2 04.06.96 83.5 44.7 37.4 633 89.4 46.5 41.3 1290 RIR-II 1 12.07.96 82.1 65.4 53.7 827 2 26.07.96 79.6 63.9 50.9 933 80.7 64.6 52.2 1760 BROWN 1 21.06.96 92.3 76.7 70.8 1632 2 05.07.96 93.9 70.1 65.8 1405 93.0 73.5 68.4 3037 MAROON 1 21.06.96 86.2 77.7 67.0 1345 2 05.07.96 89.8 74.5 66.9 1052 87.8 76.1 66.8 2397 19

Çizelge 5. 1997 Yılı Kuluçka Sonuçları Hatlar Parti Ç. T. DÖL.(%) Ç.G.(%) K.R.(%) Ç.CİV COL 1 02.05.97 79,81 65,75 52,48 1100 2 09.05.97 89,53 69,25 62,00 1250 84,67 67,50 57,24 2350 L-54 1 30.05.97 88,03 86,02 75,72 1354 2 06.06.97 89,70 90,77 81,42 1368 88,86 88,39 78,57 2722 BAR-I 1 02.05.97 87,81 71,17 62,50 1000 2 09.05.97 91,71 73,82 67,70 1365 89,76 72,49 65,10 2365 RIR-I 1 20.06.97 91,13 76,27 69,51 1090 2 27.06.97 91,62 84,65 77,56 695 91,37 80,46 73,53 1785 BLUE 1 20.06.97 82,65 84,10 69,51 1090 2 27.06.97 93,23 83,72 78,06 612 87,94 83,91 73,78 1702 BLACK 1 30.05.97 84,37 87,96 74,21 1330 2 06.06.97 93,39 80,05 74,76 1256 88,88 84,00 74,48 2586 BAR-II 1 30.05.97 91,97 79,45 73,08 820 2 06.06.97 85,87 70,88 60,87 750 88,92 75,16 66,97 1570 RIR-II 1 20.06.97 89,04 80,67 71,83 885 2 27.06.97 89,15 80,11 71,42 560 89,09 80,39 71,62 1445 BROWN 1 11.07.97 85,04 81,80 69,56 935 MAROON 1 11.07.97 85,00 81,37 69,16 1162 20

Çizelge 6. 1998 Yılı Kuluçka Sonuçları Hatlar Parti Ç. T. DÖL.(%) Ç.G.(%) K.R.(%) Ç.CİV. COL 1 22.05.98 88,46 82,60 73,07 1064 2 29.05.98 90,75 73,09 66,33 1486 89,60 77,84 69,70 2550 L-54 1 05.06.98 91,76 90,48 83,03 1674 2 12.06.98 93,30 90,72 84,65 1517 92,53 90,60 83,84 3191 BAR-I 1 22.05.98 91,32 76,74 70,08 1099 2 29.05.98 94,10 79,74 75,04 1681 92,71 78,24 72,56 2780 RIR-I 1 19.06.98 88,48 82,39 72,90 1633 2 26.06.98 88,64 86,73 76,88 1550 88,56 84,56 74,89 3183 BLUE 1 19.06.98 89,46 86,52 77,41 1734 2 26.06.98 88,34 87,36 77,18 1556 88,90 86,94 77,29 3290 BLACK 1 05.06.98 92,90 87,34 81,15 1636 2 12.06.98 95,36 91,04 86,83 1556 94,13 89,19 83,99 3192 BROWN 1 17.07.98 92,35 89,36 82,53 1479 2 24.07.98 91,07 86,27 78,57 176 91,71 87,81 80,55 1655 MAROON 1 17.07.98 85,83 88,00 75,53 1269 2 24.07.98 88,83 84,92 75,44 169 87,33 86,46 75,48 1438 BAR-II 1 10.07.98 75,84 77,82 59,02 1190 RIR-II 1 10.07.98 78,75 76,07 59,91 1275 Çizelge 7. 1999 Yılı Kuluçka Sonuçları Hatlar Fam. sa Parti Ç. T. DÖL.(%) Ç.G.(%) K.R.(%) Ç.CİV COL 50 1 14.05.99 84,30 72,20 60,90 1873 L-54 50 1 25.06.99 84,30 81,70 68,90 3144 BAR-I 50 1 25.05.99 89,43 79,90 71,46 2871 RIR-I 50 1 16.07.99 80,04 78,07 62,49 2502 BLUE 50 1 09.07.99 77,70 73,38 57,05 2417 BLACK 50 1 11.06.99 75,60 76,00 57,00 2721 BAR-II SÜRÜ 1 11.05.99 83,19 77,11 64,15 1328 RIR-II SÜRÜ 1 15.06.99 85,22 77,25 65,82 1096 BROWN SÜRÜ 1 29.06.99 79,03 87,54 69,17 1948 MAROON SÜRÜ 1 25.05.99 81,76 81,81 66,91 1887 21

Çizelge 8. 2000 Yılı Kuluçka Sonuçları Hatlar Fam. sa Parti Ç. T. DÖL.(%) Ç.G.(%) K.R.(%) Ç.CİV COL 30 1 05.05.00 89,00 73,80 65,85 1361 2 18.05.00 83,10 83,33 69,26 1435 86,05 78,56 67,55 2796 L-54 30 1 09.06.00 88,00 89,40 78,60 1725 2 23.06.00 89,17 90,00 80,10 1768 88,58 89,70 79,35 3493 BAR-I 30 1 12.05.00 89,46 78,97 70,63 1515 2 26.05.00 87,11 84,65 73,75 1528 88,28 81,81 72,19 3043 RIR-I 30 1 07.07.00 86,30 86,6 74,72 1587 2 21.07.00 86,73 82,91 71,92 1854 86,51 84,75 73,32 3441 BLUE 30 1 30.06.00 75,30 84,58 63,72 1495 2 14.07.00 74,50 83,50 62,27 1604 74,90 84,04 62,99 3099 BLACK 30 1 02.06.00 88,00 90,00 78,90 1942 2 16.06.00 73,00 90,40 66,00 1364 80,50 90,20 72,45 3306 BAR-II SÜRÜ 1 28.07.00 89,56 72,88 65,28 1070 RIR-II SÜRÜ 1 04.08.00 87,17 85,06 74,15 1162 BROWN SÜRÜ 1 04.08.00 79,17 92,08 72,91 1257 MAROON SÜRÜ 1 28.07.00 83,93 89,14 74,82 1421 22

COY Çizelge 9. 2001 Yılı Kuluçka Sonuçları Hatlar Fam. Sa Parti Ç. T. DÖL.(%) Ç.G.(%) K.R.(%) Ç.CİV COL 40 1 04.05.01 85,55 73,94 63,26 1169 2 18.05.01 82,50 79,31 65,49 1361 84,02 76,62 64,37 2530 L-54 40 1 08.06.01 88,62 93,35 82,72 1852 2 22.06.01 88,04 90,70 79,86 1923 88,33 92,02 81,29 3775 BAR-I 40 1 11.05.01 81,93 80,28 65,78 1620 2 25.05.01 78,98 81,44 64,33 1404 80,45 80,86 65,05 3024 RIR-I 40 1 06.07.01 84,96 83,45 70,86 1507 2 20.07.01 84,57 80,64 68,17 1603 84,76 82,04 69,51 3110 BLUE 40 1 29.06.01 70,20 84,12 59,06 1356 2 13.07.01 78,08 83,42 65,14 1605 74,14 83,77 62,10 2961 BLACK 40 1 01.06.01 83,72 87,84 73,44 1603 2 15.06.01 80,95 88,29 71,48 1681 82,33 88,06 72,46 3284 RIR-II SÜRÜ 1 03.08.01 77,15 95,17 73,42 1397 BROWN SÜRÜ 1 03.08.01 75,89 97,28 73,83 1323 MAROON SÜRÜ 1 10.08.01 75,89 96,40 73,16 1392 BAR-II SÜRÜ 1 27.07.01 74,11 86,44 64,06 1434 6 kahverengi, 4 beyaz yumurtacı olmak üzere toplam 10 saf hatta 6 generasyon sürdürülen (1996-2001) seleksiyon sonucunda her generasyon gerçekleşen ortalamalar, minimum, maksimum ve % varyans JUMP paket programında, yılların etki miktarları, yıllar arasındaki farklılıklar Tukey (P 0,05) testiyle MINITAB paket programından hesaplanarak ve yaşama gücüne ait değerler çizelgeler halinde verilmiştir. Ortalamalara ait grafikler her çizelgenin sonuna eklenmiştir. Üzerinde durulan özellikler sırasıyla verilecektir. Çizelge 10. Rhode Island Red-I hattına ait istatistiki sonuçlar 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ YG(20-43HF) 1996 * * * * * 555 152±0,319 133 172 4,938-6,01 96,71 1997 * - - - 632 159±0454 132 185 7,183 1,03 97,13 1998 * * * 706 162±0,403 141 183 6,574 5,01 96,99 1999 - - 716 157±0,308 134 184 5,229-0,54 97,22 2000-665 157±0,509 124 192 8,322-0,23 97,19 2001 669 158±0,444 127 205 7,239 0,74 97,26 23

IOYAO COAG COY(RIR-I) 165 160 155 150 145 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ 1996 * * * * * 555 1693±7,660 1300 2280 10,656-113,93 1997 * * - - 632 1861±6,685 1240 2500 9,030 53,76 1998 - * * 706 1786±6,108 1200 2300 9,087-21,22 1999 * * 716 1808 6,043 1400 2260 8,943 0,69 2000-665 1853±6,927 1320 2860 9,639 46,09 2001 669 1841±6,599 1220 2460 9,267 34,61 COAG(RIR-I) 1900 1850 1800 1750 1700 1650 1600 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ 1996 * * * - - 555 49±0,159 39 62 7,591-0,83 1997 * - * * 632 50±0,159 37 67 7,874 0,65 1998 * * * 706 51±0,132 40 64 6,792 1,57 1999 - * 716 50 0,135 39 60 7,174 0,15 2000 * 665 50±0,171 36 62 8,802-0,17 2001 669 48±0,167 37 65 8,882-1,37 24

TYAO TYV IOYAO(RIR-I) 53 52 51 50 49 48 47 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ 1996 - - - * * 555 117±0,698 55 152 14,039-3,04 1997 - - * * 632 119±0,561 56 162 11,824-1,25 1998 - * * 706 118±0,595 46 151 13,370-2,40 1999 * * 716 118 0,530 51 156 12,014-2,49 2000-665 124±0,771 28 169 16,003 3,72 2001 669 126±0,511 85 155 10,494 5,46 TYV(RIR-I) 130 125 120 115 110 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ 1996 * * * * * 555 55±0,100 49 63 4,260-2,27 1997 * * * - 632 57±0,135 47 69 5,871-0,11 1998 - - * 706 58±0,135 48 69 6,146 0,68 1999 - * 716 58 0,130 46 69 5,915 1,08 2000 * 665 59±0,138 47 69 6,035 1,13 2001 669 57 0,142 46 67 6,416-0,51 25

COY TYAO(RIR-I) 60 59 58 57 56 55 54 53 Çizelge 11. Rhode Island Red-II hattına ait istatistiki sonuçlar 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ YG(20-43HF) 1996 * * * - * 530 150±0,361 128 171 5,525-7,63 95,03 1997 * * * - 378 156±0,567 134 185 7,049-1,65 95,64 1998 * * * 349 165±0,660 133 189 7,458 7,22 95,82 1999 * * 389 170±0,584 140 196 6,764 12,22 95,19 2000 * 387 150±0,442 135 190 5,803-8,23 96,11 2001 376 156±0,689 123 190 8,549-1,93 96,20 COY(RIR-II) 175 170 165 160 155 150 145 140 135 26

IOYAO COAG 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ 1996 * * * - * 530 1752±8,241 1260 2740 10,823-82,69 1997 * - * * 378 1892±8,588 1440 2460 8,822 62,20 1998 * * - 349 1848 10,139 1400 2540 10,248 18,02 1999 * * 389 1898±8,866 1160 2400 9,210 68,27 2000 * 387 1768±7,995 1280 2340 8,892-61,52 2001 376 1826±9,068 1340 2300 9,629-4,28 COAG(RIR-II) 1950 1900 1850 1800 1750 1700 1650 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ 1996 - * * * * 530 50±0,152 38 63 6,997-0,18 1997 * * * * 378 50±0,210 38 66 8,109 0,05 1998 - * * 349 52±0,215 42 64 7,652 2,27 1999 * * 389 52±0,188 41 67 7,130 1,68 2000 * 387 47±0,186 39 58 7,690-2,49 2001 376 49±0,221 36 62 8,778-1,33 27

TYAO TYV IOYAO(RIR-II) 54 52 50 48 46 44 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ 1996 - * * * * 530 115±0,773 52 156 15,381-4,81 1997 * * * * 378 115±0,856 64 158 14,387-4,82 1998 - * * 349 110±0,890 50 148 14,990-9,60 1999 * * 389 110±0,872 41 143 15,553-9,86 2000-387 136±0,787 39 162 11,376 15,68 2001 376 133±0,638 111 161 9,238 13,41 TYV(RIR-II) 150 100 50 0 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ 1996 * * * * * 530 55±0,101 49 64 4,181-1,70 1997 * * * - 378 58±0,172 47 69 5,764 0,53 1998 * - * 349 56±0,125 50 64 4,144-1,04 1999 * * 389 59±0,179 49 69 5,915 2,17 2000 * 387 56±0,174 47 67 6,047-0,80 2001 376 58 0,184 46 62 6,107 0,84 28

COY TYAO(RIR-II) 61 60 59 58 57 56 55 54 Çizelge 12. Barred Rock-I hattına ait istatistiki sonuçlar 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ YG(20-43HF) 1996 - * - * * 478 162±0,458 134 204 6,170 0,83 97,31 1997 - - * * 772 160±0,489 129 209 8,461-0,86 97,13 1998 * * * 712 160±0,312 136 218 5,205-1,44 97,16 1999 * * 759 162 0,424 132 189 7,214 0,51 97,08 2000 * 667 156±0,410 128 195 6,747-4,63 97,12 2001 666 167±0,547 121 213 8,445 5,59 97,28 COY(BAR-I) 170 165 160 155 150 29

IOYAO COAG 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ 1996 - * - - * 478 1996±9,053 1260 2680 9,913 29,07 1997 * * * * 771 2018±7,944 1200 3020 10,927 51,24 1998 * * - 712 1918±7,031 1320 2560 9,780-49,03 1999 - * 759 1976 6,879 1440 2560 9,589 9,06 2000 * 667 1965±7,516 1240 2680 9,876-1,85 2001 666 1928±7,458 1400 2660 9,978-38,49 COAG(BAR-I) 2050 2000 1950 1900 1850 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ 1996 - * - * * 478 50±0,173 38 64 7,567 0,74 1997 - - * * 772 49±0,157 37 66 9,800 0,35 1998 * * - 712 49±0,134 38 61 7,301-0,16 1999 * * 759 50 0,209 36 64 8,783 0,78 2000 * 667 48±0,146 36 63 7,893-1,33 2001 666 48±0,137 37 59 7,260-0,38 IOYAO(BAR-I) 51 50 49 48 47 46 30

TYAO TYV 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ 1996 * * - * - 478 114±0,785 60 162 15,017-0,25 1997 * - * - 772 111±0,670 36 149 16,770-3,54 1998 * - * 712 119±0,603 37 156 13,504 4,73 1999 * - 759 111 0,589 27 156 14,525-2,80 2000 * 667 118±0,665 23 152 14,506 3,98 2001 666 112±0,540 71 154 12,405-2,12 TYV(BAR-I) 120 118 116 114 112 110 108 106 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ 1996 * * * - - 472 57±0,175 44 69 6,631-1,10 1997 - * - - 772 59±0,130 42 69 6,146 0,56 1998 * * * 709 59±0,131 46 70 5,915 0,86 1999 * * 759 60 0,138 50 70 6,306 1,86 2000 * 667 57±0,121 50 68 5,422-0,68 2001 665 56±0,133 46 67 6,039-1,50 31

COAG COY TYAO(BAR-I) 61 60 59 58 57 56 55 Çizelge 13. Barred Rock-II hattına ait istatistiki sonuçlar 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ YG(20-43HF) 1996 * * - * * 508 159±0,404 133 191 5,729 1,31 97,41 1997 - * * * 385 161±0,421 122 188 5,103 4,18 97,32 1998 * * * 380 162±0,590 130 181 7,087 4,56 97,36 1999 * * 394 159±0,606 131 199 7,544 1,92 97,48 2000-393 151±0,343 137 182 4,502-6,29 97,37 2001 394 151±0,427 129 188 5,579-5,68 97,25 COY(BAR-II) 165 160 155 150 145 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ 1996 - * * * * 508 2024±8,770 1180 2640 9,764 60,74 1997 * * * * 385 2023 10,477 1520 2840 10,157 60,42 1998 - * * 380 1949±10,444 1160 2700 10,445-14,31 1999 - * 394 1942±8,546 1500 2540 8,731-20,63 2000 * 393 1965±9,023 1520 2520 9,102 1,76 2001 394 1875±9,357 1460 2500 9,903-87,98 32

TYV IOYAO COAG(BAR-II) 2050 2000 1950 1900 1850 1800 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ 1996 * - * * * 508 51±0,187 38 63 8,203 2,22 1997 - * * * 384 50±0,200 39 65 7,760 1,30 1998 * * * 380 51±0,217 38 65 8,296 1,75 1999 * * 394 49±0,205 37 61 8,330-0,30 2000-393 46±0,179 38 58 7,590-2,38 2001 394 46±0,191 37 61 8,117-2,59 IOYAO(BAR-II) 52 50 48 46 44 97 98 99 00 01 N MİN MAX %VAR YILETKİSİ 1996 * * - * * 508 110±0,826 54 158 16,871-8,27 1997 * * * * 385 118±0,825 48 153 13,671-0,19 1998 - * * 380 113±0,720 75 154 12,343-4,79 1999 * * 394 113±0,863 16 155 15,103-5,12 2000-393 128±0,909 13 153 14,000 10,66 2001 394 126±0,546 93 153 8,587 7,71 33