ÖZGÜN ARAfiTIRMA Kronik hepatit B ve kronik hepatit C ye ba l geliflen sirozlu hastalarda safra kesesi tafl s kl The frequency of cholelithiasis in patients with cirrhosis due to chronic hepatitis B and chronic hepatitis C Pervin YILDIZ 1, Ebubekir fienatefi 2, Atakan YEfi L 2, brahim Vedat BAYO LU 1, Ezgi Ersoy YEfi L 1, Refik DEM RTUNÇ 1 Haydarpafla Numune E itim ve Araflt rma Hastanesi 1 3. ç Hastal klar Klini i, 2 Gastroenteroloji Klini i, stanbul akademik gastroenteroloji dergisi, 2011; 10 (2): 56-60 Girifl ve Amaç: Birçok çal flmada, sirozda safra kesesi tafl prevalans - n n normal popülasyona göre artt bildirilmifltir. Bu çal flmada kronik hepatit B ve kronik hepatit C ye ba l geliflen karaci er sirozu nedeniyle takipli hastalardaki safra kesesi tafl s kl ve bunun yafl, cinsiyet, hastal k etiyolojisi ile iliflkisinin araflt r lmas planlanm flt r. Gereç ve Yöntem: Çal flmam zda 2005 2010 y llar aras nda Haydarpafla Numune E itim ve Araflt rma Hastanesi Gastroenteroloji klini ine baflvuran, 18 70 yafl aral ndaki kronik hepatit B, kronik hepatit C ve bunlara ba l siroz geliflmifl olan toplam 305 hasta incelendi. Kronik hepatit B ve kronik hepatit C hastalar, bunlara ba l siroz geliflmifl hastalar yafl, cinsiyet, safra kesesi tafl s kl aç s ndan karfl laflt r ld. Bulgular: Siroz tan s olan hasta say s 67 (33 kad n, 44 erkek) olup yafl ortalamas 54±13 idi. Sirozlu 67 olgunun 12 sinde safra kesesi tafl tespit edilmifl olup, bu 12 hastada kad n (4,%33,3) ve erkek (8, %66,7) cinsiyet aç - s ndan istatistiksel olarak anlaml fark bulunmam flt r. HBV ye ba l sirozlu olgularla, HCV ye ba l sirozlu olgular aras nda safra kesesi tafl varl aç s ndan istatiksel bir fark saptanmad. Ancak HBV li olgularda safra kesesi tafl s kl daha s k izlenmifltir. Sonuç: Hastalar m zda sirozlu olgularda safra kesesi tafl görülme s kl %17,9 olarak saptanm flt r. Bu oran daha önce ülkemizden bildirilen safra kesesi tafl s kl oranlar yla (%7-30) benzerdir. Sirozlu olgular n safra kesesi tafl aç s ndan erken tan ve takibi yararl olacakt r. Anahtar kelimeler: Safra kesesi tafl, kronik hepatit B, kronik hepatit C, siroz G R fi letiflim: Ebubekir fienatefi T.C. Sa l k Bakanl, Haydarpafla Numune E itim ve Araflt rma Hastanesi Gastroenteroloji Klini i, stanbul, Türkiye E-mail: ebubekirsenates@yahoo.com Background and Aims: Many studies have shown that the prevalence of cholelithiasis in cirrhosis is increased 2-5 times compared to the normal population. In this study, patients followed with liver cirrhosis due to chronic hepatitis B and chronic hepatitis C were investigated regarding the prevalence of cholelithiasis (gallstones) and the relation of this with age, gender and etiology of the disease. Materials and Methods: A total of 305 patients between the ages of 18-70 years with cirrhosis due to chronic hepatitis B and chronic hepatitis C were enrolled in the study. Patients with chronic hepatitis B and chronic hepatitis C and the patients with cirrhosis were compared with regard to age, gender and the frequency of cholelithiasis. Results: There were 67 patients (33 female, 44 male) with cirrhosis, and the mean age was 54±13 years. Cholelithiasis was determined in 12 of 67 patients with cirrhosis, and when they were examined in terms of gender, there was no significant difference between female (4, 33.3%) and male (8, 66.7%) patients. No statistically significant difference was found regarding the presence of cholelithiasis between the patients with cirrhosis due to hepatitis B or hepatitis C. However, the frequency of cholelithiasis was greater in patients with hepatitis B. Conclusions: The incidence of cholelithiasis in patients with cirrhosis is 17.9%. This is similar to the rates that have been reported previously about the frequency of cholelithiasis (7-30%). It would be useful to observe the patients with cirrhosis for early diagnosis and treatment of cholelithiasis. Key words: Gallstone, chronic hepatitis B, chronic hepatitis C, cirrhosis Hepatit B virüsü (HBV) infeksiyonu dünya genelinde mortalite ve morbidite nedeni olan önemli bir halk sa l sorunudur. Dünyada 350 milyondan fazla HBV tafl y c s oldu u tahmin edilmektedir. Geliflmifl bat ülkelerinde tafl - y c l k s kl %1 den düflüktür; buna karfl l k geliflmekte olan baz ülkelerde %20 yi geçmektedir. Türkiye de HBsAg seroprevelans ile ilgili çeflitli çal flmalar mevcuttur; bu çal flmalarda tespit edilen seroprevelans oran (bölgelere göre belirgin farkl l klar bulunsa da) %3,9-%12,5 aras nda de iflmektedir (1-3). Hepatit C, dünyan n bafll ca sa l k sorunlar ndan biridir. Hepatit C, karaci erin akut veya kronik nekroinflamatuvar bir hastal d r. Ana klinik özelli i, artm fl hepatosellüler karsinom riski ve siroza yol açan ilerleyici hepatik fibrozis gelifltirebilmesidir (4). Safra kesesi tafl (SKT) hastal özellikle yafll larda, obezlerde ve kad nlarda gözlenen bir morbidite ve mortalite nedenidir (5). Farkl toplumlar ve ülkelerde SKT oran ve Gelifl Tarihi: 10.06.2011 Kabul Tarihi: 02.08.2011
Sirozlu hastalarda safra kesesi tafl s kl nedenleri de iflkenlik gösterebilmektedir. Her ne kadar karaci er sirozu ve SKT aras ndaki iliflki tart flmal ise de birçok çal flmada (hem otopsi hem de ultrasonografik araflt rmalarda) sirozda safra kesesi tafl prevalans n n artt bildirilmifltir (6-9). Yap lm fl de iflik çal flmalarda sirozlu olgularda SKT prevalans n n normal popülasyona göre 2-5 kat artt bildirilmifltir (10,11). Sirozda SKT s kl nda yafllanmayla birlikte art fl olmas n n sebebi hastalar n yaflam sürelerinin uzamas ile ilgili olabilece i düflünülmektedir (12). Ayr ca östrojen düzeyindeki yükselmeye ba l olarak safra kesesi motilitesinin ve safra asidi havuzunun azalmas, hipersplenizm, intravasküler hemoliz ve hepatik konjuge enzim de isikliklerinin sirozda kolelitiazis prevalans na etki eden faktörler oldu u ileri sürülmüfltür (9,12,13). Ayn zamanda SKT prevalans sirozlu hastalarda, sirozun etyolojisi, evresi ve fliddeti, yafl ve cinsiyete göre farkl l k gösterebilmektedir (13,14). Ülkemizde SKT prevelans n, normal olgularda ve sirozlu olgularda farkl aç lardan araflt ran çal flmalar mevcuttur (14-19). Bu çal flmada kronik hepatit B ve kronik hepatit C ve bunlara ba l geliflen karaci er sirozu olan hastalardaki SKT s kl ve bunun yafl, cinsiyet, hastal k etiyolojisi ile iliflkisinin araflt r lmas planlanm flt r. GEREÇ VE YÖNTEM Çal flmam zda 2005-2010 y llar aras nda Haydarpafla Numune E itim ve Araflt rma Hastanesi Gastroenteroloji Klini i ne baflvuran, 18-70 yafl aral ndaki kronik hepatit B ve kronik hepatit C ye ba l siroz geliflmifl olan olgular retrospektif olarak incelendi. Hepatit B ve hepatit C tan - l hastalar da ayr ca de erlendirildi. Kronik hepatit B enfeksiyonu olan hasta seçiminde, en az alt ayd r serolojik olarak HBsAg pozitifli i olan ve HBV DNA s pozitif saptanan, karaci er biyopsisinde aktif inflamasyonu olan hastalar çal flmaya dahil edildi. Hepatit B enfeksiyonuna ba l karaci er sirozu geliflmifl olan olgu seçiminde, en az alt ayd r bilinen HBsAg pozitifli i olan ve muayene, karaci er biyokimyasal testleri, ultrasonografi bulgular ve/veya özofageal varislerin varl ve/veya karaci er biyopsisi ile tan konulmufl olan, halen tedavi almakta olan olgular dahil edildi. Kronik hepatit C enfeksiyonu olan hasta seçiminde ise en az 6 ayd r serolojik olarak anti HCV pozitifli i olan ve HCV RNA s pozitif saptanan, karaci er biyopsisinde aktif inflamasyonu olan olgular dahil edildi. Hepatit C enfeksiyonuna ba l karaci er sirozu geliflmifl olan olgu seçiminde en az 6 ayd r bilinen HCV RNA pozitifli i olan ve muayene, karaci er biyokimyasal testleri, ultrasonografi bulgular ve/veya özofageal varislerin varl ve/veya karaci- er biyopsisi ile tan konulmufl olan, bilinen veya tespit edilen baflka bir etyolojik faktör veya durumun olmad, halen tedavi almakta olan olgular dahil edildi. Obezite, diyabet, mide operasyonu öyküsü olanlar, hepatosellüler karsinom tan s konmufl olgular, primer biliyer siroz, safra yolu tümorü, benign safra yolu darl olanlar, primer sklerozan kolanjit tan s olanlar, siroz tan s konmadan önce safra tafl oldu u bilinenler, kolesistektomi geçirenler, dosyas nda verileri eksik olanlar, ultrason incelemesi yap lmam fl olanlar ve etiyolojisi kesin olmayan sirotik hastalar, hepatit D ko-süper enfeksiyonu bulunan olgular çal sma d fl b rak ld. De erlendirme sonucunda elde edilen verilerin istatistiksel hesaplamalar SPSS 15.0 program (SPSS, Inc, Chicago, IL, USA) kullan larak yap ld. Devaml l k gösteren de- erler için Student t testi kullan lm fl olup, sonuçlar ortalama ± standart sapma (ort±ss) olarak verilmifltir. Kategorik de erler için ise ki-kare (χ2) testi kullan ld. BULGULAR Retrospektif olarak toplam 403 hastan n dosyas incelenmifl olup, bunlardan 98 olgu dosyalar nda verileri eksik oldu u için çal flmadan ç kar lm flt r. Hepatit B enfeksiyonu olan 246 hasta ve hepatit C enfeksiyonu olan 59 hasta olmak üzere çal flmaya toplam 305 hasta (193 erkek, 112 kad n) al nd. Hepatit B ve hepatit C tan l hastalar ve bunlara ba l siroz geliflmifl hastalar n yafl, cinsiyet ve safra kesesi tafl s kl ile ilgili veriler Tablo 1 ve Tablo 2 de gösterilmifltir. Tablo 1. Tüm kronik hepatit B ve hepatit C hastalar - n n demografik verileri Tüm HBV (n=246) Tüm HCV (n=59) P Yafl (y l) 44,5±14,5 55,2±12,4 0.3 Cins (E/K) 167/79 26/33 - SKT (n, %) 25, %8.5 9, %15.3 0.264 Siroz (n,%) 49, %20 18, %36,.7 0.08 Safra kesesi tafl 25/246 9/59 0.264 HBV: Hepatit B, HCV: Hepatit C Tablo 2. Sirozlu hepatit B ve hepatit C hastalar n n demografik verileri Sirozlu HBV (n=49) Sirozlu HCV (n=18) P Yafl (y l) 50±13,1 63±6,5 Cins (E/K) 38/11 6/12 SKT (n, %) 9, %18.4 3, %16.6 0.8 HBV: Hepatit B, HCV: Hepatit C 57
YILDIZ ve ark. Kronik hepatit B enfeksiyonu tan l 246 olgu incelendi, bu olgulardan 49 unda hepatit B'ye ba l siroz tan s mevcuttu. Kronik hepatit C enfeksiyonu tan l 59 olgu incelendi, bu olgulardan 18 inde hepatit C enfeksiyonuna ba l siroz tan s mevcuttu. Toplam siroz tan s konulmufl olan olgu say s 67 (49 hepatit B tan l hasta, 18 hepatit C tan l hasta) idi. Tüm hepatit B (25) ve tüm hepatit C olgular (9) aras nda SKT s kl aç s ndan istatistiki olarak anlaml fark bulunamam flt r (p=0.264). Kronik hepatit B tan l olgular ile kronik hepatit B ye ba l karaci er sirozu geliflmifl olgular aras nda SKT s kl aç - s ndan anlaml fark bulunamam flt r (s ras yla 16 hastaya karfl l k 9 hasta, p=0.06). Kronik hepatit C tan l olgular ile hepatit C'ye ba l karaci er sirozu geliflmifl olgular aras nda SKT s kl ac s ndan istatistiksel anlaml fark bulunamam flt r (s ras yla 6 hastaya karfl l k 3 hasta, p=1) Hepatit B ve hepatit C ye ba l karaci er sirozu geliflmifl olgular aras nda SKT s kl aç s ndan istatistiksel olarak anlaml fark bulunamam flt r (s ras yla 9 hastaya karfl l k 3 hasta, p=0.8). Hepatit B ve hepatit C ye ba l kronik hepatit nedeniyle takipli olan fakat karaci er sirozu geliflmemifl olgular ile bunlara ba l siroz tan s konmufl olan ve siroz nedeniyle takipli olan olgular aras nda SKT s kl aç s ndan istatistiksel olarak anlaml fark bulunamam flt r (s ras yla 22 hastaya karfl l k 12 hasta, p=0.08). Kronik hepatit B ve kronik hepatit C nedeniyle takipli olan fakat karaci er sirozu geliflmemifl olgular aras nda SKT s kl aç s ndan istatistiksel olarak anlaml fark tespit edilmemifltir (s ras yla 16 hastaya karfl l k 6 hasta, p=0.190). SKT saptanan sirozlu olgular n ortalama yafl 57,7±9,8 bulunmufltur. Yafl aral na göre de erlendirildi inde; 40 yafl n alt nda sirotik olgularda SKT görülme s kl %3,4 olarak saptanm flt r. 41-50 yafl aral nda sirotik olgulardaki SKT %33,3, 51-60 yafl aral nda sirotik olgulardaki SKT %8,3 iken 60 yafl ve üstü sirotik olgulardaki SKT %58,3 tür. Karaci er sirozu geliflmifl 67 olgunun 12 sinde SKT tespit edilmifl, cinsiyet aç s ndan incelendi- inde %5,9 ü kad n iken %11,9 s erkek oldu u saptanm fl olup istatistikî olarak anlaml fark bulunmam flt r. Etiyolojilerine göre olgular s n fland r ld nda kronik hepatit B ye ba l sirozlu olgularla, kronik hepatit C ye ba l sirozlu olgular aras nda SKT varl aç s ndan istatiksel anlaml iliflki bulunamam flt r. Ancak kronik hepatit B li olgularda SKT s kl, anlaml l k s n r na ulaflmam fl olsa da, daha s k izlenmifltir. Kronik hepatit B olgular nda SKT s kl %8.1 iken, kronik hepatit B ye ba l karaci er sirozu geliflmifl olgulardaki SKT s kl %18.3, kronik hepatit C olgular ndaki SKT s kl %14.6 iken kronik hepatit C ye ba l siroz geliflmifl olgulardaki SKT s kl ise %16,6 saptanm flt r. Sonuç olarak sirozlu toplam 67 olgudan 12 kiflide SKT saptanm flt r (%17,9). TARTIfiMA Safra kesesi tafl hastal geliflmifl ülkelerde s k görülen bir sorundur. Prevalans yafl, cinsiyet ve etnik gruplara göre de iflir. Otopsi ve klinik incelemeler eriflkinlerin en az %10 unda safra tafl oldu unu göstermektedir (20). Karaci er sirozunda SKT s kl ile ilgili veriler farkl olup ço u çal flmada s kl n artt gösterilmifltir (5,7,9,11-15). Baz çal flmalarda ise SKT s kl kontrollere göre farkl bulunmam flt r (1,2,21). Conte ve ark. n n, de iflik nedenlere ba l geliflen karaci- er sirozlu 500 hastada yapt bir çal flmada, 160 hastada SKT varl ve 31 hastada ise SKT nedeniyle kolsesistektomi öyküsü oldu u saptanm fl olup SKT s kl %29.4 (191 hasta) olarak hesaplanm flt r. Bu hastalarda, SKT s kl n n, alkolik karaci er sirozunda en yüksek oldu u bildirilmifltir (11). talya dan bildirilen, toplam 79 merkezin kat ld ve de- iflik nedenlere ba l karaci er sirozu tan s alm fl 6358 hastan n dahil edildi i bir çok merkezli çal flmada, tüm etyolojik kategoride yafl artt kça SKT prevelans n n artt gösterilmifltir. Bu hastalar aras nda en yüksek s kl k kronik hepatit C ye ba l karaci er sirozu geliflen hastalar aras nda tespit edilmifltir. Bu çal flmada, kronik hepatit C ile kronik hepatit B ye ba l karaci er sirozu bulunan olgular kendi aralar nda incelendi inde kronik hepatit C ye ba l karaci er sirozu geliflmifl olan olgularda SKT daha s k tespit edilmifltir (22). fientürk ve ark. n n ülkemizde yapt klar karaci er sirozu ve SKT s kl n inceledikleri çal flmada yafl ve cinsiyet aç - s ndan eflde er sa l kl kontrol grubu ile k yaslan nca karaci er sirozu bulunan olgularda etiyolojik nedenlerine bak lmaks z n SKT insidans belirgin olarak daha yüksek tespit edilmifltir. Bu çal flmada genel popülasyonla uyumlu olarak sirotik kad nlarda SKT insidans daha yüksek tespit edilmifltir. SKT insidans n n sirozun evresi ve yaflla artt tespit edilmifl, sirotik olgularda SKT insidans %24,39, kontrol grubunda %5,88 tespit edilmifltir (16). Oruç ve ark. ülkemizde Ege bölgesinde derledikleri etiyolojik nedene bak lmaks z n inceledikleri 249 karaci er sirozu olgusunda SKT insidans n n yaklafl k 2 kat art n tespit etmifllerdir (17). 58
Sirozlu hastalarda safra kesesi tafl s kl Bu 4 çal flma ve daha önce yap lm fl olan muhtelif çal flmalar karaci er sirozunda SKT görülme insidans n n art - n göstermifltir. Bu art fl n mekanizmas na sebeb-sonuç iliflkisi çerçevesinde bak ld nda, mekanizmas halen belirsiz olarak kabul edilmektedir. Genel olarak karaci er sirozundaki tafllar n pigment tafllar oldu u kabul edilmektedir. Kronik hemoliz, biliyer sistem enfeksiyonu ve enfestasyonlar, ileri yafl pigment tafllar için risk faktörleri olarak kabul edilmektedir. Ancak siroz olgular nda görülen tafllar n tamam pigment tafllar de ildir. Olgular n yaklafl k üçte birinde kolesterol tafllar ve miks tafllar n varl ndan bahsedilmektedir. Karaci er hastal n n ilerlemesi ile SKT görülme s kl n n artt de iflik çal flmalarda gösterilmifltir (5,7-11). Ciddi karaci er hastal n n, otonomik reflekslerde bozulmaya neden olarak safra kesesi tonusunu azaltt ve bunun sonucu olarakta safra kesesi tafl riskinin artt ileri sürülmüfltür (13). Yukar da bahsedilen iki çal flmada (11, 22) ise sirotik hastalarda SKT s kl n n artt n n tespit edilmesine ra men, sirozun ciddiyeti ile kolelitiazis s kl aras nda bir iliflkinin olmad, burada muhtemelen hastal n bafllang c ndan itibaren geçen sürenin önemli olabilece i ileri sürülmüfltür. Yine ülkemizde yap lan Kaday fç o lu ve ark (15), Sar tafl ve ark. (18) ile Dobrucal ve ark. (19) n n çal flmalar nda da sirozun derecesi ile kolelitiazis aras nda bir iliflki saptanmam flt r. Sa l kl popülasyonda yafl, kolelitiazis için bir risk faktörü olarak kabul edilmektedir. Sirozlu hastalarda da yafl n kolelitiazis aç s ndan bir risk oluflturdu u baz çal flmalarda gösterilirken (5), baz lar kolelitiazis ile yafl aras nda iliflkinin olmad n ileri sürmektedirler (7,8,23). Ülkemiz SKT prevelans göz önüne al nd nda, çal flmam zda tespit etti imiz SKT insidans, daha önce yap lm fl olan karaci er sirozu ve SKT s kl iliflkisini inceleyen çal flmalarla benzer olarak daha yüksek tespit edilmifltir. Ülkemizin farkl bölgelerinde sirozlu olgularda SKT oran %7-30 aras nda izlenmektedir (15,23). Çal flmam zda bu oran (%17.9) olarak belirlenmifl olup, literatürde sirozun SKT için risk faktörü oldu unu destekleyen çal flmalarla paralellik göstermektedir (15). Farkl ülkelerde benzer çal flmalarda farkl oranlar elde edilmifltir (12,14). Bu konudaki postmortem çal flmada sirozlu olgularda SKT %29,2 kontrollerde ise %13.6 bulunmufltur (24). Ancak siroz varl nda SKT riski hala iki kat artmaktad r. Bu fark genetik ve beslenme al flkanl klar ndaki farkl kl larla aç klanabilir (25). Genel popülasyonda kolelitiazis aç s ndan ba ms z risk faktörü olarak gösterilmifl olan kad n cinsiyet sirozlu olgular üzerinde yap lan çal smalar n ço unda paralel sonuçlar vermifltir (5-10). Çal smam zda cinsler aras nda SKT s kl ac s ndan anlaml fark tespit edilmedi. Bizim çal flmam zda sirotik erkeklerde ve kad nlar aras ndaki fark istatistik olarak anlaml de ildir. Karaci er fonksiyon bozuklu u ve ileri evre siroz SKT için bir risktir. Buna ek olarak safra kesesi kontraktilitesi sirotik olgularda azalm flt r (26,27). Sirotik olgularda SKT ço- u zaman asemptomatik seyretmektedir ve ultrasonografik incelemede tesadüfen bulunabilmektedir (11). Karaci er sirozunun etyolojisi ile SKT s kl aras ndaki iliflki çesitli çal flmalarda farkl olarak bildirilmifltir. Baz araflt r c lar (8) postviral sirozda safra kesesi tafl s kl n n artt n, baz lar (6) alkolik sirozla SKT aras nda s k bir iliflkinin bulundu unu bildirirlerken, baz çal flmalarda (5) ise sirozun etyolojisi ile safra kesesi tafl aras nda bir iliflkinin olmad n belirtilmektedir. Ülkemizden Uzunalimo lu ve ark. 568 sirozlu olgu üzerinde yapm fl olduklar bir çal flmada, alkole ba l sirozda safra kesesi tafl oran n n kontrol grubuyla ayn oldu unu bulmufllard r (28). Çal flmam zda, SKT oran n n kronik hepatit B ye ba l karaci er sirozunda, kronik hepatit C ye ba l sirozdakinden daha fazla izlendi i dikkat çekmifltir. Ancak fark istatistiksel olarak anlaml bulunmam flt r. Kronik hepatit C ye ba l siroz olgular nda hepatotropik virüsün ayn anda safra kesesi epitelini enfekte etme olas l mevcuttur. Bu enfeksiyon safra kesesi mukozal fonksiyonlar nda de iflikliklere ve bozukluklara yol açabilir. Kronik hepatit C de efllik eden karaci er ya lanmas, ek olarak kolesterol tafllar na neden olabilmektedir (11). Ancak siroz olgular nda ya lanma bulgular azald için bu iliflki çal flmam zda de erlendirilememifltir. Sonuç olarak Haydarpafla Numune E itim Araflt rma Hastanesinde kronik hepatit B ve kronik hepatit C ye ba l geliflen sirozlu olgularda SKT görülme s kl %17.9 olarak saptanm flt r. Safra tafl hastal geliflmifl ülkelerde s k görülen bir sorundur. Prevalans yafl, cinsiyet ve etnik gruplara göre de iflir. Otopsi ve klinik incelemeler eriflkinlerin en az %10 unda safra tafl oldu unu göstermektedir (20). Ülkemizin farkl bölgelerinde sirozlu olgularda SKT oran %7-30 aras nda izlenmektedir (15,23). Bu oran Türkiye ortalamas yla benzerdir ancak sa l kl popülasyondan (%10) anlaml olarak yüksektir. Safra tafl gelifliminin etiyoloji, cinsiyet ve yaflla iliflkili göründü ünü destekleyen bir çok çal flman n aksine bizim çal flmam zda istatistiki olarak anlaml bir fark bulunmam flt r. Bu olgularda nadiren cerrahi giriflim gerekebildi i için ve ileri evrede tespit edilen vakalarda cerrahi yaklafl mlar riskli oldu- u için vakalar n tan kondu u andan itibaren bu aç dan incelenmesi yararl olacakt r. 59
YILDIZ ve ark. KAYNAKLAR 1. K yan M. Hepatit B virusu. Eds: K l çturgay K, Badur S. Viral Hepatit 2001. 1. Bask, stanbul. Viral Hepatitle Savafl m Derne i 2001; 85-120. 2. Akarca US. B Hepatiti-Klinik. Aktüel T p Dergisi 1997; 2:1 34-42. 3. Lei X, Shigeko N, Deng X et al. GB virus C/hepatitis G virus infection in Chinese patients with hepatocellular carcinoma. Hepatology Research 2000; 16: 91-7. 4. Mandell GL, Douglas RG, Bennett JE, et al. Hepatitis C Virus. Principles and Practice of Infectious Diseases. 5th ed. Volume 2, 2000; 1737-42. 5. Tazuma S. Gallstone disease: Epidemiology, pathogenesis, and classification of biliary stones (common bile duct and intrahepatic). Best Pract Res Clin Gastroenterol 2006; 20: 1075-83. 6. Acalovschi M, Badea R, Dmitrascu D, Varga C. Prevalence of gallstones in liver cirrhosis: a sonographic survey. Am J Gastroenterol 1988; 83: 954-6. 7. Nicholas P, Rinaudo PA, Conn HO. Increased incidence of cholelithiasis in Laennec's cirrhosis. A postmortem evaluation of pathogenesis. Gastroenterology 1972; 63: 112-21. 8. Sheen IS, Liaw YF. The prevalence and incidence of cholecystolithiasis in patients with chronic liver disease: a prospective study. Hepatology 1989; 9: 538-40. 9. Fornari F, Civardi G, Buscarini E, et al. Cirrhosis of the liver. A risk factor for development of cholelithiasis in males. Dig Dis Sci 1990; 35: 1403-8. 10. Maggi A, Solenghi D, Panzeri A, et al. Prevalence and incidence of cholelithiasis in patients with liver cirrhosis. Ital J Gastroenterol Hepatol 1997; 29: 330-5. 11. Conte D, Barisani D, Mandelli C, et al. Cholelithiasis in cirrhosis: analysis of 500 cases. Am J Gastroenterol 1991; 86: 1629-32. 12. Fornari F, Imberti D, Squillant MM, et al. Incidence of gallstones in a population of patients with cirrhosis. J Hepatol 1994; 20: 797-801. 13. Steinberg HV, Beckett WW, Chezmar JL, et al. Incidence of cholelithiasis among patients with cirrhosis and portal hypertension. Gastrointest Radiol 1988; 13: 347-50. 14. Iber FL, Caruso G, Polepalle C, et al. Increasing prevalence of gallstones in male veterans with alcoholic cirrhosis. Am J Gastroenterol 1990; 85: 1593-6. 15. Kaday fç o lu N, Göral V, De ertekin H, et al. Karaci er sirozunda safra kesesi tafl s kl. Gastroenteroloji 1993; 4: 51-3. 16. fientürk Ö, Cantürk Z, Çokmert S, et al. Karaci er sirozunda kolelitiazis s kl. Türkiye Klinik Gastroenterohepatoloji 2000; 11: 149-51. 17. Oruç N, Özütemiz Ö, Ersöz G, et al. Karaci er sirozunda safra kesesi tafl prevalans. Akademik Gastroenteroloji Dergisi 2008; 7: 87-90. 18. Sar tafl Ü, Da l Ü, O uz P, et al. Sirozda kolelitiyazis: 293 vakan n analizi. Gastroenteroloji 1994; 5: 32-4. 19. Dobrucal A, fiavl H, Tuncer M, et al. Cholelithiasis in liver cirrhosis; analysis of 145 patients. Endoskopi 1993; 3: 35-46. 20. Jensen KH, Jorgensen T. Insidence of gallstones in a Danish population. Gastroenterology 1991; 100: 790-4. 21. LaBrecque DR acute and chronic hepatitis. In: Internal Medicine (Fourth Edition). Stein JH (Editor-in Chief), Mosby-Year Book, 1994: 586-601. 22. Stroffolini T, Sagnelli E, Mele A, et al. Italian Hospitals' Collaborating Group. HCV infection is a risk factor for gallstone disease in liver cirrhosis: an Italian epidemiological survey. J Viral Hepat 2007; 14: 618-23. 23. Aksöz MK, Ünsal B, Önder G, et al. Karaci er sirozunda kolelitiazis. Gastroenteroloji 1995; 6: 208-9. 24. Bouchier IA. Postmortem study of the frequency of gallstones in patients with cirrhosis of the liver. Gut 1969; 10: 705-10. 25. Nakeeb A, Comuzzie AG, Martin L, et al. Gallstones: genetics versus environment. Ann Surg 2002; 235: 842-9. 26. Li CP, Hwang SJ, Lee FY, et al. Evaluation of gallbladder motility in patients with liver cirrhosis: relationship to gallstone formation. Dig Dis Sci 2000; 45: 1109-14. 27. Kurihara N, Ide H, Omata T, et al. Evaluation of gallbladder emptying in patients with chronic liver disease by 99mTc-EHIDA hepatobiliary scintigraphy. Radioisotopes 1989; 38: 269-74. 28. Uzunalimo lu Ö, Sar o lu M, Cetinkaya H. Sirozda safra tafl daha çok alkolik sirozda görülmüyor. Gastroenteroloji 1997; 8: (Suppl 1) A14. 60