KARS TARİHİ Geçmişten Cumhuriyete Doç. Dr. Selçuk URAL Doç. Dr. Jülide AKYÜZ ORAT Yrd. Doç. Dr. Nebahat ORAN ARSLAN Yrd. Doç. Dr. Akın BİNGÖL Yrd. Doç. Dr. Ş. Cem TUYSUZ 2011 - KARS
KARS TARİHİ Geçmişten Cumhuriyete Bu Eser Kafkas Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Projeleri Komisyonu Tarafından Desteklenmiştir. Birinci Baskı Sertifika No. : 17271 ISBN: 978-605-62413-0-7 Fotoğraf: Prof. Dr. Burhan Özba Kapak Tasarımı: Uzm. Alpay Öztürk Baskı Eser Ofset ve Matbaacılık Saraybosna Cad. Altunalem Sitesi D Blok No. 1 ERZURUM Tel.: 0442 233 46 67 Fax : 235 45 46 eserofset25@hotmail.com Copyright 2011 Bu kitabın bütün telif hakları yazarlarına aittir. Yazarların yazılı izni olmaksızın herhangi bir vasıtayla kısmen de olsa çoğaltılamaz. II
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... XV GİRİŞ... 1 KARS IN TARİHÎ COĞRAFYASI... 1 1-Kars Adı ve Anlamı... 1 2-Kür Boyu... 3 3- Kars Çayı ve Arpaçayı Boyu... 4 4-Aras Boyu... 5 BİRİNCİ BÖLÜM ESKİÇAĞDA KARS... 6 A- PREHİSTORİK (TARİH ÖNCESİ) ÇAĞLAR... 6 1. PALEOLİTİK ÇAĞ... 6 1.1. Yerleşmeler... 7 1.1.1 Ağzıaçık... 7 1.1.2 Anı ve çevresi:... 7 1.1.3 Cilavuz/Susuz:... 8 1.1.4 Tombultepe:... 8 1.1.5 Borluk Deresi:... 9 1.1.6. Kurbanağa Mağarası:... 10 1.1.7. Yazılıkaya:... 11 2. MEZOLİTİK ÇAĞ:... 13 2.1 Yerleşmeler:... 13 2.1.1 Hasçiflik Köyü:... 14 3. NEOLİTİK ÇAĞ... 14 3.1 Kurbanağa Mağarası:... 16 3.2 Gökçeli Köyü:... 16 4. KALKOLİTİK ÇAĞ... 17 III
4.1 Yerleşmeler:... 20 4.1.1 Mısır Dağı:... 20 4.1.2 Sazkara Köyü:... 20 5. TUNÇ ÇAĞI... 21 5.1 Yerleşmeler... 22 5.1.1 Dündartepe:... 22 5.1.2 Kale... 23 B- HİTİTLER VE DOĞU ANADOLU BÖLGESİ İLE İLİŞKİLERİ... 24 C- URARTU DEVLETİ DÖNEMİ... 24 1. URARTU DEVLETİNİN KURULUŞ DÖNEMİ... 24 2. URARTU KRALLIĞI NIN DIŞ POLİTİKASI VE KARS... 35 2.1. Sarduri I... 35 2.2. İşpuini... 38 2.3. Menua... 38 2.4. Argişti I... 43 2.5. Sarduri II... 50 2.6. Rusa I... 57 2.7. Argişti II ve Sonrası... 61 D- MED VE PERS DÖNEMİ... 67 E- ARAŞTIRILAN MERKEZLER... 72 1. KARS... 72 1.1. SARIKAMIŞ... 72 1.1.1. Toprakkale... 72 1.1.2 Kız Kalesi... 72 1.1.3 Yoğunhasan (Karapınar) Kalesi... 73 1.1.4 Yoğunhasan Kaya Mezarı... 74 1.1.5 Kırankaya (Asboğa) Kalesi... 76 1.1.6 Taşlıgüney Kalesi ve Kaya Odaları... 76 1.1.7 Micingert (İnkaya) Kalesi... 77 IV
1.1.8 Zivin (Süngütaşı) Kalesi... 78 1.1.9 Sırataşlar Kalesi... 79 1.1.10 Köroğlu Kalesi... 79 1.1.11 Düzmeşe Obsidyen Merkezi... 79 1.2 SELİM... 80 1.2.1 Yumrutepe Kalesi... 80 1.2.2 Gevenli Yerleşmesi... 80 1.2.3 Tilkitepe Yerleşmesi... 81 1.3 SUSUZ... 81 1.3.1 Kayalık Kalesi (Mindivan)... 81 1.4. KAĞIZMAN... 82 1.4.1 Keçivan... 82 1.4.2 Kötek... 82 2. IĞDIR... 82 2.1. Küllütepe Höyük... 82 2.2 Kız kalesi... 82 2.3 Kurgan (Kurugan) Kalesi... 83 2.4 Deliklitaş Kalesi... 84 2.5 Karakoyunlu Kalesi... 84 2.6 Aktaş Kalesi... 85 2.7 Karakale Kalesi ve Yerleşmesi... 85 2.8 Sürmeli Kalesi... 86 2.9 Kasımıntığı Kalesi, Nekropolü ve Yerleşmesi... 87 2.10 Göktaş Kaya Mezarı ve Nekropol Alanı... 88 3. ARDAHAN... 88 3.1 ÇILDIR... 88 3.1.1 Akçakale... 88 3.1.2 Beşiktepe... 89 3.1.3 Kunduzhev... 89 V
3.1.4 Adalar... 90 3.1.5 Peyhler Mevkii... 90 3.1.6 Şeytan Kalesi... 90 3.1.7 Yıldırım Tepe... 91 3.1.8 Sengertepe Kalesi... 91 3.1.9 Karasal Höyük... 91 3.1.10 Topyolu Mezar Alanı... 91 3.1.11 Sınırortası Kalesi... 92 4. HANAK... 92 4.1 Ortakent Kalesi/Sukavuşumu Kalesi (Morev mevkii)... 92 İKİNCİ BÖLÜM ORTAÇAĞDA KARS VE ÇEVRESİ... 93 A- KARS VE ÇEVRESİNDE SELÇUKLU- BİZANS-GÜRCÜ MÜCADELESİ... 93 1- Selçuklu Öncesi Kars a Yönelik Akınlar... 93 2-Çağrı Beyin Anadolu Seferi... 104 3- Doğu Anadolu ya Bağımsız Türkmen Akınları... 108 4-Selçuklu Öncesi Bizans ın Doğu Anadolu Politikası... 111 5- Tuğrul Bey Dönemi Anadolu Fetihleri ve Kars... 121 6- İbrahim Yinal ve Kutalmış ın Anadolu ya Gönderilmeleri... 122 7- Pasin (Basean) Savaşı... 124 8- Kutalmış ın Kars ve Çevresindeki Faaliyetleri... 127 9-Tuğrul Bey in Doğu Anadolu Seferi ve Kars... 129 10- Tuğrul Bey in Katılmadığı Akınlar... 132 11- Alp Arslan Devri... 137 12-Alp Arslan ın Doğu Anadolu ve Kafkas Seferi... 137 13- Şehzade Melikşah ın Akınları... 141 14- Anı nın Fethi... 143 VI
15- Alp Arslan ın Kars ı Tabiyet Altına Alması... 150 16- Selçuklu Komutanlarının Anadolu Akınları... 153 17- Bizans ın Durumu... 155 18- Kafkaslar ın Siyasi ve Askeri Durumu... 156 19-Alp Arslan ın II. Kafkas Seferi... 158 20- Melikşah Devri... 165 21- Anı Şeddadoğulları Hükümeti... 172 22- Sultan Melikşah ın Ölümünün Kars ve Çevresine Etkileri... 174 23- Gürcü Kıpçak İttifakı... 179 24- Gürcü Selçuklu Mücadelesi ve Anı nın Gürcülere İltihakı... 185 25- Emir Fadlûn un Anı yı Fethi... 190 B- BÜYÜK SELÇUKLU SONRASI KARS VE ÇEVRESİNDE HAKİMİYET MÜCADELESİ... 193 1-Irak Selçuklu Devletinde Meydana Gelen Siyasi Gelişmeler... 193 2-Anı Emiri Fahreddin Şeddâd - İzzeddin Saltuk Mücadelesi... 197 3-Anı Şehrinin Gürcü Kralı III. Giorgi Tarafından Alınması... 198 4-Selçuklular ın Anı yı Gürcülerden Alması... 202 5-Gürcüler in Anı yı İşgâli... 207 6- Gürcü Kraliçesi Tamara Dönemi ve Kıpçak Göçü... 211 7- Tamara Dönemi Gürcü- Azerbaycan Atabeyliği İlişkileri ve Gürcülerin Kars- Erzurum Civarındaki Faaliyetleri... 215 8- Anadolu Selçuklu Devleti nin Saltuklu Beyliği ne Son Vermesi... 217 9-Gürcülerin Kars Emirliğini Ele Geçirmesi ve Ahlatşahlar Üzerine Seferi... 220 C-ANADOLU SELÇUKLU HARZEMŞAH MOĞOL İLİŞKİLERİ... 227 1-Harzemşahlar-Moğol Mücadelesi... 227 2-Moğollar ın Güney Kafkasya yı İstilası... 230 3- Celâleddin Harzemşah ın Güney Kafkaslar ve Doğu Anadolu ya Gelişi... 233 4- Harzemşah - Gürcü Mücadelesi... 234 5- Celâleddin Harzemşah ın Tiflis i Ele Geçirmesi... 236 VII
6- Celâleddin Harzemşah ın Kars ve Anı yı Kuşatması... 237 7-Celâleddin Harzemşah ile Alâaddin Keykubâd Arasındaki Münasebetler... 240 8- Celâleddin Harzemşah ın Ahlat Muhasarası... 246 9-Yassı Çimen Savaşı... 247 10-Anadolu Selçuklu Devleti nin Erzurum u İlhakı... 251 11- Moğollar ın Doğu Anadolu ya Akınları ve Alâaddîn Keykubâd ın Gürcü Seferi... 252 12- Kars ta Moğol Dönemi... 257 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YENİ VE YAKINÇAĞ DA KARS IN SİYASİ, SOSYAL VE İKTİSADİ TARİHİ... 269 A- OSMANLI FETHİNDEN RUS İSTİLASINA KARS... 269 1- Kars ın Fethi; Osmanlı- Safevi Mücadelesi... 269 2- Fetihten Sonra Kars ta Osmanlı Düzeni... 273 3- Osmanlı-Rus Mücadelesinde Kars... 277 4- İki Savaş İki Yıkım (1855 Kars Kuşatması, 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi). 281 5- Sınır Hadiselerinden Kesitler... 293 6- Rus Yönetiminde Kars (1878-1918)... 301 7. Osmanlı Kroniklerinde Kars... 309 B- KARS IN SOSYAL YAPISI... 311 1- Tarihî Süreçte Nüfusta Yaşanan Değişimler... 311 2- Kars ta Etnik Unsurlar... 314 3-Vakıflar... 317 C- KARS IN EKONOMİK YAPISI... 328 1- Kars ın Genel İktisadî ve Malî Durumu... 328 2- Ticarî Hayat... 333 3- İmar Faaliyetleri... 341 D- SEYYAHLARIN GÖZÜYLE KARS... 349 VIII
E- TANZİMATIN KARS A YANSIMASI... 354 F. FETİHTEN İŞGALE KARS MÜLKİ YÖNETİCİLERİ... 357 1. Kars ta Mülki Yapı ve Tarihi Süreçte Yaşanan Değişim... 357 2. Mülki Uygulamalardan Bazı Kesitler... 358 3. 16. Yüzyıl Kars Mülki Yöneticileri... 363 Dulkadirli Ali Bey (1534 -?)... 363 Kazan Bey (1554 1560)... 364 Dulkadirli Şah Mehmet Bey (1560 1571)... 364 Mehmet Paşa (1577 1578)... 364 Yusuf Bey (1578 -?)... 365 Deli Hızır Paşa (1580 -?, 1587 -?)... 365 Vezir Ali Paşa (1582 -?)... 366 Sarızâde Mehmet Paşa (1583 1587)... 366 Sinan Mehmed Paşa (Sofu, 1594 1595)... 366 Hüdaverdi Paşa (1595 -?)... 367 4.17. Yüzyıl Kars Mülki Yöneticileri... 367 Osman Bey (1604 -?)... 367 Sefer Paşa (1616 -?)... 368 İbrahim Paşa (Bıçakçı, 1628/29 -?)... 369 Şeyhi Paşa (1635 -?)... 369 Mustafa Paşa (Ketağaç, 1640/41 1642)... 370 Dilâver Paşa (Koca, 1641 1648)... 370 Mustafa Paşa (Bıyıklı, 1648)... 370 Mehmet Paşa (Dizdarzâde, 1648 -?)... 372 Seyyid Yusuf Veli Paşa (1659 1664)... 372 Arslan Mehmet Paşa (1664? 1680)... 373 Cafer Paşa (Büyük,? 1684)... 373 Ahmet Paşa (1688 1688)... 373 Hüseyin Paşa (Dizveren-Sarı, 1692/93 -?)... 373 IX
5. 18. Yüzyıl Kars Mülki Yöneticileri... 374 İsmail Paşa (Başı Dumanlı, 1703 1704)... 374 Mustafa Paşa (Kara, 1719 1719)... 374 Veli Paşa (1719-1740)... 375 Mehmet Paşa (Tuz, 1727/28 -?, 1734/35 -?)... 375 Ali Paşa (Genç, 1731/32-1734)... 376 Hüseyin Paşa (Abdulcelilzâde, 1746-1748, 1753-1758)... 376 Yusuf Paşa (1748 1751)... 377 Abdurrahman Paşa (Sarı, 1751 1752)... 377 Mehmet Paşa (1765/66 1767)... 377 Mehmet Paşa (Sarızâde, 1766/67 -?)... 378 Abdi Paşa (Koca, 1767 1768)... 379 Ali Paşa (Hacı, Mart-Mayıs 1768)... 379 Ahmet İzzet Paşa (1774 -?)... 380 Mustafa Paşa (Yazıcızâde, 1781 1782)... 381 Mustafa Paşa (Seyyid, 1784)... 381 Süleyman Paşa (Abdulcelilzâde, 1785 1786)... 381 Nu man Paşa (Abdulcelilzâde, 1786 -?, )... 382 6. 19. Yüzyıl Kars Mülki Yöneticileri... 382 Hatunoğlu Mehmet Paşa (1807 1807)... 383 Şerif Mehmet Paşa (1807?)... 383 Mahmut Paşa (Sert, 1813 -?, 1824 -?)... 384 Hüsrev Mehmed Paşa (1818 -?)... 384 Ali Paşa (Hâfız, 1819 1820)... 385 Hüseyin Paşa (Kut, 1820 -?)... 385 Ahmet Paşa (Müftüzâde, Ocak 1824)... 386 Osman Paşa (Şeyhzâde 1831-?)... 387 Sadık Paşa (1836/37 1838)... 387 İskender Paşa (1838 1839/40)... 388 X
Yusuf Paşa (1843 1844)... 388 Sırrı Mehmet Paşa (1844 -?)... 389 Takiyeddin Mehmet Paşa (Müderriszâde, 1851 1852)... 389 Osman Paşa (1852 1853)... 389 Abdüllatif Paşa (Mart 1853 Temmuz 1854)... 390 Sırrı Paşa (1854 1855)... 391 İsmail Paşa (1855 -?)... 391 Mehmet Vâmık Efendi (1855 1856)... 392 Hacı Süleyman Faik Ağa... 392 Said Paşa (1873 1874)... 393 Süleyman Rüştü Bey (1875 1876)... 393 Mustafa Şefik Paşa (1876 1877)... 393 Hilmi Bey (Uran 1918 1919)... 394 G- SALNAMELERDE KARS IN MÜLKİ TEŞKİLATI... 397 1. 1870 Tarihli Salnamede Kars ın Mülki Teşkilatı... 399 1.1. Kars Kazası... 399 1.2. Şüregel Kazası... 399 1.3. Zaruşad Kazası... 399 1.4. Kağızman Kazası... 400 2. 1871 Tarihli Salnamede Kars ın Mülki Teşkilatı... 400 2.1. Kars Kazası... 400 2.2. Şüregel Kazası... 401 2.3. Zaruşad Kazası... 401 2.4. Kağızman Kazası... 402 3.1873 Tarihli Salnamede Kars ın Mülki Teşkilatı... 402 3.1. Kars Kazası... 402 3.2. Şüregel Kazası... 403 3.3. Zaruşad Kazası... 404 3.4. Kağızman Kazası... 404 XI
4. 1874 Tarihli Salnamede Kars ın Mülki Teşkilatı... 405 4.1. Kars Kazası... 405 4.2. Şüregel Kazası... 406 4.3. Zaruşad Kazası... 406 4.4. Kağızman Kazası... 407 5. 1876 Tarihli Salnamede Kars ın Mülki Teşkilatı... 407 5.1. Kars Kazası... 407 5.2. Şüregel Kazası... 409 5.3. Zaruşad Kazası... 409 5.4. Kağızman Kazası... 410 H. SALNAMELERİN DİLİYLE KARS... 410 1. Tarım... 410 2. Hayvancılık... 413 3. Madencilik... 416 4. Ormanlar... 417 5. Mamulât ve Mensucat... 418 6. Nüfus... 418 7. Mahalleler... 420 8. Sosyal Müesseseler... 430 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI NDAN CUMHURİYETE KARS... 433 A- BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARI... 433 1. Kara Günlerde Kars... 433 2. Birinci Dünya Savaşı nda Kafkas Cephesi... 436 3. Birinci Dünya Savaşı nda Elviye-i Selâse... 444 4. Sarıkamış Harekâtı... 448 4.1. Seferberlik Günleri... 453 4.2. Köprüköy ve Azap Muharebeleri... 458 XII
4.3. Türk Harekâtı ve Sonuçları... 462 4.4. Muharebelerin Basındaki Yankıları... 471 5. Vilayât-ı Şarkiye ve Elviye-i Selâse nin Kurtuluşu... 486 5.1. Vilayât-ı Şarkiye nin Kurtuluşu... 490 5.2. Elviye-i Selâse nin Kurtuluşu... 493 6. Kurtuluştan Mondros a Elviye-i Selase de Yaşanan Sorunlar... 504 6.1. Mülki Teşkilatın Tesisi... 510 6.2. Ahalinin Şikayet ve Beklentileri... 524 B- MÜTAREKE DÖNEMİ... 529 1. Mondros Mütarekesi ve Kafkasya... 529 1.1. İngiltere nin Politikası... 529 1.2. Müzakerelerde Kafkasya ve Kars ın Durumu... 532 2. Osmanlı Devleti nin Bütünlüğü Sorunu... 539 3. Ermenistan ın Silahlandırılması... 551 4.Osmanlı Devleti nin Elviye-i Selâse Politikası... 561 5. Basında Türk-Ermeni İlişkileri (1918-1919)... 586 6.Osmanlı Belgelerinde Ermeni Mezalimi... 598 C- MİLLİ MÜCADELE YILLARI... 605 1.Milli Mücadele de Kars ve Ardahan... 605 1.1. Birinci Safha (30 Ekim 1918-13 Ocak 1919)... 608 1.2. İkinci Safha (13 Ocak -13 Nisan 1919)... 613 1.3. Üçüncü Safha (13 Nisan 1919-28 Eylül 1920)... 626 2. Milli Mücadele de Ermeni Sorunu... 633 2.1. Ermeni Azınlığı ve Muhacir Sorunu... 634 2.2. Türkiye nin Ermenistan Politikası... 643 2.3. Türkiye nin Girişimi ve Sovyet Rusya daki Yankısı... 647 2.4. Türk Harekâtı ve Ermenilere Yapılan Muamele... 652 2.5.Ermenistan Ordusu nun Neden Olduğu Tehdit... 659 3- Kars Antlaşması /Türkiye nin Kafkasya Politikası... 661 XIII
3.1. Milli Mücadele Yıllarında Türk-Sovyet İlişkileri... 661 3.2. Kars Konferansı nın Hazırlık Safhası... 668 3.3. TBMM de Kars Konferansı na İlişkin Görüşmeler... 675 3.4. Konferansın Açılışı ve Heyetler Arası Çalışmalar... 681 3.5. Batum, Nahçıvan ve Diğer Meseleler... 684 KAYNAKLAR... 701 İKİNCİ BÖLÜM KAYNAKÇASI... 735 EKLER... 757 XIV
ÖNSÖZ Kars, doğal sınırları itibariyle Rusya, İran ve Kafkasya ve Karadeniz havzası arasında fevkalade stratejik bir noktada bulunmaktadır. Bu nedenle Urartu dan Osmanlı Devleti ne kadar sayısız gücün hakimiyet mücadelesine sahne olmuştur. Bölgeye hakim olan her devlet ve kavim bölgede maddi ve manevi izler bırakmıştır. Aynı zamanda insanlığın ortak mirası sayılan bu eserler, Kars ve çevresini tarih, arkeoloji ve edebiyat bilimleri açısından zengin ve bir o kadar araştırılmaya mazhar merkezlerden biri haline getirmiştir. Coğrafi ve siyasi tarih itibariyle Kars, pek çok ilklere tanıklık eden şehirlerden biridir. Zira milattan önceki asırlarda Turani kavimlere ve bunlar içinde sayısız Türk boyuna ev sahipliği yapmıştır. Şehre adını veren Karsak lar bunlardan biridir. Selçuklu sultanlarından Alparslan Anadolu nun kapısını Kars ı fethederek açmıştır. Bu fetih olmasaydı bugün Türkiye den söz etmek mümkün olmayacaktı. Doğu-batı ve kuzey-güney istikametlerinde son derece kıymetli bir konuma sahip olan Kars, elinde bulunan devlete büyük imkanlar ve fırsatlar doğurduğundan Akkoyunlu, Karakoyunlu, Safevi ve Osmanlı gibi Türk hanedanları için vazgeçilmez olmuştur. Osmanlı idaresine geçtikten sonra şehir, bir yandan büyürken diğer yandan da kuzeydoğu ve doğu yönündeki fetihler için önemli bir ikmal merkezi haline dönüşmüştür. Rus işgaline uğradığı tarihe kadar stratejik konumundan bir şey kaybetmediği gibi, Anadolu nun istilası noktasında önemli bir köprü başı olarak nitelendirilmiştir. Mondros Mütarekesi ni takiben Anadolu daki ilk milli teşkilatlar ve akabinde ilk milli hükümet/cumhuriyet bu topraklarda doğmuştur. Kars İslam Şurası ve Cenubî Garbi Kafkas Hükümeti, adeta Milli Mücadele nin habercisi ve timsali olmuştur. Kars ın siyasi, sosyal ve kültürel geçmişi onun Türk tarihindeki yerini ve önemini ortaya koymaktadır. Söz konusu çalışma bu iddiayla kaleme alınmıştır. Başka bir ifadeyle amacımız arşiv ve birinci elden kaynaklarla Kars ve çevresinin siyasi, sosyal ve kültürel geçmişini imkanlar nisbetinde gün güzüne çıkarmaktır. XV
Bu çalışma alışılagelmiş bir şehir tarihi kitabı değildir. Zira şehri doğrudan ilgilendiren olaylar ve kişilerin yanı sıra Kars ın coğrafi konumundan kaynaklanan pek çok bölgesel gelişmeye ve olaya da yer verilmiştir. Ancak bu şekilde Kars ın ve yakın çevresinin tarihsel geçmişi, kültür ve medeniyet dünyasındaki yeri aydınlatılabilir ve anlaşılabilir. Kitabın elbette eksikleri söz konusudur. Eksiklerinden ziyade içindekileriyle yeni araştırmalara ışık tutacağına duyduğumuz inanc eleştirilere göğüslememizi kolaylaştırmaktadır. Kitap, araştırma aşamasından, yazım ve basım aşamasına kadar Kafkas Üniversitesi Rektörlüğü tarafından bilimsel araştırmalar projesi kapsamında desteklenmiştir. Bundan dolayı emeği geçen herkese sonsuz teşekkürlerimizi sunarız. Prof. Dr. Selçuk Ural Kars, 2011 XVI