CUMHURİYET DÖNEMİ AYDIN KİMLİĞİ, SEKÜLERLEŞME VE KÖY ENSTİTÜLERİ

CUMHURİYET DÖNEMİ AYDIN KİMLİĞİ, SEKÜLERLEŞME VE KÖY ENSTİTÜLERİ

R A Ğ B E T Y A Y I N L A R I Cumhuriyet Dönemi Aydın Kimliği, Sekülerleşme ve Köy Enstitüleri Yrd. Doç. Dr. Emine Öztürk İstanbul, 2012 ISBN: 978-605-5378-19-6 Kültür ve Turizm Bakanlığı Sertifika No: 17032 Yayınevi Editörü Hasan Lütfi Ramazanoğlu Sayfa Düzeni Osman Arpaçukuru Kapak Tasarımı Abdüsselam Ferşatoğlu Baskı - Cilt Step Ajans Göztepe Mh. Bosna Cd. No: 11 Bağcılar - İSTANBUL tel.: 0212. 446 88 46 faks: 0212. 446 88 24 RAĞBET YAYINLARI Çatalçeşme Sok. No: 46 Yücer Han Kat: 3 Daire: 10 CAĞALOĞLU - İSTANBUL Telefon: 0212 528 85 19 Faks: 0212 528 85 20 www.ragbetyayinlari.com

YRD. DOÇ. DR. EMİNE ÖZTÜRK CUMHURİYET DÖNEMİ AYDIN KİMLİĞİ, SEKÜLERLEŞME VE KÖY ENSTİTÜLERİ

YRD. DOÇ. DR. EMİNE ÖZTÜRK Erzurum da doğdu (1978). Erzurum Anadolu Lisesi ni bitirdi (1996). Ardından Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nden mezun oldu (2001). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Türk Kadınının Feminizme Bakış Açısı (Erzurum Örneği) adlı teziyle yüksek lisansını tamamladı (2003). Türkiye de Aile İçi Şiddet, Kadın Sığınma Evleri ve Din adlı teziyle doktorasını tamamladı (2008). 2007-2009 yılları arasında öğretmen olarak çalıştı. Yayımlanmış makale, çeviri, sempozyum tebliği bulunan yazar, hâlen Iğdır Üniversitesi nde çalışmalarını devam ettirmektedir.

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 9 GİRİŞ... 11 A. KONU, AMAÇ VE ÖNEM... 11 B. YÖNTEM... 16 C. İLGİLİ LİTERATÜR... 16 I. BÖLÜM TARİHSEL VE TEORİK ÇERÇEVE... 19 A. KÖY ENSTİTÜLERİ NİN KISA TARİHÇESİ... 19 B. KONUNUN HUKUKİ BOYUTU... 23 1. Köy Eğitmenleri Yasası:... 23 2. Köy Enstitüleri İle İlgili Yasalar:... 23 C. DENEME EVRESİ: 1937-1943... 25 D. KÖY ENSTİTÜLERİNİN KURULUŞ TARİHLERİ, KURULDUKLARI YERLER VE ÇALIŞAN MÜDÜRLER... 29 E. DERS ETKİNLİKLERİNİN BEŞ YILA DAĞILIMI... 30 GENEL KÜLTÜR ve ÖĞRETMENLİK BİLGİSİ DERSLERİ... 31 TARIM DERS ve ETKİNLİKLERİ... 32 F. KÖY ENSTİTÜLERİYLE İLGİLİ BAZI SAYISAL VERİLER... 32

G. KÖY ENSTİTÜLERİ EĞİTMENLERİYLE İLGİLİ BAZI SAYISAL VERİLER... 33 II. BÖLÜM HASAN ALİ YÜCEL VE İSMAİL HAKKI TONGUÇ... 35 A. HASAN ALİ YÜCEL VE ONUN AYDIN KİMLİĞİ... 35 B. İSMAİL HAKKI TONGUÇ VE ONUN ÜTOPYACI-EĞİTİMCİ KİŞİLİĞİ İLE SÜSLEDİĞİ AYDIN KİMLİĞİ... 52 III. BÖLÜM CUMHURİYET DÖNEMİ AYDIN KİMLİĞİ SORUNSALI... 63 IV. BÖLÜM CILAVUZ KÖY ENSTİTÜSÜ... 93 A. CILAVUZ KÖY ENSTİTÜSÜ NÜN TARİHÇESİ... 93 1. Cılavuz Köy Enstitüsü nün Kuruluşu... 93 2. Cılavuz Köy Enstitüsü nde Uygulanan Öğretim Programı... 97 3. Cılavuz Köy Enstitüsü nün Günlük Çalışma Düzeni... 98 4. Ziraat Çalışmaları... 101 5. Cılavuz Köy Enstitüsü nde Hayvancılık (1944)... 102 6. Yeni Binaların Yapımı... 102 7. Elektrik Santrali Yapımı... 103 8. Cılavuz Köy Enstitüsü nün Kütüphanesi... 104 9. Toplumsal Etkinlikler... 105 10. Sağlık... 106 11. Spor... 106 12. Disiplin... 107 13. İsmet İnönü Cılavuz Köy Enstitüsü nde... 107 14. Cılavuz Köy Enstitüsü nün Kapatılması... 108 B. CILAVUZ KÖY ENSTİTÜSÜNDEN YETİŞEN BAZI TÜRK AYDINLARI... 111 1. Rasim Bakırcıoğlu... 111

2. Mehmet Koç... 111 3. Dursun Akçam... 112 4. Ümit Kaftancıoğlu... 113 C. TÜRK MİLLİ EĞİTİMİNİN SEKÜLERLEŞMESİ VE KÖY ENSTİTÜLERİ... 114 V. BÖLÜM UYGULAMALI ARAŞTIRMA... 123 A. ARAŞTIRMANIN TEMEL ve YAN HİPOTEZLERİ... 123 B. SINIRLAR VE SINIRLILIKLAR... 124 C. YÖNTEM... 124 F. ARAŞTIRMANIN BULGULARI: RÖPORTAJLAR... 125 1. KARS TA YAŞAYAN ŞAHMET BİLGİR LE YAPILAN RÖPORTAJ... 125 2. IĞDIR DA YAŞAYAN ESADULLAH TOKSÖZ LE YAPILAN RÖPORTAJ... 129 3. IĞDIR DA YAŞAYAN KÂMİL TAŞKIN İLE YAPILAN RÖPORTAJ... 135 4. IĞDIR DA YAŞAYAN TİMUR YILDIRIM LA YAPILAN RÖPORTAJ... 151 5. İSTANBUL DA YAŞAYAN YAŞAR YAVUZ HOCA YLA YAPILAN RÖPORTAJ... 167 6. İSTANBUL DA YAŞAYAN MAHMUT ÇİFTÇİ ve YİNE CILAVUZ KÖY ENSTİTÜSÜ MEZUNU EŞİ SULTAN ÇİFTÇİ İLE YAPILAN RÖPORTAJ... 172 G. BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ VE YORUMLARI... 178 SONUÇ... 181 BİBLİYOGRAFYA... 193 RÖPORTAJ YAPILAN KİŞİLERDEN BİRKAÇININ RESİMLERİ... 197

ÖNSÖZ Köy Enstitüleri Cumhuriyet Devriminin yarım kalmış bir mucizesidir. Bunu anlamak çok zor da değildir. Zira kaşık dahi tutmayı bilmeyen bir köy çocuğundan bir salon beyefendisi ortaya çıkarmak ancak bu devrimin sayesinde mümkün olabilmiştir. Bu araştırmayı yapmayı düşünmemizin nedeni 1950 lerin ortasından itibaren yani tam da Köy Enstitüleri nin kapatıldığı tarihlerde köyden kente göç ederek orada ne köylü kalabilen ne de kentli olabilen köy insanının nasıl eğitilmesi gerektiği ve köylü bir aydın tipi oluşturulup oluşturulamayacağı sorularına Köy Enstitüsü mezunları üzerinden cevap aramaktır. Türk Milli Eğitimi nin bu yarım kalan mucizesi tamamlanmış olsaydı muhtemelen bir süre sonra devlet bu okullara yardım ediyor olmayacak bu okullar devlete yardım ediyor olacaktı. Zira bu okullar sadece kendi ihtiyaçlarını karşılamakla kalmıyorlar, aynı zamanda yeni okulları da kendileri yapıyorlardı. Bu kadar tespitten sonra konuya giriş yapmak yerinde olacaktır. Araştırmanın birinci bölümünde Köy Enstitüleri nin kısa tarihçesine, konunun hukuki boyutuna, köy eğitmenleri yasasına, Köy Enstitüleri yle ilgili yasalara, 1937-1943 yıllarına denk gelen deneme evresine ve Köy Enstitüleri ne ilişkin bazı istatistiklere yer verilmiştir.

10 YRD. DOÇ. DR. EMİNE ÖZTÜRK Araştırmanın ikinci bölümünde de Hasan Âli Yücel in ve İsmail Hakkı Tonguç un aydın kimliklerine, Cumhuriyet dönemi aydın kimliği, sorunsalına değinilmiştir. Araştırmanın üçüncü bölümünde de Cılavuz Köy Enstitüsü nün kısa tarihçesine, bu kurumdan mezun olan aydınların kısa hayat hikâyelerine ve eserlerine yer verilmiştir. Ayrıca Türk eğitiminin sekülerleşmesi ve Köy Enstitüleri konularına da değinilerek konu din sosyolojisi ile bağlantılandırılmıştır. Dördüncü ve son bölümde araştırmanın uygulamalı kısmı olan röportajlara ve bunlardan elde edilen bulguların değerlendirilmesine yer verilmiştir. Son olarak da sonuç ve bibliyografyaya yer verilmiştir. Bu araştırma esnasında benden desteğini esirgemeyen Sayın Doç. Dr. Ali Coşkun hocama, Turgut Öcal Bey e ve köy enstitüsü mezunu hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim.

GİRİŞ A. KONU, AMAÇ VE ÖNEM Köy Enstitüleri nin ne olduğu ya da ne yaptığına bahsetmeden önce biraz daha öncesine bakmak gerekir. Türkiye Cumhuriyeti nin kurulmasıyla birlikte ortaya çıkan en büyük sorunlardan bir tanesi eğitim sorunuydu.1935 te nüfusun yüzde sekseni okuma yazma bilmiyordu ve bu insanların çoğu köylerde yaşıyordu. Bu nedenle özellikle köy ve köylüye dönük bir eğitim arayışı vardı. Amaç çok kısıtlı devlet imkânlarıyla köylere okul ve öğretmen sağlamaktı. Böylece köyleri canlandırarak onları eğiterek köy ve devlet arasındaki ilişki arttırılmak isteniyordu.. Bunlara yönelik hizmet vermesi düşünülen Köy Enstitüleri nin açılma hareketi, gene aynı yılda İsmail Hakkı Tonguç un ilköğretim genel müdürlüğüne atanmasıyla başladı. Elbette ki dönemin liderleri ATATÜRK ve İnönü, Milli Eğitim Bakanları Saffet Arıkan ve Hasan Âli Yücel de bu hareketi başlatmak için ellerinden geleni yaptılar. Köy Enstitüleri nin kurumsal temelleri ise 1937 de çıkarılan Köy Eğitmenleri Kanunu ile atılmıştır. Böylece Enstitüler için öğretmenler yetiştirilmeye başlanmış, bu okullara ise onbaşı ve çavuşlar öğretmen olarak atanmıştır. İsmet İnönü, imkânların gerekliliğini, 1936 da TBMM de yaptığı şu konuşmayla dile getiriyor: Küçük köylerimizin alanlarını beş yüzer mumluk ampullerle aydınlatmaya

12 YRD. DOÇ. DR. EMİNE ÖZTÜRK gücümüz yetmediğine göre bunları büsbütün karanlıkta bırakmaktansa, şimdilik beşer mumluk ampulle aydınlatmak herhalde hiçbir şey yapmamaktan daha iyidir. 1 Tüm bu çalışmaların sonucu olarak, 17 Nisan 1940 tarihli Köy Enstitüleri Kanunu nun ve 19 Haziran 1942 tarihli Köy Okulları ve Enstitüleri Teşkilat Kanunu nun kabulüyle Köy Enstitüleri kademeli olarak hayata geçirilen çok amaçlı bir eğitim hareketi olmuştur. Bu okullara enstitü adı konuldu çünkü özünde bilgiyi iş haline getirerek uygulanan bir eğitim sistemi öngörüyordu. İsmail Hakkı Tonguç, enstitülü gençlerin deyişiyle Tonguç baba, Köy Enstitüleri yle köylerde gerçekleştirmek istediklerini şu şekilde sıralıyor: Köylüyü, mutlaka bir hayat ihtiyacı olarak elde etmesi gereken, gıda, mesken, giyecek ve iş vasıtası gibi ihtiyaçlarını sağlayacak bir duruma getirmek, Cumhuriyet in ana ilkelerini, yeni değerleri onlar arasında yayarak, onlara mal etmek; köylüyü iyi bir üretici ve sanayi için güvenilir bir üretici haline getirmek. Bunları yapmadıkça köyün rengi değişmez, yüzü gülmez. 2 Hasan Âli Yücel ise Köy Enstitüleri ile amaçladıklarını şöyle aktarıyor: Biz İstiklal mücadelesinden itibaren sosyal hayatımızda yaptığımız büyük devrimleri köylere götürmek isteriz. Çünkü ümmet devrinin böyle bir adamı vardır, bu imandır. İman insan doğdu vakit kulağına ezan okuyarak, vefat ettiği vakit başında telkin verene dek, doğumdan ölümüne kadar bu cemiyetin manen hâkimidir. Bu manevi hâkimiyet maddi tarafa intikal eder. Çünkü köylü hasta olduğu vakit de sual mercii olur. Biz imanın yerine, köye devrimci düşüncenin adamını göndermek istedik. 3 1 Atakul, Sevgi,Köy Enstitülerinin Kuruluşu, Erişim Tarihi: 17.01.2012, http://www. pdrciyiz.biz/koy-enstitulerinin-kurulusu-t4338.html 2 Atakul, Sevgi, Köy Enstitülerinin Kuruluşu, Erişim Tarihi: 17.01.2012, http://www. pdrciyiz.biz/koy-enstitulerinin-kurulusu-t4338.html 3 Atakul, Sevgi, Köy Enstitülerinin Kuruluşu, Erişim Tarihi: 17.01.2012, http://www. pdrciyiz.biz/koy-enstitulerinin-kurulusu-t4338.html

CUMHURİYET DÖNEMİ AYDIN KİMLİĞİ, SEKÜLERLEŞME VE KÖY ENSTİTÜLERİ 13 Enstitüler kurulurken Anadolu coğrafyasına dengeli yayılmışlardır çünkü bu okullar kırsal kesimi toptan kalkındırmayı hedef almışdır. 17 Nisan 1940 da Köy Enstitüleri on dört yerde birden kuruldu. Hasan Âli Yücel ve İsmet İnönü nün kazandırdığı ivmeyle 1954 yılına kadar sayıları 21 e çıkarıldı ve yirmi binin üzerinde köy öğretmeni ve sağlık memuru yetiştirildi. İlk etapta öğretmen, sağlık memuru, ebe gibi elamanların yetiştirilmesine, bu elemanlara duyulan acil ihtiyaçtan önem verilmiştir. Eğer devam ettirilseydi köyler için her türlü meslek erbabının yetiştirilmesi planlanıyordu ve bu hedefleri çıkarılan 3238, 3803 ve 4274 sayılı kanunların hükümlerini oluşturuyordu. 4 Her şeyiyle klasik eğitim kurumlarından farklı olan ve ilkokullardan sonraki beş yılı kapsayan enstitü eğitiminde programlar sadece kurumsal ve kültürel derslerden ibaret değildi. Kitap, kalem kullanmanın yanı sıra tarım aletleri, çiftçilik, üretim, zanaatkârlık gibi konular da gençlere öğretilecek, böylece zihin ve beden, hayata uyum içinde hazırlanacaktı. Kız ve erkek öğrencilerin bir arada olduğu okullarda kültür, tarım ve teknik meslek dersleri programda eşit ağırlıkta yer alıyordu. Bu programların hazırlanmasında çevre şartları de inceleniyor, her öğrenci kendi köyünü sosyal ve iktisadi yönden incelemekle yükümlü tutularak halkın ekonomik faaliyetlerinin araştırılmasının yanı sıra kültür hayatına da önem veriliyordu. Enstitüler köylülere işlerini yaşayarak öğretmeyi amaç edindiklerinden köylerin yakınlarına kuruyorlardı. Böylece Köy Enstitüleri öğrencilerinin de üretime etkin olarak katıldığı, yapımlarında kendilerinin de yer aldığı dersliklerin, öğretmen evlerinin, atölyelerin, tamirhanelerin tiyatro ve spor tesislerinin, bağ, bahçe ve tarlaların, PTT ve su kanallarının bulunduğu işletmeler halini aldılar. Köy Enstitülü birkaç kişi, iş ve eğitimin iç içe oluşunu şöyle açıklıyor: Demircilik derslerinde, marangozluk derslerinde duvar derslerinde, tarım derslerinde, kültür derslerinde 4 Atakul, Sevgi, Köy Enstitülerinin Kuruluşu, Erişim Tarihi: 17.01.2012, http://www. pdrciyiz.biz/koy-enstitulerinin-kurulusu-t4338.html

14 YRD. DOÇ. DR. EMİNE ÖZTÜRK öğrendiğimizi uygulardık. Kültür derslerinde öğrendiğimiz, makaralar dediğimiz prangalar vardı, çok hareketli makaralar, işte o makaraları binaları yaparken tuğlaları, kiremitleri, o harcı yükseğe çıkarmak için kullanırdık. Analiz dediğimizde kireçleri söndürerek öğrendik. Yani Köy Enstitüsü nde kültür dersleri ile iş, iç içe girmişti, birbirlerini tamamlardı. 5 Birçok öğrencinin durumu köydekilerden daha iyiydi. Askerler gibi Sümerbank kumaşından golf pantolon, ceket ve postal giyiyorlardı. Kız öğrencilerin ayrıca özel günlerde giymek üzere döpiyesleri vardı. Disiplin sadece fikir açıklama konusunda uygulanmıyordu. Konu, yanlışları eleştirmek olunca bu hak tüm öğrencilere geniş sınırlar içinde tanınıyordu, çünkü onların yönetiminde seslerini bizzat duyurmaları, düşünmeye ve korkmadan söylemeye alışabilmeleri ana amaçlar arasındaydı. Mesela Cumhurbaşkanı için özel yemek çıkması, tam bir adalet ve eşitlik duygusuyla yetiştirilen enstitülerin itirazlarına yol açmıştı. Bu tür itirazların dinlendiği yer, bütün öğrencilerin, öğretmenlerin ve müdürlerin toplanıp geride kalan haftanın değerlendirilmesinin yapıldığı, uygulamaların eleştirildiği cumartesi toplantısıydı. İşte İsmet İnönü nün ziyareti sonrası cumartesi toplantısında yaşananları; İhsan Güvenç söyle anlatıyor: Biz dedik, bu ayrıcalık niye yani? Rauf Bey (Enstitünün Müdürü) söz aldı Tamam ayrıcalık onun Cumhurbaşkanı olduğu için İsmet İnönü olduğu için değil şeker hastası o. dedi. Perhizli... Sizden de hasta olanlara özel yemek çıkarmıyor muyuz? Revirde yatan arkadaşlarınıza, zafiyet geçirenlere her gün pirzola çıkarmıyor mu, çıkarıyor. Tamam dedik o zaman, prensip bozulmadı, Cumhurbaşkanı için bile. Öğrenciler öğrenimlerini tamamlayıp da görev yerleri olan köylere gidince, okulda onlara sağlanan ortamın değerini daha iyi anladılar. Özellikle kadın öğretmenler Dün şuradaki komşunun çocuğu, bize ne öğretecekmiş? gibi eleştirmelere maruz kaldılar. Ama bazen de köylüler onları el üstünde tuttu ve Sen 5 Atakul, Sevgi, Köy Enstitülerinin Kuruluşu, Erişim Tarihi: 17.01.2012, http://www. pdrciyiz.biz/koy-enstitulerinin-kurulusu-t4338.html

CUMHURİYET DÖNEMİ AYDIN KİMLİĞİ, SEKÜLERLEŞME VE KÖY ENSTİTÜLERİ 15 muallimsin, bizden iyisini bilirsin. diyerek onlara sahip çıktı çünkü o zamanın köy öğretmeni aynı zamanda avukat, doktor, tarım mühendisi hatta veterinerdi. Tabi ki bu konuma gelmek için çok uğraştılar ve bazen sert kayalara çarpıp oradan oraya tayin edilip durdular. 6 Enstitülerin açılmasından beri uygulanan kurumsal derslerle beceri derslerinin eşit dağıtıldığı programlar, enstitülerin 1946 da yapısal değişikliğe uğraması sonucunda bozulmuş ve genel kültür dersleri arttırılmıştır. Bu değişiklik, enstitülere karşı çıkarılan etkinliklerin artması sonucunda kendi savunma gayretinin bir işareti olarak algılanmalıdır. Sıkıntılı savaş yıllarında büyük kaynaklar aktarılarak doğan ve gelişen bu kurumlar, siyasal gelişmelerden payını almakta gecikmemiş ve kırsal kesimin geleneksel yapısı içinde yepyeni işlevleriyle ister istemez bazı kesimlerin tepkisini çekmiştir. Çok partili sisteme geçişle gelişmeleri durmuş, iktidarın el değiştirmesiyle amaçlarından uzaklaşmış ve 1954 yılında kanun değişikliği ile İlköğretmen Okulları haline gelmiştir. Çok sayıda sanatçı yazar, eğitmen ve politikacıyı toplum hayatına kazandırması ve burada yetişen gençlerin kurumun meşalesini taşımaları sonucu, Enstitülerin kendi çevrelerine ve topluma olan etkisi kapatılmalarından sonra sürmüş ve kırsal kesimin sorunlara Türkiye gündeminden bir daha çıkmamak üzere yer almıştır. Bu da aydın kesimde zamanla Enstitülü ayrımına yol açmıştır. Merkezci partilerin onları soygunculukla suçlaması yanı sıra bazı sol anlayışlarda kırsal kesimin insanını, yine kırsal kesimde yaşamaya mahkum ettiği gerekçesiyle Enstitüleri eleştirmiş, uygulama ve ürünlerin bu düşünceyle bağdaşmadığını belirtmiştir. 7 Bu araştırmanın konusu ve amacı Cumhuriyet dönemi aydın kimliğinin oluşumunda Köy Enstitüleri nin rolünü incele- 6 Atakul, Sevgi, Köy Enstitülerinin Kuruluşu, Erişim Tarihi: 17.01.2012, http://www. pdrciyiz.biz/koy-enstitulerinin-kurulusu-t4338.html 7 Atakul, Sevgi, Köy Enstitülerinin Kuruluşu, Erişim Tarihi: 17.01.2012, http://www. pdrciyiz.biz/koy-enstitulerinin-kurulusu-t4338.html

16 YRD. DOÇ. DR. EMİNE ÖZTÜRK mektir. Bu araştırma Köy Enstitüsü mezunu emekli öğretmenle yapılan röportaj ve bu röportajların değerlendirilmesinden oluşacaktır. Araştırmada kalitatif bir metot takip edilmiş, derinlemesine bir mülakat uygulanmıştır. Köy Enstitüleri ne pek çok açıdan yaklaşılmıştır ancak mezunları üzerinden onların aydın kimliğini inceleyen bir araştırma ilk defa yapılmaktadır. Araştırmanın önemi de buradan gelmektedir. B. YÖNTEM Araştırmada başvurulan ana metot belge tarama metodudur. Araştırmanın teorik kısımları belgelerde var olan bilgilerin tekniğine uygun olarak toplanması ve metodik olarak düzenlenmesi ile gerçekleştirilmiştir. Sosyal bilimlerde kullanılan genel metotlar olan vasıflama, karşılaştırma ve anlama ve/veya açıklama yöntemlerinin üçünden de yararlanılmıştır. Vasıflama yönteminin bir gereği olarak dolaylı gözlemler yapılmış ve dolaylı gözlem tekniklerinden bilgi ve belge toplama (dokümantasyon) ve bu bilgi ve belgeleri tartışma tekniklerinden yararlanılmıştır. Belgesel gözlem de denilen dokümantasyon metot ve teknikleri arasında belgelerin içerik analizlerine de sık sık başvurulmuştur. Doğrudan gözlem olarak mülakat ve röportajlar yanında kendi şahsi gözlemlerimize de başvurmuş bulunuyoruz. C. İLGİLİ LİTERATÜR Köy Enstitüleri ile ilgili yazılan temel eslerden bazıları şunlardır: 1. Öklem, Hüseyin, Olayazdı, Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafa-i Hukuk Yay., Antalya, 2008. 2. Köy Enstitüleri (17-18 Nisan 2008), Literatür Yay., KA- VEG, İst., 2009. 3. Başaran, Mehmet, Köy Enstitüleri, Cumhuriyet Kitapları, İst., 2010.

CUMHURİYET DÖNEMİ AYDIN KİMLİĞİ, SEKÜLERLEŞME VE KÖY ENSTİTÜLERİ 17 4. Eronat, Canan Yücel, Köy Enstitüleri Dünyası ndan Hasan Ali Yücel e Mektuplar, Türkiye İş Bankası Yay., İst., 2009. 5. Makal Mahmut, Köy Enstitüleri ve Ötesi, Literatür Yay., İst., 2009. 6. Köşgeroğlu, Nedime, Köy Enstitüleri ve Kadın Kalemler, Alter Yay., Ankara, 2010. 7. Kirby, Fay, Türkiye de Köy Enstitüleri, Tarihçi Kitabevi, çev. Niyazi Berkes, İst., 2010. 8. Dündar, Can, Köy Enstitüleri, İmge Kitabevi, Ankara, 2011. 9. Köy Enstitüleri Sempozyumu (14-17 Nisan 2009), Çapa Matbaacılık, İst., 2010. 10. Bayrak, Mehmet, Köy Enstitüleri ve Köy Edebiyatı, Özge Yay., Ankara, 2000.

I. BÖLÜM TARİHSEL VE TEORİK ÇERÇEVE A. KÖY ENSTİTÜLERİ NİN KISA TARİHÇESİ 1 Köy Enstitüsü hareketi ile ilgili gelişmeleri izleyebilmek için, önemli tarihleri satırbaşlarıyla anımsamak pratik yararlar sağlayabilir. Bunlar daha çok önemli düzenleme tarihleridir. 2 Şöyle: 1935 yılında toplanan CHP Büyük Kurultayı, köye ağırlık verme politikasını benimsedi. Atatürk bu politikayı eğitim alanında yürütmek üzere, eski kurmayı Saffet Arıkan ı Milli Eğitim Bakanı olarak görevlendirdi. 3 1 Köy Enstitüleriyle ilgili geniş malumat için bkz. 1. Öklem, Hüseyin, Olayazdı, Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafa-i Hukuk Yay., Antalya 2008; Köy Enstitüleri (17-18 Nisan 2008), Literatür Yay., KAVEG, İst. 2009; Başaran, Mehmet, Köy Enstitüleri, Cumhuriyet Kitapları, İst. 2010; Eronat, Canan Yücel, Köy Enstitüleri Dünyası ndan Hasan Ali Yücel e Mektuplar, Türkiye İş Bankası Yay., İst. 2009; Makal Mahmut, Köy Enstitüleri ve Ötesi, Literatür Yay., İst. 2009; Köşgeroğlu, Nedime, Köy Enstitüleri ve Kadın Kalemler, Alter Yay., Ankara 2010; Kirby, Fay, Türkiye de Köy Enstitüleri, Tarihçi Kitabevi, çev. Niyazi Berkes, İst. 2010; Dündar, Can, Köy Enstitüleri, İmge Kitabevi, Ankara 2011; Köy Enstitüleri Sempozyumu (14-17 Nisan 2009), Çapa Matbaacılık, İst. 2010; Bayrak, Mehmet, Köy Enstitüleri ve Köy Edebiyatı, Özge Yay., Ankara 2000. 2 Erişim Tarihi: 06.01.2011, http://tekadamdevrimi.com/tekadamdevrimi/tad_koyenst/tad_koyenst_01.htm 3 Erişim Tarihi: 06.01.2011, http://tekadamdevrimi.com/tekadamdevrimi/tad_koyenst/tad_koyenst_01.htm

20 YRD. DOÇ. DR. EMİNE ÖZTÜRK 1935 yılında, İsmail Hakkı Tonguç, Bakan Arıkan tarafından MEB İlköğretim Genel Müdürlüğü ne atandı. (Önce vekâleten, sonra asaleten) (Saffet Arıkan, Atatürk ün isteği ve geçerli bir köy eğitimi kurma direktifi ile Milli Eğitim Bakanlığı na getirilmiş, çavuşlardan yararlanma ve Eğitmen sözcüğü de kendisi tarafından önerilmiştir. Yeni bakan, ilk iş olarak bu konuda yetkili ve güvenilir bir eğitmen aramış, yakınlarınca önerilen bu işin gerçek adamını, yani İsmail Hakkı Tonguç u bulmuştur.) 4 1936-37 öğretim yılında, Eskişehir Çifteler Devlet Çiftliği nde ilk Eğitmen Kursu açıldı. Bu kurs 6 ay kadar sürdü. 5 Haziran 1937 de 3238 sayılı Köy Öğretmenleri Kanunu çıkarıldı; Eğitmen Kurslarının sayısı çoğaltıldı. 6-8 ay süreli bu kurslar, değişik illerde 1948 yılına kadar yinelendi. 1937-38 öğretim yılında Eskişehir / Çifteler ve İzmir / Kızılçullu da iki Köy Öğretmen Okulu açıldı. Bunlara 1938-39 öğretim yılında Kırklareli / Kepirtepe, 1939-40 öğretim yılında da Kastamonu / Gölköy Köy Öğretmen Okulları eklendi. 6 7 Temmuz 1939 günü 3704 sayılı yasa çıkarılarak Eğitmen Kursları ile yeni kurulacak Köy Öğretmen Okulları (Köy Enstitüleri) için arazi sağlandı ve bu kurumlara döner sermaye verildi. 7 17 Nisan 1940 günü 3803 sayılı Köy Enstitüleri Kanunu kabul edildi (17 Nisan günü, Köy Enstitüleri Bayramı 4 Erişim Tarihi: 06.01.2011, http://tekadamdevrimi.com/tekadamdevrimi/tad_koyenst/tad_koyenst_01.htm 5 Erişim Tarihi: 06.01.2011, http://tekadamdevrimi.com/tekadamdevrimi/tad_koyenst/tad_koyenst_01.htm 6 Erişim Tarihi: 06.01.2011, http://tekadamdevrimi.com/tekadamdevrimi/tad_koyenst/tad_koyenst_01.htm 7 Erişim Tarihi: 06.01.2011, http://tekadamdevrimi.com/tekadamdevrimi/tad_koyenst/tad_koyenst_01.htm

CUMHURİYET DÖNEMİ AYDIN KİMLİĞİ, SEKÜLERLEŞME VE KÖY ENSTİTÜLERİ 21 olarak kutlanmaya başlandı). Köy Öğretmen Okulları, Köy Enstitüleri ne dönüştürüldü ve 1940-41 öğretim yılında 10 yeni Enstitü daha açıldı. Bu sayı 1945-46 öğretim yılına kadar 20 ye çıkarıldı; 1948-49 öğretim yılında bir tane daha açıldı. 8 19 Haziran 1942 gün ve 4274 sayılı Köy Okulları ve Enstitüleri Teşkilat Kanunu çıkarılarak, İlköğretim ve Köy Eğitimi Sistemi bütün ayrıntılarıyla düzenlendi. Bu yasa için, İlköğretim Genel Müdürlüğünce (Kuşkusuz Tonguç un öncülüğünde) hazırlanıp 30.11.1943 günü ilgililere duyurulan Köy Okulları ve Enstitüleri Teşkilat Kanunu İzahnamesi ile Köy Enstitüsü sisteminin amacı, felsefesi, örgütlenişi, görevlerinin nitelikleri ve sorumlulukları ayrıntılarıyla belirlendi. 1942 yılında Ankara / Hasanoğlan Köy Enstitüsü nde, Köy Enstitüleri ne öğretmen, yönetici, denetmen; ülkeye köy araştırmacısı yetiştirmek üzere, Köy Enstitüleri nin en yetkin öğrencilerini alıp yetiştiren üç yıl süreli Yüksek Köy Enstitüsü açıldı. Köy Enstitüleri Eğitim Programı 6 yıllık bir denemeden sonra, 1943 yılında yürürlüğe konuldu. 1945 yılında Bakanlar Kurulu kararı ile 1954 yılına kadar sürecek bir plan yapılarak, 10 yıllık bir İlköğretim Seferberliği ilan edildi. 1946 yılında yapılan genel seçim sonucunda CHP nin tutucu kanadı iktidara ağırlığını koydu; Hasan Âli Yücel bakanlık görevinden ayrıldı, Tonguç ve ekibi de görevden uzaklaştırıldı. 9 8 Erişim Tarihi: 06.01.2011, http://tekadamdevrimi.com/tekadamdevrimi/tad_koyenst/tad_koyenst_01.htm 9 Erişim Tarihi: 06.01.2011, http://tekadamdevrimi.com/tekadamdevrimi/tad_koyenst/tad_koyenst_01.htm

22 YRD. DOÇ. DR. EMİNE ÖZTÜRK 1947 yılında Köy Enstitüsü Öğretim Programı ve Yönetmeliği değiştirilerek öğrencilerin yönetime katılması, iş eğitimi gibi temel ilkeler ve etkinlikler kaldırıldı; mezunlara arazi ve teçhizat verme uygulaması sona erdirildi. 10 1947 yılı sonlarında Yüksek Köy Enstitüsü kapatılarak öğrencileri başka okullara nakledildi. Yüksek Köy Enstitüsü mezunlarından bazıları solcu oldukları gerekçesiyle, yedek subay okulunda, çavuş çıkarıldı. 11 1948 yılında Eğitmen Kurslarına son verildi ve birçok eğitmen de görevden uzaklaştırıldı. 12 1950 den sonra Köy Enstitüleri nin kız öğrencileri ayrılarak, Kızılçullu ve Beşikdüzü Köy Enstitüleri nde toplandı. Sonra Kızılçullu kapatılıp öğrencileri Bolu Kız Öğretmen Okulu na aktarıldı. Aynı yıllarda 4 enstitüdeki Sağlık Kolu kapatıldı. 13 1951 yılında Köy Enstitüleri nin öğretim süresi 5 yıldan 6 yıla çıkarıldı. 14 1953 yılında Köy Enstitüleri Programı ile İlköğretmen Okulları nın programları birleştirildi. 15 1954 tarih ve 6234 sayılı yasa ile Köy Enstitüleri, İlköğretmen Okulu na dönüştürüldü. 16 10 Erişim Tarihi: 06.01.2011, http://tekadamdevrimi.com/tekadamdevrimi/tad_koyenst/tad_koyenst_01.htm 11 Erişim Tarihi: 06.01.2011, http://tekadamdevrimi.com/tekadamdevrimi/tad_koyenst/tad_koyenst_01.htm 12 Erişim Tarihi: 06.01.2011, http://tekadamdevrimi.com/tekadamdevrimi/tad_koyenst/tad_koyenst_01.htm 13 Erişim Tarihi: 06.01.2011, http://tekadamdevrimi.com/tekadamdevrimi/tad_koyenst/tad_koyenst_01.htm 14 Erişim Tarihi: 06.01.2011, http://tekadamdevrimi.com/tekadamdevrimi/tad_koyenst/tad_koyenst_01.htm 15 Erişim Tarihi: 06.01.2011, http://tekadamdevrimi.com/tekadamdevrimi/tad_koyenst/tad_koyenst_01.htm 16 Erişim Tarihi: 06.01.2011, http://tekadamdevrimi.com/tekadamdevrimi/tad_koyenst/tad_koyenst_01.htm

CUMHURİYET DÖNEMİ AYDIN KİMLİĞİ, SEKÜLERLEŞME VE KÖY ENSTİTÜLERİ 23 B. KONUNUN HUKUKİ BOYUTU 1. Köy Eğitmenleri Yasası: İlk eğitmen kursu denemesinin bitimini izleyen günlerde; 24 Haziran 1937 de çıkarılan 3238 sayılı Köy Eğitmenleri Kanunu na göre: Nüfusları öğretmen gönderilmesine elverişli olmayan köylerin öğretim ve eğitim işlerini görmek ve ziraat işlerinin fenni bir şekilde yapılması için köylülere rehberlik etmek üzere köy eğitmenleri istihdam edilir. (m. 1) Köy eğitmenleri, Maarif ve Ziraat vekillikleri tarafından, ziraat işleri yaptırılmağa elverişli okul ve çiftliklerde açılan kurslarda yetiştirilir... (m. 2) Bu yasa uyarınca çıkarılan yönetmeliğe göre: Köy eğitmen kurslarına eğitmen namzedi olarak, askerliğini başarı ile bitirmiş, okuma yazma bilen ve ziraat işleriyle meşgul, arazi ve hayvan sahibi veya böyle bir ailenin çocuğu, müstait (yetenekli) kimseler arasından seçilerek alınırlar. Resmî ilkokullarda ilk tahsilini yapmış olanlar... tercih edilirler. (m. 1) 1 Eğitmen kurslarının çoğu yeterince elverişli çiftlik ve okul bulunamadığı için, boş ve işlenmemiş topraklar da kullanıma açılmıştır. Buralar eğitmen adaylarınca işlenmiş, çoğu Köy Enstitüsü yeri olarak hazırlanmıştır. 2 Eğitmenler, okula aldıkları çocukları kesintisiz 3 yıl okutup onları mezun ettikten sonra yeniden öğrenci alan geçici öğretmenlerdir. İlk yıllarda Köy Enstitüleri nin öğrenci kaynağı, büyük ölçüde eğitmenli okullar olmuştur. 3 2. Köy Enstitüleri İle İlgili Yasalar: İlk Eğitmen Kursu deneyimi ülkeyi yönetenlere umut ve güven vermiş, bunun üzerine daha ileri bir adım olmak üzere 1937-38 öğretim yılında Eskişehir / Çifteler de ve İzmir / Kızılçullu da iki Köy Öğretmen Okulu (bazı belgelerde Köy Eğitim Yurdu ) açılmıştır. Bu girişimin, 22 Mart 1926 tarih ve 789 sayılı Maarif Teşkilatına Dair Kanun da (m. 7) Köy Muallim Mektebi olarak dayanakları vardı. Ancak, ilerde Köy Enstitüleri ne dönüştürülecek olan bu kurumlar için yeni bir

24 YRD. DOÇ. DR. EMİNE ÖZTÜRK yasal düzenleme gerekli idi. Önce, 7 Temmuz 1939 tarih ve 3704 sayılı Köy Eğitmen Kursları ile Köy Öğretmen Okullarının İdaresine Dair Kanun çıkarılarak bu okullara hazine arazisinden yer ve döner sermaye ayrılması sağlandı. 3 yıllık bir deneme evresinden sonra, 17 Nisan 1940 tarih ve 3803 sayılı Köy Enstitüleri Kanunu çıkarıldı. 4 Köy Enstitüleri Kanunu na göre: Köy öğretmeni ve köye yarayan diğer meslek erbabını yetiştirmek üzere, ziraat işlerine elverişli arazisi bulunan yerlerde, Maarif Vekilliğince Köy Enstitüleri açılır. (m. 1) Enstitülere, köy okullarını bitiren yetenekli köylü çocuklar seçilerek alınır ve öğretmen olamayacağına kanaat getirilenler, başka mesleklere yöneltilir (m. 3). Enstitüyü bitiren öğretmenler, bakanlığın belirleyeceği yerlerde (köylerde) 20 yıl çalışmak zorundadırlar (m. 5). Köy Enstitüleri nden mezun öğretmenler, tayin edildikleri köyün her türlü eğitim ve öğretim işlerini görürler. Ziraat işlerinin fenni bir şekilde yapılması için bizzat meydana getirecekleri örnek tarla, bağ ve bahçe, atölye gibi tesislerle köylülere rehberlik eder ve köylülerin bunlardan istifade etmelerini temin ederler... (m. 6) 5 Yine yasaya göre Köy Enstitüleri nden mezun olan öğretmenler, ayda 20 lira ücretle tayin edilirler... (m. 7) Köy Enstitüsü nden mezun olanlara... Bir defaya mahsus olmak üzere, vazifeye başladıkları ay içinde zati ihtiyaç (donanım) bedeli olarak 60 lira verilir. (m. 10) Bu öğretmenlere devletçe, üretim araçları, ıslah edilmiş tohum, fidan ve hayvan verilir. Bunlar okulların demirbaşlarıdır (m. 11 ve 14). Yine bu öğretmenlere, geçimlerini sağlayacakları ve öğretim uygulamaları yapabilecekleri tarla verilir (m. 12). 6 Köy Enstitüleri Yasası, öğretmenlerin başarılı olmaları için devleti yükümlü kılmaktadır:... Köy öğretmenlerinin, işlerini normal bir şekilde yürütülmesine, devlet teşkilatı mensupları yardım ederler. (m. 15). Köy öğretmenlerinin tayin edilecekleri okulların binaları ve öğretmen evleri... köy ihtiyar heyeti tarafından yaptırılır... öğretmen işe başlamadan evvel okul binası ve öğretmen evi tamamen bitirilir. (m. 16)...Köy

CUMHURİYET DÖNEMİ AYDIN KİMLİĞİ, SEKÜLERLEŞME VE KÖY ENSTİTÜLERİ 25 öğretmenleri için Maarif Vekilliği tarafından Köy Öğretmenleri Tekaüt (Emekli) Sandığı ve Köy Öğretmenleri Sağlık ve İçtimai (Sosyal) Yardım Sandığı teşkil edilecektir... (m. 18) Köy öğretmenleri ve aileleri ile köy okulu öğrencilerinin sağlık hizmetleri parasız olarak görülür (m. 21). 7 Bu yasalara göre 1948 yılına kadar 21 tane Köy Enstitüsü kuruldu ve birçok Eğitmen Kursu açıldı. 1943 yılında çıkarılan 4459 sayılı yasa ile bazı Köy Enstitüleri nde Sağlık Kolu da açıldı. Bu kol, köy ebesi ve köy sağlık memuru yetiştiriyordu. Bunlardan başka Köye yararlı diğer meslek erbabını yetiştirecek başka kollar açılamadı. 1942 yılında, Köy Enstitüleri ne öğretmen ve yönetici; ilköğretime yönetici ve denetmen yetiştirmek ve köy incelemelerine merkez teşkil etmek üzere Hasanoğlan Köy Enstitüsü bünyesinde bir de Yüksek Köy Enstitüsü açıldı (Yüksek Köy Enstitüsü Talimatnamesi: 1943). 8 19 Haziran 1942 de çıkarılan 4274 sayılı Köy Okulları ve Enstitüleri Teşkilat Kanunu, tüm illeri enstitü kesimine (bölgelerine) ayırdı. Her enstitü kesiminde bulunan köy okulları, köy bölge okulları, yetiştirici ve tamamlayıcı kurslar, kesimdeki Köy Enstitüleri nin gözetim ve denetimine bırakılıyordu. Buralara öğretmen ve yönetici yetiştirmek, bu öğretmenleri izlemek ve geliştirmek, okulların araç gereç gereksinmelerini karşılamak; oradaki Köy Enstitüsü ne ait görevlerdi. Bu akılcı sistem de 1946 dan sonra yıkılıp eğitim yönetiminde geleneksel il idaresi sistemine dönüldü. Bu durumda köy okulları ve öğretmenlerin enstitülerle hiçbir bağlantısı kalmadı. 9 C. DENEME EVRESİ: 1937-1943 Burada, Köy Enstitüleri nin 1946 ya kadar, yani özgün deneyimin sürdüğü dönemde yürürlükte bulunan ve sadece öğretmen yetiştiren programına değinilecektir. Önce de değinildiği gibi, Köy Enstitüleri 1937 yılında Köy Öğretmen Okulu olarak kuruldu. 1940 a kadar, 1926-34 arasında yürürlükte kalan Köy Muallimi Mektebi Müfredat Programı (1927), İl-