T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI YATIRIM VE İŞLETMELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KARADENİZ BÖLGESİ NDE ALTERNATİF TURİZM GELİŞİMİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ: SAMSUN ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Zeynep EDİNSEL TEMMUZ-2012 ANKARA
T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI YATIRIM VE İŞLETMELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KARADENİZ BÖLGESİ NDE ALTERNATİF TURİZM GELİŞİMİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ: SAMSUN ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Zeynep EDİNSEL Tez Danışmanı Kültür ve Turizm Uzmanı Seda İMAMOĞLU TEMMUZ-2012 ANKARA
KABUL VE ONAY Zeynep EDİNSEL tarafından hazırlanan KARADENİZ BÖLGESİ NDE ALTERNATİF TURİZM GELİŞİMİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ: SAMSUN ÖRNEĞİ adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Seda İMAMOĞLU (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan:... Üye :... Üye :... Üye :... Üye :... Tarih :.../.../... Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.
KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı: Zeynep EDİNSEL Tez Konusu : Karadeniz Bölgesi nde Alternatif Turizm Gelişiminin Değerlendirilmesi: Samsun Örneği Tez Danışmanı : Seda İMAMOĞLU Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum..../.../2012
SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim..../.../2012 Zeynep EDİNSEL Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı
ÖNSÖZ Günümüzde turizm endüstrisi, dünya ekonomisinde en geniş iş alanına sahip, kıyı bölgeleri boyunca yoğunlaşan en büyük ticaret sektörü olmuştur. Türkiye de yaygın olan kıyı turizmi yanında alternatif turizm şekilleri de giderek gelişmektedir. Doğal kaynaklara dayalı turizm çekicilikleri alternatif turizmin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Dünyada olduğu gibi, Türkiye de yaban yaşamı ve doğal manzaraları görmek, buralarda tatil yapmak dinlenmek, rekreasyon faaliyetinde bulunmak şeklinde doğal turizm çekiciliklerine ilgi giderek artmaktadır. Şehirlerin özellikle büyükşehirlerin yakınlarındaki bu tür doğal çekicilikler; klimatik özellikleri ve bitki örtüsü, su kaynakları, manzara ve kırsal yaşam tarzıyla ziyaretçileri kendine çekmektedir. Diğer taraftan; günümüzde turizm, yerleşmelerin kalkındırılmasında önemli bir fırsat olarak görülmektedir. Samsun da genelde doğal kaynaklara dayalı turizmin arzu edilen seviyede olmadığı görüşü yaygın durumdadır. Bu varsayıma dayalı görüşü analiz etmek, doğal kaynaklı turizm çekiciliklerini ortaya koymak, bugüne kadar ilin turizmden aldığı payın düşük seviyede kalmasının muhtemel nedenlerini belirlemek, doğal turizm varlıklarının ekonomiye geri dönüşümü sürecinde karşılaşılan sorunları tespit etmek ve sorunlara ait çözüm önerileri geliştirmek bu çalışmanın esas amacını oluşturmaktadır. Samsun İli'nin turistik çekiciliklerini genel ana hatlarıyla ortaya koymak, ziyaretçilerin dikkatlerini çekmek ve karar vericilere yardımcı olmak çalışmanın diğer amacını teşkil etmektedir. Bu çalışmanın ortaya çıkmasında, uygun çalışma ortamını sağlayan başta Yatırım ve İşletmeler Genel Müdürü Sayın Zeki CAN olmak üzere, Kontrolörler Kurulu Başkanı Sayın Hüseyin DİKMEN'e, çalışmanın her aşamasında bilgi ve tecrübelerini benimle paylaşan tez danışmanım Kültür ve Turizm Uzmanı Sayın Seda İMAMOĞLU'na, mülakat aşamasındaki ve çalışma alanında araştırılması gereken i
hususlardaki önerileri ve yardımlarından dolayı Samsun Vali Yardımcısı Sayın Mesut Taner GENÇ, Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürü Sayın Yüksel ÜNAL, Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanı Sayın Necmi ÇAMAŞ ve Samsun İl Özel İdaresi Ar-Ge Daire Başkanlığı'na, katkıları için kuzenim Güneş CAN'a, desteğini esirgemeyen arkadaşlarım ile beni yetiştiren ve bugüne kadar her koşulda yanımda olan aileme teşekkürlerimi bir borç bilirim. Zeynep EDİNSEL ii
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... iii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... vii TABLOLAR, RESİMLER VE ŞEKİLLER DİZİNİ... ix GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM TURİZM 1. TURİZM... 3 1.1. Turizm Kavramı... 3 1.2. Turizmin Tarihsel Gelişimi... 5 1.3. Turizmde Sürdürülebilirlik Gereğinin Ortaya Çıkması... 7 1.4. Turizmde Sürdürülebilirlik Düşüncesi İçerisinde Alternatif Turizmin Yeri 11 İKİNCİ BÖLÜM KARADENİZ BÖLGESİNE ALTERNATİF TURİZM OLANAKLARI AÇISINDAN BAKIŞ 2. KARADENİZ BÖLGESİNE ALTERNATİF TURİZM OLANAKLARI AÇISINDAN BAKIŞ... 15 2.1. Karadeniz Bölgesi... 15 2.1.1 Coğrafi Konumu... 15 2.1.2 Yeryüzü Şekilleri... 15 2.1.3 İklim ve Bitki Örtüsü... 17 2.1.4. Ulaşım... 18 2.1.5. İdari Yapı... 19 2.1.6. Nüfus ve Yerleşme... 20 2.1.7. Ekonomik Yapı... 21 2.2. Turizm... 25 iii
2.2.1. Deniz Turizmi... 27 2.2.2. Kış Turizmi... 28 2.2.3. Sağlık Turizmi... 29 2.2.4. Yayla Turizmi... 30 2.2.5. Av Turizmi... 33 2.2.6. Mağara Turizmi... 34 2.2.7. Kuş Gözlemciliği... 35 2.2.8. Akarsu Turizmi... 38 2.2.9. Doğa Turizmi... 39 2.2.10. İnanç Turizmi... 43 2.2.11. Kültür Turizmi... 50 2.3. Karadeniz Bölgesinde Alternatif Turizm Gelişiminin Değerlendirilmesi... 54 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SAMSUN İLİ 3. SAMSUN İLİ... 58 3.1. Tarihi... 58 3.1.1 Kent Adının Öz Biçimi, Kökeni ve Anlamı... 58 3.1.2 Kentin Tarihçesi... 59 3.2. Coğrafi Konumu... 62 3.3. Yeryüzü Şekilleri... 63 3.3.1. Dağlar, Ovalar ve Yaylalar... 63 3.3.2. Akarsular ve Göller... 66 3.4. İklim ve Bitki Örtüsü... 69 3.5. Ulaşım... 71 3.5.1. Deniz Ulaşımı... 72 3.5.2. Demiryolu Ulaşımı... 73 3.5.3. Havayolu Ulaşımı... 74 3.5.4. Karayolu Ulaşımı... 75 3.6. İdari Yapı... 76 3.7. Nüfus ve Yerleşme... 77 iv
3.8. Eğitim... 79 3.9. Ekonomik Yapı... 80 3.9.1. Tarım... 80 3.9.2. Hayvancılık... 81 3.9.3. Endüstri... 81 3.9.4. Yeraltı Zenginlikleri... 81 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SAMSUN İLİ TURİZM POTANSİYELİ VE GELİŞTİRİLEBİLİR TURİZM ÇEŞİTLERİ 4. SAMSUN İLİ TURİZM POTANSİYELİ VE GELİŞTİRİLEBİLİR TURİZM ÇEŞİTLERİ... 82 4.1. Turizm Altyapısı... 82 4.2. Turizm Değerleri... 86 4.2.1. Deniz Turizmi... 86 4.2.2. Kış Turizmi... 91 4.2.3. Sağlık Turizmi... 92 4.2.4. Spor Turizmi... 94 4.2.5. Yayla Turizmi... 99 4.2.6. Av Turizmi... 102 4.2.7. Mağara Turizmi... 104 4.2.8. Kuş Gözlemciliği... 106 4.2.9. Doğa Turizmi... 109 4.2.10. Tarım ve Çiftlik Turizmi... 121 4.2.11. Yat Turizmi ve Kruvaziyer Turizmi... 122 4.2.12. Kongre ve Fuar Turizmi... 124 4.2.13. İnanç Turizmi... 126 4.2.14. Kültür Turizmi... 128 4.3. Samsun İli Turizm Potansiyelinin GZFT (SWOT) Analizi ile Değerlendirilmesi... 186 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ... 189 v
KAYNAKÇA... 195 ÖZET... 203 ABSTRACT... 205 ÖZGEÇMİŞ... 207 vi
SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ADNKS Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi agb. Adı geçen bildiri age. Adı geçen eser agm. Adı geçen makale agt. Adı geçen tez AIEST Uluslararası Turizm Uzmanları Birliği (AIEST-Association International d'experts Scientifiques du Torisme) b. Basım cm Santimetre DLH Demiryollar, Limanlar ve Hava Meydanları Genel Müdürlüğü DSİ Devlet Su İşleri GZFT Analizi Güçlü-Zayıf Yönler, Fırsatlar ve Teditler (SWOT) Analizi KAF Kuzey Anadolu Fay Hattı km Kilometre km² Kilometrekare m Metre m² Metrekare mm Milimetre M.Ö. Milattan Önce M.S. Milattan Sonra MTA Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü OMÜ Ondokuz Mayıs Üniversitesi S Sayı s. Sayfa TBS Turist Bilgi Sistemi T.C. Türkiye Cumhuriyeti TCDD Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları THY Türk Hava Yolları TİGEM Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü vii
TUREB Turist Rehberleri Birliği TÜRSAB Türkiye Seyahat Acentaları Birliği vb. Ve benzeri YHGS Yaban Hayatı Geliştirme Sahası YHKS Yaban Hayatı Koruma Sahası yy. Yüzyıl ' Dakika Derece C Santigrat derece % Yüzde viii
TABLOLAR, RESİMLER VE ŞEKİLLER DİZİNİ Birinci Bölümün Tablo, Resim ve Şekilleri Tablo 1.1. Kitle Turizmi ve Alternatif Turizmin Karşılaştırılması... 13 İkinci Bölümün Tablo, Resim ve Şekilleri Şekil 2.1. Karadeniz Bölgesi'nin Türkiye'deki Yeri ve İdari Bölünüşü... 20 Tablo 2.1. Karadeniz Bölgesi ndeki Yatırım, İşletme ve Belediye Belgeli Konaklama Tesisleri ve Yatak Sayıları... 26 Tablo 2.2. Karadeniz Bölgesi'nde Bulunan Yaylalar... 31 Tablo 2.3. Karadeniz Bölgesi'nin Önemli Avlanma Alanları... 34 Tablo 2.4. Karadeniz Bölgesi'nde normal turizme açık, ekipmanlı normal ziyaretçilerin girebileceği ve ekipmanla sadece profesyonel ziyaretçilerin girebileceği mağaralar... 35 Üçüncü Bölümün Tablo, Resim ve Şekilleri Şekil 3.1 Çalışma alanının yeri... 63 Tablo 3.1. Samsun İli'nin Turizm Destinasyonlarına Karayolu Ulaşım Mesafe ve Süreleri... 76 Şekil 3.2 Samsun İli'nin İdari Bölünüşü... 77 Dördüncü Bölümün Tablo, Resim ve Şekilleri Resim 4.1. Bandırma Plajı... 88 Resim 4.2. Fener Plajı... 89 Resim 4.3. Mert Plajı... 90 Resim 4.4. Akdağ Kış Sporları ve Kayak Merkezi... 91 Tablo 4.1. Turizm Amaçlı Spor Faaliyet Parkur Alanları Listesi... 98 Resim 4.5. Akdağ Yaylası... 101 Resim 4.6. Tekkeköy Mağaraları... 106 Resim 4.7. Kızılırmak Deltası... 108 Resim 4.8. Simenit Gölleri... 113 ix
Resim 4.9. Ayvacık Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgesi... 114 Resim 4.10. Vezirköprü Turizm Merkezi... 116 Resim 4.11. Ladik Gölü... 117 Resim 4.12. Asarköy Doğal Sit Alanı... 118 Resim 4.13. Akalan Şelaleleri... 119 Resim 4.14. Kabaceviz Şelaleleri... 120 Resim 4.15. Gölalan Şelaleleri... 121 Resim 4.16. Büyük Cami... 142 Resim 4.17. Yalı Camii... 143 Resim 4.18. Mater Dolorosa Katolik Kilisesi... 146 Resim 4.19. Acem Tekkesi... 148 Resim 4.20. Belediye Sarayı... 156 Resim 4.21. İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (Borluoğlu Evi-Eski Öğretmenevi) 159 Resim 4.22. Saat Kulesi... 163 Resim 4.23. Edinsel Evi... 171 Resim 4.24. Atatürk Anıtı... 172 Resim 4.25. İlkadım Anıtı... 173 Resim 4.26. Gazi Müzesi... 176 Resim 4.27. Bandırma Vapuru... 178 Resim 4.28. Bafra Pidesi... 182 x
GİRİŞ Dünyada en hızlı gelişen sektörlerin başında gelen turizm sektörünün ülke ekonomisine katkıları bilinen bir gerçektir. Bu nedenle gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler turizm faaliyetlerine giderek daha da önem vermektedir. Ancak turizm, katkılarının yanında birtakım problemleri de beraberinde getirmektedir. Bu problemlerin başında, deniz-kum-güneşe dayalı kitle turizmine yönelik tanıtım ve pazarlama faaliyetleri ile bu yöndeki talepler doğrultusundaki turistik düzenlemeler nedeniyle gerek doğal, gerek ekonomik, gerekse toplumsal kaynakların hızla tüketilmesi gelmektedir. Söz konusu tüketimin önüne geçebilmek için daha korumacı ve sürdürülebilir bir turizm yaklaşımına ihtiyaç duyularak turizm faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi yani alternatif turizm çeşitlerinin geliştirilmesi yoluna gidilmiştir. Türkiye'de de üç yanı denizlerle çevrili olması nedeniyle yıllardır kıyı turizmine yönelik yatırımlara öncelik verilmiştir. Ege ve Akdeniz bölgeleri de turizm aktivitelerinin buralarda yoğunlaşmış olması nedeniyle turizm gelirleri sayesinde ekonomilerine güç katmıştır. Fakat diğer doğal ve kültürel değerlerin farkına varılması farklı turizm türlerinin doğmasını sağlamıştır. Son yıllarda bölgesel tanıtımlara önem verilmekte, her bölge kendine has özellikleriyle tanıtılmaktadır. Alternatif turizm olanaklarının değerlendirilerek, bu bölgelerin de turizm pazarından pay alması hedeflenmektedir. Bu bölgeler arasında Karadeniz Bölgesi yaz mevsiminin kısa sürmesi ve bol yağış alması nedeniyle deniz-kum-güneş turizmine tam bir alternatif durumundadır. Bölgeyi turizm merkezi yapabilecek özellikleri doğası, kültürel ve tarihi zenginlikleridir. Bu özelliklerin bir koruma kullanma dengesi içinde turistik ürün biçiminde pazarlanarak bölgenin bir cazibe merkezi haline getirilmesi mümkündür.
Bu çalışmada araştırma alanı olarak coğrafi konumu ile Karadeniz Bölgesi nin merkezi durumunda yer alan; doğal, tarihi ve kültürel zenginlikleri, deniz, kara, hava, demiryolu ulaşım olanakları ile bölgenin turizm potansiyeli en yüksek kentlerinden biri olan Samsun İli seçilmiştir. Araştırma Yöntemi: Çalışmada turizm ve sürdürülebilirlik kapsamındaki alternatif turizm ile ilgili temel bilgiler, Karadeniz Bölgesi nde alternatif turizm gelişimi ve Samsun İli nin turizm potansiyeli ile ilgili veriler literatür taraması sonucu elde edilmiştir. Samsun İli nde geliştirilebilecek turizm türleri alan çalışması ve turizm aktörleri ile mülakat yoluyla tespit edilmiş, tespitlerin amaca yönelik değerlendirilmesinde ise SWOT (GZFT) analizi yöntemi kullanılmıştır. 2
BİRİNCİ BÖLÜM TURİZM 1.1. Turizm Kavramı Turizm sadece seyahat etme şeklinde düşünüldüğünde, köklerinin medeniyet tarihinin en eski çağlarından geldiği söylenebilir. Ancak günümüzdeki gibi toplumsal bir kavram olarak değerlendirildiğinde, turizmin modern anlamda temeli özellikle 1950'li yıllardan itibaren atılmaya başlanmıştır. 20. yy.'ın ikinci yarısından itibaren büyük bir gelişme gösteren turizm, dünyanın en önemli endüstriyel sektörlerinden biri olmuş ve birçok alanı da etkiler hale gelmiştir. Turizm deyiminin Latincede; dönmek, etrafını dolaşmak, geri dönmek anlamına gelen "tornus" kelimesinden doğduğu kabul edilmektedir. İngilizce'deki; başladığı noktada biten, bir veya daha fazla yere önceden belirlenmiş bir programa göre yapılan seyahatleri ifade eden "tour" kelimesi de bu sözcükten türemiştir. 1 Turizmin anlamını açıklamaya, tanımlamaya çalışırken dikkat edilecek ilk unsur hareket ve geri dönüş olayıdır. Yani turizm faaliyetinde devamlı kalış şekline dönüşmeyen bir gezme, gidilen yerde geçici bir kalış ve sonra sürekli ikamet yerine dönüş söz konusudur. 2 Turizm kavramının, gerek terimsel gerekse bilimsel açıdan pek çok tanımı yapılagelmiştir. Turizmi sadece ulaştırma yönü ile ele alan "nominal tanımlar", ekonomik yönü ile ele alan "ekonomik yönlü tanımlar", ziyaret edilen yörede meydana getirdiği etki ve ilişkiler bakımından ele alan "üniversal tanımlar", Uluslararası Turizm Uzmanları Birliği'nin (AIEST-Association International d'experts Scientifiques du Torisme) turizmi bilimsel açıdan belirlemek üzere yaptığı 1 Ömer Akat, Pazarlama Ağırlıklı Turizm İşletmeciliği, Bursa: Ekin Kitabevi, 1997, s. 3. 2 O. M. Sezgin ve Y. Acar, Turizm Tanıtma, Pazarlama, Ekonomi, Ankara: Baştem Yayınları, 1991, s. 1.
tanımlar, turizm istatistiklerinde uluslararası bir standart oluşturmak yani bilgi toplamada kolaylık sağlamak açısından yapılan "1937 Milletler Cemiyeti Tanımı" ve "1963 Roma Konferansı Tanımı" bu konuda yapılan çalışmaların ana başlıklarını oluşturmaktadır. 3 1884 yılında Avusturya'nın Graz kentinde yapılan toplantıya başkanlık eden yazar Josef Stander, turizmi ekonomik bir faaliyet olarak şu şekilde açıklamıştır: "Turizm endüstrisi, yabancıların ziyaretinden doğan faydaya yönelmiştir. Bu endüstri ürünü tüketiciye götürmek yerine tüketiciyi üretim yerine getirmektedir." 4 1905 yılında E. Guyer-Freuler tarafından yapılan tanım ise dönemin turizme olan bakış açısı hakkında fikir vermektedir. Bu tanıma göre; "Turizm, gittikçe artan hava değişimi ve dinlenme gereksinimleri, doğa ve sanatla beselenen göz alıcı güzellikleri tanıma isteği, doğanın insanlara mutluluk verdiği inancına dayanan, özellikle ticaret ve sanayinin gelişmesi ve ulaşım araçlarının kusursuz hale gelmelerinin bir sonucu olarak, ulusların ve toplulukların birbirlerine daha çok yaklaşmasına olanak veren modern çağa özgü bir olaydır." 5 "Turizm, sürekli kalışa dönüştürmemek ve gelir sağlayıcı herhangi bir uğraşıda bulunmamak koşulu ile bireyin yolculuk ve/veya konaklamasından doğan olay ve ilişkilerin bütünüdür." 6 İsviçreli ekonomistler Walter Hunziker ve Kurt Krapf tarafından yapılan bu tanım Uluslararası Turizm Uzmanları Birliğinin (AIEST) 1954 yılında İtalya'nın Palermo kentinde yaptıkları toplantıda da kabul görmüştür. 7 3 Adem Şahin, İktisadi Kalkınmadaki Önemi Bakımından Türkiye'de Turizm Sektöründeki Gelişmelerin Değerlendirilmesi, Ankara: TOBB Yayınları, Sevinç Matbaası, 1990, s. 2. 4 Tunca Toskay, Turizm-Turizm Olayına Genel Yaklaşım, 3. b., İstanbul: Der Yayınları, 1983, s. 21. 5 N. Kozak, M. A. Kozak ve diğerleri, Genel Turizm İlkeler-Kavramlar, 5. b., Ankara: Detay Yayınları, 2001, s. 1. 6 Savaş Ürger, Genel Turizm Bilgisi, S: 7, Yayın no: 53, Antalya: Akdeniz Üniversitesi, 1993, s. 11. 4
Hasan Olalı ise turizmi 8 en geniş anlamıyla "İnsanların kendi konaklama yerleri dışında sürekli yerleşmemek, özellikle politik ve ticari bir amaç gütmemek üzere, liberal bir atmosfer içinde; iş, merak, din, sağlık, spor, dinlenme ve kültür gibi amaçlarla veya aile ziyareti, kongre eminerlere katılmak gibi nedenlerle kişisel veya toplu bir şekilde yaptıkları seyahatlerden ve gittikleri yerde 24 saati aşan konaklamalardan ortaya çıkan iş ve ilişkileri kapsayan endüstriyel ve sosyal bir olaydır." şeklinde tanımlamaktadır. 1.2. Turizmin Tarihsel Gelişimi Turizmin tarihsel gelişimini tarihi bölümlere (çağlara) ayırarak ele almak mümkün olabilir. 9 İlk Çağ insanlarının daha çok merak faktörünün etkisiyle ve mevcut imkanları kullanmak suretiyle seyahat ettiği düşünülmektedir. Romalılar, merak, eğlenme, tedavi ve kültürel faktörlerin etkisi ile belirli süreler içerisinde yaşadıkları yerlerin dışına seyahat eden ilk insanlar olarak, bugünkü tanımı ile turizm olayının başlamasına sebep olmuşlardır. Yine aynı dönemde, Romalıların Mısır'da piramitlere, Yunanistan ve Anadolu'da olimpiyatlara seyahatleri de turizmin gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Fenikelilerin ilk seyyahlar olarak kabul edildikleri ilk çağ turizminin M.Ö. 334'te Büyük İskender tarafından bugünkü Efes'te gerçekleştirilen "turizm mevsimleri" ile kitlevi bir özellik kazandığı kabul edilmektedir. Orta Çağ'da ise; bu tarihe kadar bir gelişme göstermiş olan zevk, eğlence ve sağlık turizminde duraklamalar olmuştur. Bu dönemde Hristiyanlık ve Müslümanlık büyük yayılma göstermiş ve bu durum dini amaçlı seyahatlerin artmasına sebep 7 M. Zeki Bayer, Turizme Giriş, İstanbul: İşletme Fakültesi Yayınları, 1992, s. 7. 8 Hasan Olalı, Turizm Politikası ve Planlaması, İstanbul: İşletme Fakültesi Yayınları, 1990, s. 6. 9 Adem Şahin, age., s. 67. 5
olmuştur. Orta Çağ'ın seyahat motifleri arasında; din, sağlık, dinlenme, yabancı ülke ve insanları tanıma, macera hevesi, yeni bir şeyler öğrenme amacı, politik toplantılara katılma ve temaslarda bulunma gibi motifler sayılabilir. Yeni Çağ'da, sanayi devriminin getirdiği teknolojik gelişme ve buna paralel olarak sosyal yapıda meydana gelen değişim, turizm faaliyetlerinin içeriğinde de değişmelere sebep olmuştur. Buhar gücünün 19. yy. ortalarında ulaşım araçlarına uygulanması daha geniş kesimlerin seyahat etmelerini mümkün kılmıştır. 1841 yılında Thomas Cook, 1 Şilinle trenle Leter-Loughborough arasında tur düzenleyip, 570 kişiyi at yarışlarını izlemeye taşıyarak organize tur kavramını ortaya çıkaran ilk kişi olmuştur. 10 20. yy.'da yaşanan iki büyük dünya savaşından sonra kitle taşıma araçlarının insanları farklı şehir ve ülkelere daha ucuz ve hızlı bir şekilde taşıma imkanı sağlaması ile birlikte turizm hızlı bir yükseliş trendine girmiştir. 11 Kentte yaşayan insanların zamanla gelir düzeylerinin ve yaşam standartlarının yükselmesi, sosyal güvenlik kapsamının genişlemesi, çalışma koşullarında çalışanlar lehine yapılan düzenlemeler, ulaşım ve haberleşme olanaklarındaki ilerlemeler sonucu günümüzde turizm farklı gelir gruplarına dahil ve farklı isteklere sahip insanlara hizmet eder duruma gelmiştir. 12 Turistlerin tatil anlayışı ve beklentilerinde de değişmeler olmuş, ana unsurunu insanların oluşturduğu turizm, geçmişteki basit tanımının, yani seyahat ve konaklamanın çok dışına taşmış, yepyeni bir kimliğe bürünmüştür. Değişen turist profili sonucunda, parası ve zamanı daha fazla, zor tatmin olan, meraklı ve sofistike bir turist kitlesi önem kazanmıştır. 10 Erdoğan Atmış, "Türkiye'de Yayla Turizminde Altyapı Sorunları", İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Mühendisliği Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: 1995, s. 6. 11 Şebnem Akın Acuner, Alternatif Turizm Türlerinin Doğu Karadeniz Bölgesi Turizm Potansiyelinin Gelişmesine Etkisi, No: 689, Ankara: MPM Yayınları, 2006, s. 15. 12 Hasan Akça, "Dünyada ve Türkiye'de Kırsal Turizm", TSE Standart Dergisi, Eylül 2004, s. 62. 6
Değişen turist profiline paralel olarak kalite, altyapı, çevre ve konukseverlik beklentileri de artmıştır. 13 İçinde bulunduğumuz 21. yy.'da küreselleşme olgusunun giderek hız kazanması; ülkeler arasındaki coğrafik sınırların kalkmasını, yatırımların uluslararasılaşmasını, farklı kültürlere mensup milletlerin birbirini tanımasını ve kaynaşmasını, dünyanın herhangi bir yerinde geçerli olan ortak dillerin kullanılmasını ve kültür alışverişinde bulunulmasını sağlamış olup, turizmin gelişmesine ivme kazandırmıştır. Böylece turizm küresel ekonominin en hızlı büyüyen sektörlerinden biri haline gelmiştir. 14 Turizm sektörü bugün dünya ihracatının %12,2 sini oluşturmaktadır. Ayrıca bu sektörde istihdam edilen 232 milyon kişi, dünya toplam işgücünün %8,3 ünü oluşturmaktadır. 15 1.3. Turizmde Sürdürülebilirlik Gereğinin Ortaya Çıkması Sürdürülebilirlik, bir toplumun, ekosistemin ya da sürekliliği olan herhangi bir sistemin işlerini kesintisiz, bozulmadan aşırı kullanımla tüketmeden ya da sistemin hayati bağı olan ana kaynaklara aşırı yüklenmeden sürdürebilmesi yeteneği olarak tanımlanmaktadır. 16 13 Şebnem Akın Acuner, age., s. 15. 14 Hüseyin Çeken, Küreselleşme, Yabanci Sermaye ve Türkiye Turizmi, İstanbul: Değişim Yayınları, 2003, s. 120. 15 M. Yeşiltaş, H. Çeken ve diğerleri, "Karadeniz Bölgesindeki Turizm Olanaklarinin Swot Analizi Ile Değerlendirilmesi", Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl:2 Sayı:3, Aralık 2004, s. 250. 16 Mehmet Çakılcıoğlu, "Sürdürülebilir Bir Kalkınma İçin: Sürdürülebilir Turizm", http://www.kentli.org/ Erişim Tarihi: 25.12.2011 7
Sürdürülebilirlik düşüncesi turizm sektörüne uygulandığında ise, turizm etkinlikleri sonucu ekonomik kalkınma ve çevresel değerlerin korunması ana amaç olarak ortaya çıkmaktadır. 17 1970 li yıllarda ortaya çıkan ve hızla gelişen sürdürülebilirlik kavramı, birçok alanda olduğu gibi, turizm alanında da kabul görmüş ve sürdürülebilir turizm kavramı çerçevesinde çalışmalar yoğunlaşmıştır. Turizmin gelişigüzel, plansız, programsız ve uygun olmayan bir şekilde gelişerek turist kabul eden ev sahibi toplum üzerinde yarattığı olumsuz etkilere bir tepki olarak ortaya çıkan sürdürülebilir turizm kavramı; doğal, kültürel ve sosyal kaynakları uzun vadede geliştiren ve koruyan, gelecek nesillerin de turizmden faydalanmasını savunan, olumlu ve ılımlı bir tarzda ekonomik gelişmeyi destekleyen bir turizm anlayışıdır. İkinci Dünya Savaşı ndan sonra yaşanan ekonomik, teknolojik, politik ve sosyal alanlardaki gelişmeler sonucu turizm çok hızlı bir gelişme göstermiş ve günümüzde en hızlı büyüyen sektörlerden biri haline gelmiştir. Bu gelişme, hem turizm faaliyetine katılan kişi sayısı bakımından hem de yarattığı ekonomik değer açısından küçümsenemeyecek kadar önemlidir. 18 Uygulanan ekonomik, siyasi ve sosyal politikalar sonucu toplumun hemen hemen her kesiminden insan turizm faaliyetine katılabilir hale gelmiş, bunun yanında yarattığı ekonomik değer nedeniyle de günümüzde turizm toplumsal, kitlevi ve parasal bir olay halini almıştır. Ekonomik ve sosyal alandaki gelişmelerle birlikte, kişi başına düşen gelirler artmış, insanların refah seviyesi yükselmiş, ücretli izinler artmış, çalışma saatleri azalmış ve sosyal turizm anlayışının gelişmesiyle turizme katılamayan insanların da aktif olarak turizme katılımıyla turistik talepte önemli artışlar olmuştur. 19 17 Şebnem Akın Acuner, age., s. 16. 18 Mustafa Sarkım, "Değişen Seyahat Eğilimleri Kapsaminda Sürdürülebilir Turizm Anlayışının Turizm Politikalari Üzerine Etkileri", 2. Ulusal İktisat Kongresi (20-22 Şubat 2008), İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü, s. 3. 19 Mustafa Sarkım, agm., s.3. 8
19. yy.'ın sonlarında İngiltere de başlayan Sanayi Devrimi ile birlikte ekonomik, sosyal, kültürel, çevresel ve teknolojik alanda yaşanan gelişmeler sonucu ortaya çıkan hızlı sanayileşme çabaları, doğal kaynaklar ve çevre üzerinde onarılması mümkün olmayan zararlar meydana getirmiştir. 1970 li yıllara gelindiğinde çevreye ve doğal kaynaklara verilen bu zararları önlemek amacıyla Birleşmiş Milletler ve Dünya Bankası gibi uluslararası kuruluşlar önderliğinde çeşitli toplantılar düzenlenmiş ve bu toplantılar sonucu Sürdürülebilirlik ve Sürdürülebilir Gelişme kavramları ortaya çıkmıştır. Sürdürülebilirlik ilkeleri tarım, sanayi ve diğer birçok sektörde olduğu gibi turizm sektörü için de uyarlanmış ve Dünya Turizm Örgütü ve Birleşmiş Milletler önderliğinde Sürdürülebilir Turizm kavramı ve ilkeleri geliştirilmiştir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde görülen; deniz-kum-güneşe dayalı kitle turizmi etkinlikleri ile ilgili turistik düzenlemeler çoğunlukla turistik talebe göre biçimlendirilmeye çalışılmakta ve kaynaklar zorlanmaktadır. Zorlanan kaynaklar (doğal, toplumsal, parasal) kısa vadede kar getirse de uzun vadede tam bir çöküşe (doğal, toplumsal, parasal) neden olmaktadır. Bir ekonomik gelişim modeli olarak tanımlanabilecek sürdürülebilir turizmin amacı; yerel halkın yaşam kalitesini yükseltmek, turistlere yüksek kaliteli hizmet sunmak ve hem yerli halkın hem de turistlerin ihtiyaç duyduğu doğal çevreyi korumak olarak özetlenebilir. Klasik turizm anlayışındaki hedef kitle kavramı, sürdürülebilir turizmde yerini "hedef bölge"ye bırakmaktadır. Hedef bölgenin talep edilmesi önceden bölge hakkında bilgi sahibi olmayı gerektirmektedir. Tanıtım programında turistik bölge, doğal ve kültürel değerler ile turizm destek hizmetleri açısından kullanıcılara anlatılmalıdır. 20 20 Mehmet Çakılcıoğlu, agm. 9
Bu yeni turizm anlayışı, maksimum kar sağlamak isteyen kitle turizmi yerine bireysel veya daha küçük gruplar halinde gelecek turistleri çekmeyi, turizm aktivitesini daha uzun bir zaman dilimine yaymayı, farklı mekanlara yaygınlaştırmayı öngörmektedir. 21 Sürdürülebilir turizm kalkınmasının diğer amaçları arasında ise; bölgedeki temel ihtiyaçların karşılanması ve yetersiz olan olanakların iyileştirilmesi, yerel halkın ihmal edilmişlik duygusundan uzaklaşıp, kendilerine olan güvenlerini kazandıracak şartların sağlanması, sadece ulusal ekonomik büyümenin değil bölgesel ve yerel ekonomik büyümenin hızlandırılması ile tüm bu amaçların gerçekleştirilmesi sürecinde gelecek nesillerin çıkarlarına zarar vermeden hareket edilmesi olarak açıklanabilir. 22 Sürdürülebilir Turizm Kalkınması İçin Yapılması Gerekenler: - Doğal, kültürel ve diğer kaynaklar korunmalıdır. - Turizmin sosyo-kültürel ve çevresel sorunlar yaratmamasına dikkat edilmelidir. - Çevresel kalite sürdürülmeli ve geliştirilmelidir. - Yerel halkın turizm gelirlerinden yararlanması yaygınlaştırılmalıdır. - Yerel ekonomiler desteklenmeli ve güçlendirilmelidir. - Halka sürekli danışmak yoluyla yöre halkının karar mekanizmalarına katılımı sağlanmalıdır. - Her bölge için yerel halkın yaşam kalitesinin zenginleştirecek turizm seçenekleri ayrı ayrı belirlenmelidir. - Devletin ilgili kurum ve kuruluşları ile yerel yönetimler arasında sürekli iletişim sağlanmalıdır. 23 21 Fikret Gökçe, "Alternatif Turizm Çeşidi Olarak Doğu Karadeniz Bölgesinde Yayla Turizmi", http://www.moryagmur.com/forum/karadeniz-tarih-ve-turizm/39899-alternatif-turizm-cesidi-olarakdogu-karadeniz.html Erişim Tarihi: 25.12.2011 22 Şebnem Akın Acuner, age., s. 18. 23 Orhan Kuntay, Sürdürülebilir Turizm Planlaması, Ankara: Alp Yayınevi, 2004, s. 83. 10
Günümüzde her yıl milyarlarca dolar ekonomik değer yaratan uluslararası turizmden daha fazla pay almak isteyen ülke ve bölgeler genel turizm politikalarını seyahat eğilimlerinde ve turizm talebinde meydana gelen değişmeleri de dikkate alarak sürdürülebilir turizm anlayışına uygun hale getirmek zorundadırlar. Turizm politikalarını bu şekilde belirleyen ülkeler hem turizmin sürdürülebilirliğini sağlayacak hem de daha fazla gelir elde edebileceklerdir. Etkin turizm politikaları uygulamayan ülkelerde ise, turizmin kaynağını oluşturan çevresel, sosyo-kültürel ve tarihi kaynaklar zarar görecek ve turizm kendi kendini yok edecektir. 24 1.4. Turizmde Sürdürülebilirlik Düşüncesi İçerisinde Alternatif Turizmin Yeri Dünyada en hızlı gelişen sektörlerin başında gelen turizm sektörünün ülke ekonomisine katkıları bilinen bir gerçektir. Turizm, yarattığı ekonomik, sosyokültürel ve çevresel etkiler yanında birçok sektörle doğrudan ve dolaylı olarak bağlantılı olması nedeniyle ülkeler için, özellikle de gelişmekte olan ülkeler için, vazgeçilmez bir konumdadır. Bu nedenle hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkeler turizm faaliyetlerine giderek daha da önem vermekte; büyüyen bu sektörden daha fazla kar sağlamak için, turistlerin değişen istek ve ihtiyaçları doğrultusunda ürün geliştirmektedirler. Seyahat hareketleri kitlesel turizmden ziyade turistlerin bireysel istek ve ihtiyaçlarını gidermeye yönelik turizm türlerine doğru bir kayma eğilimi göstermektedir. Bu nedenle zamanla değişen turizm taleplerine cevap verebilecek turistik arz verilerinin etkin bir şekilde değerlendirilmesi gerekmektedir. 25 Turizm sektöründen faydalanan kişilerin gelir düzeyleri, zevkleri, seyahat eğilimleri ve seyahat nedenleri farklılık göstermektedir. Bu farklılık turizm türlerinde 24 Mustafa Sarkım, agm., s. 1. 25 M. Yeşiltaş, H. Çeken ve diğerleri, agm., s. 251. 11
de farklılıklar yaratmaktadır. Bu nedenle, turistlerin talep ettikleri turizm türlerinin sınıflandırılması gerekmektedir. Böyle bir uygulamanın yararı, turistlerin birbirinden farklı amaçlarla turizm olayına katılmaları nedeniyle, turizmde ürün çeşitlendirmesine giderek, onlara istekleri doğrultusunda özgür seçim yapabilmelerine imkan vermektir. 26 Turizm hizmet ve ürünlerinin çeşitlendirilmesinden kasıt alternatif turizm faaliyetlerinin geliştirilmesinin sağlanmasıdır. Alternatif turizm, bir yörede veya bölgede ön planda olan turizm türüne, aynı yörede veya bölgede gerçekleştirilmeye çalışılan alternatiftir. 27 Diğer bir tanımlama alternatif turizmi; çevre, yerli halk ve turistler ile olan ilişkileri kuvvetlendiren bir turizm türü olarak açıklamaktadır. Bu tür turizm faaliyetleri; gidilen yerin doğal ve sosyal değerleriyle bağlantılı olarak yerli halk ile turistler arasında sıcak ilişkiler kurulmasını ve yerel üretici ve satıcılarla turistlerin direk ilişki kurmaları sağlamakta, bu durum gidilen yerin ekonomisinin de canlanmasına katkıda bulunmaktadır. 28 Alternatif turizmin en önemli özelliği; içerdiği çeşitli turizm aktiviteleri sayesinde farklı yöreleri turizm faaliyetleri içine alarak, belli yöreler üzerinde yoğunlaşmayı azaltması ve turizmi senenin bütün günlerine yaymasıdır. 29 26 Öcal Usta, Genel Turizm, İzmir: Anadolu Matbaacılık, 2001, s. 39. 27 Esin Özkan Yürik, "Türk Turizminin Dünya Turizmine Entegrasyonunda Turistik Ürün Politikaları", Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm İşletmeciliği Ana Bilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir: 1999, s. 54. 28 Şebnem Akın Acuner, age., s. 18. 29 Erdoğan Atmış, agt. s. 14. 12
Tablo 1.1. Kitle Turizmi ve Alternatif Turizmin Karşılaştırılması 30 Kitle Turizmi - Hızlı gelişme - Topluma ve çevreye duyarsız - Plansız - Kısa vadeli - İstikrarsız - Büyüme - Büyük gruplar - Kısıtlı zaman - Hızlı ulaşım - Sabit program - Turistler yönlendirilir - İthal yaşam tarzı - Rahat ve edilgen - En yoğun tatil dönemleri - Eğitimsiz işgücü - Klişeler Alternatif Turizm Genel Özellikler - Yavaş gelişme - Topluma ve çevreye duyarlı - Planlı - Uzun vadeli - İstikrarlı - Gelişme Turist Davranışı - Tek başına, aile veya arkadaşlarla yolculuk - Bol zaman - Uygun (ve yavaş) yolculuk - Anında verilen kararlar - Turistler karar verir - Yerel yaşam tarzı - Talepkar ve etkin Temel İstekler - Değişken tatil dönemleri - Daha eğitimli işgücü - Turist eğitimi Turizm Geliştirme Statejileri - Plansız gelişme - Planlı gelişme - Mevcut yerleşim bölgeleri dışında inşaat - Mevcut yerleşim bölgeleri içinde inşaat - En değerli arazilerde yoğun gelişme - En değerli araziler korunur - Yeni binalar veyeni yatak kapasitesi - Mevcut binaların yeniden kullanılması, yatak kapasitesinin daha iyi kullanılması - Dışardan gelen proje sorumluları - Yalnız yeterli proje sorumluları - Bölge dışından kişilerin istihdamı - Bölgedeki potansiyele göre istihdam - Yoğun sezondaki talebe uygun kapasite - Ortalama talebe uygun kapasite - Kentsel mimari - Bölgeye özgü mimari 30 Arzu Kılıçözlü, Alternatif Turizm ve Türkiye'nin Alternatif Turizm Potansiyeli, 1995, s. 11 13
Ülke turizminin geliştirilmesi ve ekonomik faydalarından daha fazla yararlanılması, diğer taraftan olumsuz etkilerinin ise en aza indirilmesi amacıyla tutarlı turizm politikalarının belirlenip uygulanması ihtiyacı bulunmaktadır. Etkin bir turizm politikasıyla turizmin, planlı ve programlı bir şekilde geliştirilip ülke ekonomisine daha fazla katkı yapması sağlanabilir. 31 Türkiye'de de turizm gelirinin artırılması ve dünya gelirlerinden azami pay alınabilmesi, turizm sezonunun uzatılarak yıl geneline yayılması, mevsimselliğin azaltılarak turizmin çeşitlendirilmesi ve ülke sathına yaygınlaştırılması amacıyla alternatif turizme büyük önem verilmektedir. Dokuzuncu Kalkınma Planı Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporu'nda; Türkiye'nin mevcut yatak kapasitesinin 2/3'ünün sahil şeridinde toplandığı, turizmin çeşitlendirilmesi ve 12 aya yayılması kapsamında termal turizm ve sağlık turizmi, kültür turizmi, kongre turizmi, dağ ve yayla turizmi, kış turizmi, üçüncü yaş ve gençlik turizmi, yat ve deniz turizmi yatırımlarına öncelik verilmesi gerektiği yer almaktadır. 32 Türkiye, farklı coğrafik özelliklere sahip olması sayesinde birçok turistik ürünü barındırmasından dolayı, hem yaz hem de kış turizminin yanı sıra diğer alternatif turizm çeşitlerinin de yapılabilmesine olanak sağlayan bir ülkedir. Turistik arz potansiyeliyle birçok rakip ülkeye göre oldukça büyük bir zenginliğe sahip olan Türkiye, uluslararası turizm piyasalarında gerek gelir bakımından, gerekse turist sayısı bakımından ilk on ülke içinde yer almaktadır. 33 31 Mustafa Sarkım, a.g.b., s. 5. 32 Devlet Planlama Teşkilatı, Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013, Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2006, s. 35. 33 M. Yeşiltaş, H. Çeken ve diğerleri, agm., s. 251. 14
İKİNCİ BÖLÜM KARADENİZ BÖLGESİNE ALTERNATİF TURİZM OLANAKLARI AÇISINDAN BAKIŞ 2.1. Karadeniz Bölgesi 2.1.1. Coğrafi Konumu Bölge, Türkiye nin kuzeyindedir. Doğuda Gürcistan sınırından başlayarak, batıda Sakarya Ovası ile Bilecik in doğusuna kadar uzanır. Gerçek alanı olan 143.537 km² ile Türkiye yüzölçümünün %18'ine sahip olan bölge, bu oranla yüzölçüm bakımından üçüncüdür. Doğu-batı istikametinde en uzun olan bölgedir. Bölge, batıdan doğuya doğru yaklaşık 1400 km'lik uzunluğa, kuzeygüney istikametinde ise 100-200 km arasında değişen genişliğe sahiptir. 34 Gürcistan, Doğu Anadolu, İç Anadolu ve Marmara bölgeleriyle ve adını aldığı deniz ile komşudur. 35 2.1.2. Yeryüzü Şekilleri 2.1.2.1. Dağlar ve Ovalar Bölgenin yeryüzü şekillerini III. Jeolojik Devir'de Alp kıvrımları sonucu oluşan doğu-batı yönündeki Kuzey Anadolu Dağları ile bu dağlar arasındaki oluklar oluşturmaktadır. 34 http://www.cografya.gen.tr/egitim/bolgeler/karadeniz.htm Erişim tarihi: 25.01.2012 35 Gürkan Akalp, Tüm Adaylar İçin KPSS Genel Kültür Genel Yetenek, Ankara: Data Kitabevi, 2008, s. 568.
Batıda üç kuşak halinde uzanan bu dağlar kuzeyden güneye doğru; Küre, Bolu-Ilgaz ve Köroğlu Dağları şeklindedir. Ortada Canik Dağları ve doğuda ise iki kuşak halindedir. Bunlar; kuzeyde Giresun-Rize Dağları, güneyde ise Mescit, Kop ve Çimen dağları şeklindedir. Karadeniz boyunca uzanan dağların yükseltileri batıda 2000 m civarında olup, Orta Karadeniz'de 1000 m'ye kadar inmekte, doğuda ise yükselti 4000 m'ye çıkmaktadır (en yüksek yer Rize de Kaçkar Dağı'dır). Dağların kıyıya paralel uzanması sonucunda kıyılar fazla girintili-çıkıntılı olmayıp boyuna kıyı tipi özelliğini taşır. Küçük koylar hariç, kıyılarda önemli girinti ve çıkıntı olmaması nedeniyle Sinop Limanı dışında, büyük gemileri barındıracak doğal limandan yoksundur. Güçlü dalgalar, kıyıda falez oluşumuna neden olur. Kızılırmak ve Yeşilırmak ağzında oluşan deltalar dışında, kıyı çoğu yerde diktir ve kıta sahanlığı dardır. 36 Bölgenin dağlık yapısından dolayı ovalar seyrektir. Batı Karadeniz de Kastamonu, Bolu ve Düzce, Gerede ovaları (çöküntü ovalarıdır), Orta Karadeniz de ise Bafra ve Çarşamba delta ovaları bulunmaktadır. 37 2.1.2.2. Akarsular ve Göller Bölgenin en önemli akarsuları, Çoruh (Türkiye'nin en hızlı akışlı akarsuyudur, rafting sporu için elverişlidir), Yeşilırmak (Çarşamba Deltası'nı oluşturmuştur), Kızılırmak (Türkiye'nin en uzun akarsuyudur, Bafra Deltası'nı oluşturmuştur), Bartın (Türkiye'nin ulaşıma elverişli tek akarsuyudur) ve Yenice (Filyos) çayları ile bir bölümü bölgede yer alan Sakarya'dır. 36 http://www.cografya.gen.tr/egitim/bolgeler/karadeniz.htm Erişim tarihi: 25.01.2012 37 Gürkan Akalp, age., s. 568. 16
Kaynağını dağ sıralarının denize dönük yamaçlarından alan akarsular bol yağış ve eğim nedeniyle gürdür ancak küçük dereler halindedir. 38 Karadeniz Bölgesi sınırları içinde birçok doğal ve yapay göl vardır. Başlıca doğal göller Çağa, Melen (Efteni) ve Abant gölleridir. Başlıca yapay göller ise Hasanpolatkan, Çamlıdere ve Gökçekaya baraj gölleri ve Tortum, Sera, Abant, Yedigöller ve Zinav gölleridir. 39 2.1.3. İklim ve Bitki Örtüsü Bölgede özellikle kıyı kesiminde Karadeniz iklimi görülür. İklim bu alanlarda her mevsim yağışlı ve ılımandır. En fazla yağışı sonbaharda, en az yağışı ilkbahar mevsiminde alır. Yıllık sıcaklık farkı azdır. Yazları serin, kışları ılıktır. 1500 mm yıllık yağış miktarı ile Türkiye'nin en fazla yağış alan bölgesidir. İl olarak ise Rize (2400 mm) en fazla yağış alan ildir. Bölgenin kıyı ile iç kesimleri arasında önemli iklim farklılıkları görülür. Dağlar kıyı kesiminin nemli havasının iç kısımlara geçmesini engellediğinden iç kesimlerde iklim karasallaşır. Kıyıdan iç kesimlere doğru gidildikçe hem yağış oranı azalmakta, hem de karasallık nedeniyle sıcaklıklar düşmektedir. Dağların bu güney yamaçlarında yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve kar yağışlıdır. En fazla yağışı ilk baharda, en azını yazın alır. 40 Dağların yükselti ve doğrultusu nedeniyle Orta Karadeniz'de denizel iklimin yayılma alanı, Doğu ve Batı Karadeniz'e oranla daha geniştir. Orta Karadeniz Bölümü'nde dağların iç kısımlardan başlaması nedeniyle yağış miktarında azalma görülür. Yıllık yağış 700 mm'ye kadar iner. Batıya doğru yağışlar tekrar artış gösterir, yıllık 1000 mm'yi geçer. 38 http://www.cografya.gen.tr/egitim/bolgeler/karadeniz.htm Erişim tarihi: 25.01.2012 39 http://tr.wikipedia.org/wiki/karadeniz_b%c3%b6lgesi Erişim tarihi: 25.01.2012 40 Gürkan Akalp, age., s. 570. 17
Doğu Karadeniz'in kıyı kesiminde kış sıcaklık ortalamaları fazla düşmediğinden burada narenciye (turunçgiller) tarımı yapılabilmektedir. Bölgede dağların denize bakan yamaçları bol yağış aldığından gür ormanlarla kaplıdır. Bölge orman bakımından ilk sırada gelir. İç kısımlara gidildikçe soğuğa dayanıklı ağaç türleri ile bozkırlar bitki örtüsünü oluşturur. Kıyıdan yamaç boyunca yükseldikçe sıcaklığın düşmesine bağlı olarak bitki örtüsünün değiştiği görülür. Kıyıdan 800 m yüksekliğe kadar olan alanda yayvan yapraklı ağaçlar, 800-1500 m arasında karışık yapraklı, 1500-2000 m'ye kadar olan alanda iğne yapraklı ağaçlar, 2000 m'den sonra ise dağ çayırları görülmektedir. Bölgenin yağış dağılımında hakim rüzgar yönü ile yamaçların konumu ve yükseltisi en önemli etkenlerdir. Batı Karadeniz ile Doğu Karadeniz'in yıllık ortalama yağış miktarının Orta Karadeniz'den fazla olmasında; Batı ve Doğu Karadeniz'de kıyının hakim rüzgar yönüne dik uzanması ve yükseltinin artması rol oynar. Kıyılardaki yağış miktarının fazla ve düzenli oluşuna bağlı olarak akarsuların debileri yüksektir. Tarımda sulama fazla gerekmez ve nadas tarımı çok az görülür. Orman alanları geniştir. Yağışlı ve ılık olduğu için orman yangınları görülmez. Yağış ve eğimin fazla olması, zeminde killi toprağın bulunması, bölgede heyelanlara yol açar. Heyelan olayının en fazla görüldüğü bölgedir. 41 2.1.4. Ulaşım Yer şekilleri nedeniyle Orta Karadeniz Bölümü dışında bölgede ulaşım zordur. Bölgede kıyıya paralel Karadeniz sahil yolu, Samsun ile Gürcistan sınırında yer alan Sarp sınır kapısına dek yer alan kentleri birbirine bağlamaktadır. 41 http://www.cografya.gen.tr/egitim/bolgeler/karadeniz.htm Erişim tarihi:25.01.2012 18
Samsun ve Zonguldak dışında demiryolu ile ard bölgesine bağlı olan liman yoktur. Samsun ve Trabzon bölgenin gelişmiş liman kentleridir. Trabzon Limanı, Zigana (Kalkanlı) ve Kop geçitleri ile bölge içine ve oradan da komşu ülkelere bağlanmıştır. 42 Yer şekillerinin ulaşımı engellemesi, doğal limanlardan yoksun olması, ana ulaşım yollarına sapa kalması Karadeniz Bölgesi'nin gelişimini yavaşlatmıştır. Sinop, doğal limana sahip olduğu halde, dağların ulaşımı zorlaştırması nedeniyle diğer liman kentleri kadar gelişmemiştir. 43 Ayrıca bölgede bir tanesi dış hatlar olmak üzere beş adet havaalanı bulunmaktadır. 2.1.5. İdari Yapı Karadeniz Bölgesi üç bölüme ayrılır. Karadeniz ve Batı Karadeniz bölümleridir. Bunlar Doğu Karadeniz, Orta Doğu Karadeniz Bölümü Gürcistan sınırından başlayarak Ordu'nun doğusundaki Melet Çayı'na kadar uzanır. Bu bölümdeki iller Artvin, Rize, Trabzon, Bayburt, Giresun, Gümüşhane ve Ordu'dur. Orta Karadeniz Bölümü Melet Çayı'ndan Sinop'un doğusuna kadar uzanır. Bu bölümdeki iller Samsun, Tokat, Amasya ve Çorum'dur. Batı Karadeniz Bölümü Kızılırmak Deltası'nın batı kenarından başlayıp Adapazarı ve Bilecik'in doğusuna kadar uzanır. Bu bölümdeki iller Sinop, Kastamonu, Bartın, Zonguldak, Karabük, Bolu ve Düzce'dir. 42 Gürkan Akalp, age., s. 573. 43 http://www.umutdolu.com/egitim-kultur/cografya/karadeniz-bolgesi-hakkinda.asp Erişim tarhi: 25.01.2012 19
Şekil 2.1. Karadeniz Bölgesi'nin Türkiye'deki Yeri ve İdari Bölünüşü 44 2.1.6. Nüfus ve Yerleşme Bölgenin nüfusu yaklaşık 7,5 milyondur. Nüfus yoğunluğu km² ye 52 kişi olup Türkiye ortalamasının altındadır. Nüfus yoğunluğu bakımından Doğu Anadolu dan sonra en az ikinici bölgedir. Nüfus kıyı bölümü, iç ovalara ve Batı Karadeniz deki maden ve sanayi alanlarına toplanmıştır. Bölge nüfusunun yaklaşık %70'i kırsal kesimde oturur. Türkiye genelinde en fazla kırsal nüfusa sahip bölgedir. En önemli şehir merkezleri kıyı şeridindedir. Bunlar Samsun, Zonguldak ve Trabzon'dur. Bölgedeki tarım alanlarının sınırlı oluşu, hızlı nüfus artışı, endüstrinin gelişmemesi, açık deniz balıkçılığının yapılamayışı, bölgeden diğer bölgelere (özellikle Marmara'ya) yoğun göçlere neden olmaktadır. 44 http://www.delinetciler.net/forum/karadeniz-bolgesi/120177-karadeniz-bolgesinin-ozellikleri.html Erişim tarihi: 24.02.2012 20
Diğer bölümler göç verirken Batı Karadeniz göç almaktadır. Sebepleri; Ereğli-Zonguldak taşkömürü havzalarının varlığı, Karabük ve Ereğli'de demir-çelik endüstrisinin gelişmesidir. Orta Karadeniz Bölümü dışında iç kesimler seyrek nüfusludur. Orta Karadeniz'de ise, küçük ovaların iç kesimlerde de yer alması nüfusun kıyı ile dengelenmesini sağlamıştır. Bölgede doğal koşullar nedeniyle şehirleşme oranı düşüktür. Dağların geniş yer kaplaması büyük kentlerin kurulmasını önlemiş, kentlerin kıyıda birbirine yakın ve küçük olmasına yol açmıştır. Bölgede iç kesimlerde toplu, kıyıda dağınık yerleşme görülür. Yurdumuzda dağınık yerleşmenin en fazla görüldüğü bölge Karadeniz Bölgesi, bölüm ise Doğu Karadeniz Bölümü'dür. Bu durum yağışın bol, arazinin engebeli ve tarım alanlarının dağınık olmasından kaynaklanır. 45 2.1.7. Ekonomik Yapı 2.1.7.1. Tarım Her mevsim yağış görülmesi, yaz kuraklığı isteyen (buğday, arpa, yulaf, çavdar, mercimek, pamuk) ürünlerin yetişmesini önlemiştir. Kıyı kesimde tahılın yerini mısır almıştır. Kış mevsiminde Doğu Karadeniz'de kış ılıklığı fındık, çay, turunçgil, zeytin gibi ürünlerin yetişmesini kolaylaştırmıştır. İç bölgelerde yağış azlığı orman örtüsünün azlığına, tahıl ve şekerpancarı gibi ürünlerin öne çıkmasına yol açar. Bölgede çalışan nüfusun %70'i geçimini tarımdan sağlamaktadır. En verimli tarım arazileri kuzeye bakan yamaçlarda görülür. 46 45 http://www.cografya.gen.tr/egitim/bolgeler/karadeniz.htm Erişim tarihi: 25.01.2012 46 http://www.cografya.gen.tr/egitim/bolgeler/karadeniz.htm Erişim tarihi: 25.01.2012 21
Dağların kıyıya paralel olması tarım alanlarını sınırlandırmıştır. Dağlarda eğimin fazla olması makineli tarımı zorlaştırmıştır. Bölgede hayvan ve insan gücüne hala ihtiyaç duyulmaktadır. 47 Bölgede Yetişen Başlıca Tarım Ürünleri 48 Fındık: Kış ılıklığına gereksinim duyan fındık Karadeniz iklimine en uyumlu üründür. Bütün Karadeniz kıyılarında, yer yer iç kesimlerde yetişmesine karşın, en yoğun olarak Ordu ve Giresun'da üretilir. Türkiye toplam üretiminin %84'ü bölgeden karşılanır. Türkiye'de ve dünyada birinci sıradadır. Çay: Muson iklimine uyumlu bir tarım ürünüdür. Bol nem ve kış ılıklığına gereksinim duyar. Giresun'dan Gürcistan'a kadar olan kıyı şeridinde, denize dönük yamaçlarda yetiştirilir. Rize çevresinde yoğunlaşır. Türkiye toplam çay üretiminin %100'ü bu bölgeden karşılanır. Tabii ekim alanı en dar olan ürünlerdendir. Tütün: Daha çok Orta Karadeniz Bölümü'nde (Samsun, Amasya ve Tokat çevresi) yetiştirilir. Ayrıca Batı Karadeniz'de Düzce dolaylarında da üretimi yapılır. Türkiye toplam tütün üretiminin %15'i bölgeden karşılanır. Üretimde Ege Bölgesi'nden sonra ikinci sırada yer alır. Mısır: Bütün kıyı boyunca yetiştirilir. Bölge mısır üretiminde birinci sırada yer alır. Ancak halkın temel besin maddesi olup tümü bölge içinde tüketildiğinden bölge ticaretinde önemi yoktur. Pirinç: Bol suya gereksinim duyar. Akarsu vadi tabanlarında ekimi yapılır. Tosya, Boyabat, Çarşamba ovaları başlıca ekim alanlarıdır. 47 http://www.umutdolu.com/egitim-kultur/cografya/karadeniz-bolgesi-hakkinda.asp Erişim tarihi: 25.01.2012 48 http://www.umutdolu.com/egitim-kultur/cografya/karadeniz-bolgesi-hakkinda.asp Erişim tarihi: 25.01.2012 22
Şekerpancarı: Bol yağışlı olan Doğu Karadeniz kıyıları dışında tüm bölgede yetişir. Ekim alanları Kastamonu, Çorum, Tokat, Amasya illerinde geniştir. Keten-Kenevir: Nemli iklim bitkisi olan keten Batı Karadeniz Bölümü'nde Kastamonu başta olmak üzere Sinop, Zonguldak çevresinde tarımı gelişmiştir. Kenevir ise uyuşturucu özelliği nedeniyle devlet kontrolünde üretilir. Soya Fasulyesi: Ordu-Giresun çevresinde yetiştirilir. yapılır. Zeytin: Soğuktan korunmuş Çoruh vadi oluğunda (Artvin-Yusufeli) tarımı Meyve: Amasya başta olmak üzere Kastamonu ve Tokat çevresinde elma, Kastamonu'da erik, Orta Karadeniz'de üzüm, Batı Karadeniz'de kestane tarımı yaygındır. Kış ılıklığı sebebiyle Rize çevresinde az bir alanda turunçgiller yetiştirilir. Son yıllarda ise Rize ve Trabzon çevresinde kivi tarımı yapılmaya başlamıştır. 2.1.7.2. Hayvancılık Bölgede hayvancılık faaliyeti önemli bir ekonomik etkinliktir. Kıyı kesiminde bitki örtüsünün gür olması, yüksek dağ çayırlarının bulunması ve arazinin engebeli olması ve nemli iklim nedeniyle büyükbaş hayvancılık yapılır. Küçükbaş hayvancılık bölgenin iç kesimlerindeki ovaların kenarlarında yaygındır. Batı ve Orta Karadeniz'in iç kesimlerinde tiftik keçisi yetiştirilir. Bölgenin kuzeyindeki Karadeniz, balık potansiyeli bakımından zengindir. Türkiye balık üretiminin yaklaşık %80'i Karadeniz'den karşılanır. Son yıllarda aşırı avlanma ve denizin kirlenmesi nedeniyle balık üretiminde düşme görülmüştür. Karadeniz'de 200 m den daha derinlerde zehirli gazlar sebebiyle canlı hayatı yoktur. 23
Doğu Karadeniz Bölümü'nde arıcılık da önemli bir gelir kaynağıdır. Özellikle Rize-Anzer yöresinin balları çok ünlüdür. Bolu yöresinde ise kümes hayvancılığı yaygındır. 49 2.1.7.3. Endüstri 50 Demir-Çelik Endüstrisi: Divriği (Sivas)'den çıkarılan demir cevheri, Samsun Limanı vasıtasıyla taşınarak Karabük ve Ereğli'deki fabrikalarda işlenir. Bakır Endüstrisi: Murgul (Artvin)'daki bakır cevheri, bu yörede kurulan bakır fabrikasında işlenir. Küre (Kastamonu)'de çıkarılan bakırlar ise Samsun Bakır İşletmeleri'nde işlenir (Sebebi Samsun'un iç kesimlere olan bağlantısının kolay sağlanmasıdır). Şeker Endüstrisi: Karadeniz Bölgesi'nde üretilen şekerpancarı Turhal (Tokat), Suluova (Amasya) ve Kastamonu şeker fabrikalarında işlenir. Tütün Endüstrisi: Karadeniz'in, özellikle Orta Karadeniz Bölümü'nün tütünleri, Samsun ve Tokat'taki sigara fabrikalarında işlenir. Fındık Endüstrisi: Giresun çevresinde gelişmiştir. Çay Endüstrisi: Rize ve yöresinde toplanmıştır. Kağıt Endüstrisi: Aksu (Giresun), Çaycuma (Zonguldak) ve Taşköprü (Kastamonu)'de bulunmaktadır. 49 http://www.cografya.gen.tr/egitim/bolgeler/karadeniz.htm Erişim tarihi: 25.01.2012 50 http://www.cografya.gen.tr/egitim/bolgeler/karadeniz.htm Erişim tarihi: 25.01.2012 24
Kereste-Tomruk Endüstrisi: En fazla Batı Karadeniz Bölümü'nde gelişmiştir (Sinop, Bartın, Zonguldak, Bolu, Düzce ve Kastamonu çevresinde). Bölge; maden kömürü, bakır, orman ve deniz ürünleri, çay, fındık, tütün, demir-çelik, keten-kenevir, pirinç, soya fasulyesi bakımından ülke ekonomisine önemli bir katkı sağlar. 2.1.7.4. Yeraltı Zenginlikleri 51 Taşkömürü: Ereğli-Zonguldak havzasından çıkarılır. Önemli bir kısmı demir-çelik üretiminde enerji kaynağı olarak kullanılır. Ayrıca Çatalağzı Termik Santrali'nde de taşkömürü kullanılmaktadır. Bakır: Murgul (Artvin), Küre (Kastamonu) ve Çayeli (Rize)'nde çıkarılmaktadır. Linyit: Merzifon (Amasya) ve Havza (Samsun) çevresinden çıkarılmaktadır. Demir: Ordu'da çıkarılmaktadır. Manganez: Zonguldak-Ereğli ve Artvin-Borçka çevresi ile Trabzon, Amasya ve Katamonu'da çıkarılmaktadır. 2.2. Turizm Karadeniz Bölgesi yaz mevsiminin kısa sürmesi ve bol yağış alması nedeniyle deniz-kum-güneş turizminin geliştirilmesi mümkün olmadığından bu tür turizme tam bir alternatif durumundadır. Bölgeyi turizm merkezi yapabilecek özellikleri doğası, kültürel ve tarihi zenginlikleridir. 51 http://www.cografya.gen.tr/egitim/bolgeler/karadeniz.htm Erişim tarihi: 25.01.2012 25