Yüksek irtifa ve bozulmamış doğal yapıdan kaynaklanan ayırt edici özelliklere sahip tarımsal ürün miktarını artırmış; ürettiğini işleyerek değerinde pazarlayan; kaliteli ve çeşitli hizmet sunumu ile iç ve dış yakın coğrafyası için çekim merkezi olmuş; yaşanabilirliği yüksek bir bölge olmak.
TRA1 Düzey 2 Bölge Planı 2014 2023 Kalkınma Bakanlığının. tarih ve..sayılı yazısı ile kabul edilmiştir.
TRA1 Düzey 2 Bölgesi ülke, Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgesi içerisinde bağlantı olma özelliği ve coğrafi avantajları nedeniyle önemli bir yere sahiptir. Bu bölgenin sosyoekonomik açıdan kalkınma hedeflerini gerçekleştirmesi bahsi geçen bölgelere de katkı sağlayacaktır. Bu maksatla bölgenin planlı ve sürdürülebilir biçimde kalkınmasına katkı ÖNSÖZ sağlayacağını düşündüğümüz TRA1 Düzey 2 Bölge Planı (2014 2023) emek yoğun bir çabanın sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Başkanı olduğum KUDAKA Yönetim Kurulu olarak hazırlanan bu planı önemsediğimizi, hazırlık aşamalarına katkı verdiğimizi ve uygulama boyutunda da bölgeye yön vereceğini düşünmekteyiz. Plan hazırlığı aşamasında yoğun çaba gösteren başta Ajans personeli olmak üzere bölge genelinde anketler, komisyonlar, kurullar ve komitelerde katkı veren bütün kamu, STK ve özel sektör temsilcilerine teşekkürlerimi sunarım. Abdurrahman AKDEMİR Erzincan Valisi KUDAKA Yönetim Kurulu Başkanı iv
Güncel veriler, dünyadaki genel gidişat, Türkiye nin gelecek on, kırk ve elli yıllık vizyonu, TRA1 Düzey 2 Bölgesi, bölgeden dünyaya bakış, yakın dış ekonomik çevre, saha verileri, halkın görüşü, bölgenin ulusal, yakın dış çevre ve küresel hedeflerle uyumlu vizyonu ve bu vizyona giden yolda kullanılacak araçlar, TRA1 Düzey 2 Bölge Planı (2014 2023) konusunda akla gelen anahtar kelimeler ve cümle parçalarıdır. 2010 yılı içerisinde yine Ajansımızın koordinasyonunda bölgede hazırlanan ilk bölge planı olan TRA1 Düzey 2 Bölge Planı (2011 2013) sonrasında gerek hazırlık gerekse uygulama SUNUŞ konusunda edinilen tecrübeler bu plana fazlasıyla aktarılmıştır. Planın hazırlık planı, yöntemi, kurgusu ve nihayetinde bölgenin geleceğine dair ortaya koyduğu vizyon, gelişme eksenleri ve öncelikleri son derece gerçekçi, saha verilerini içeren, bilimsel analiz tabanı olan, katılımcı ve kapsayıcı bir özellik göstermektedir. Son derece titizlikle, zaman ve emek harcanarak hazırlanan bu planın hazırlık sürecinde Ajansımız Araştırma ve Planlama Birimi uzmanlarına ilçelerde yapılan çalışmalarda katkı sağlayan başta kaymakamlıklarımız ve diğer kurum personeline, anketlere katılarak bölge geleceğine yön verme inisiyatifini alan değerli halkımıza, sektörel komisyonlarda görev alan değerli akademisyenlere, kamu kurumları, STK lar ve özel sektör temsilcilerine, Ajansımızın Kalkınma Kuruluna ve nihayetinde bize her aşamada yön veren, katkı sunan önümüzü açan Yönetim Kurulumuza teşekkürü borç bilirim. Talha Bekir ÖZMEN KUDAKA Genel Sekreteri v
YÖNETİCİ ÖZETİ 1 Hazırlık süreci 30 Mart 2011 tarihinde başlayıp 2013 yılı sonuna kadar devam eden TRA1 Düzey 2 Bölge Planı (2014 2023) mevcut durumunun analiz edilmesi, bu analizden elde edilen sonuçlara dayalı olarak bir bölge vizyonunun tespit edilmesi ve nihayetinde bu vizyona ulaştıracak temel amaçların, önceliklerin ve tedbirlerin ortaya çıkarılması şeklinde bir kurgu ile ortaya çıkarılmıştır. Plan hazırlığı sürecinde literatür bilgisi bölgeye dışarından bakan ulusal ve uluslararası literatür, plan, strateji, istatistik ve projelerden ve içeriden bakan Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanan raporlar, Ajansın proje bazlı desteklediği araştırma raporları, stratejiler ve akademik tezler ve makalelerden yararlanarak oluşturulmuştur. Saha verileri ilçeler özelinde yapılan çalıştaylar ve toplantılarda ve sanal ortamda doldurulan anket formları ile alınırken bu süreçte bir tanesi planın uygulamasına dönük olmak üzere 3 adet Kalkınma Kurulu Toplantısı gerçekleştirilmiştir. Plan hazırlığı sürecine dahil edilen en geniş kapsamlı çalışma 2011 yılında dokuz aylık bir süreçte hazırlanan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi İnovasyona Dayalı Bölgesel Turizm Stratejisi ve Eylem Planı dır. Bu çalışma kapsamında 6 çalıştay, 12 alt sektörde il çalışma grupları, yaklaşık 2000 kişilik katılımcı, iki büyük konferans, üç adet saha gezisi, 13 alt basamakta ulusal rekabet analizi, 1290 adet turizm değer varlığı tespiti, çeşitli anketler yapılmış ve 2012 yılından itibaren uygulama aşamasında kazanılan saha tecrübeleri de plana aktarılmıştır. Plan hazırlık sürecine ayrıca 2011 yılında Erzincan Ekonomisi 2023 Vizyonu adlı strateji ve eylem planı ile de destek sağlanmıştır. Bu çalışma kapsamında da Erzincan merkez diğer ilçelerde çalıştaylar yapılmış ve 329 katılımcıya ulaşılmıştır. Yine bu süreçte bölge tarımı incelenirken et ve süt üretimi, organik tarım, su ürünleri, yem bitkileri, tıbbi aromatik bitkiler, arıcılık ve tohumculuk sektörlerinde 8 adet komisyon oluşturulmuş, 6 adet çalıştay düzenlenmiş, 2 adet çıktısı ele alınmış, her alt sektör için 2 adet bilgilendirme toplantısı, 4 adet köy ve 10 adet işletme ziyareti ve yaklaşık 100 kişinin katıldığı anket çalışmaları yapılmıştır. Hazırlık kapsamında bölgenin her ilçesinde mevcut durum analizine ve vizyon belirlemeye yönelik toplantılar düzenlenmiştir. İlçe toplantılarının organizasyonu sırasında katılımcılık konusunda daha yenilikçi bir yaklaşım güdülerek, belediye başkanları, muhtarlar, kamu kurum ve kuruluşu temsilcilerinin yanı sıra; özellikle köy veya mahallelerde görev yapan öğretmenlerin, okul müdürlerinin, tarım danışmanlarının, din görevlileri ile sivil toplum kuruluşları (meslek odaları, dernek, birlik veya kooperatif) temsilcilerinin, özel sektör temsilcilerinin, kanaat önderlerinin ve katkı vi
sağlayabilecek vatandaşların katılımının sağlanmasına büyük özen gösterilmiştir. 1350 den fazla katılımcıya ulaşılan ilçe toplantılarında ilçenin genel sosyo-ekonomik durumu, lokomotif sektörleri, mevcut kalkınma potansiyelleri ile geleceğe dair beklentiler ve vizyonlar ele alınmıştır. Planın tüm hazırlık süreci boyunca bölge için 4500 den fazla kişinin fikir yürütmesi, görüş belirtmesi ve katkı vermesi sağlanmıştır. Planın taslak hali 15.07.2013 tarihinde hem Kalkınma Bakanlığına görüş için gönderilmiş hem de www.kudaka.org.tr adresinden bölge aktörlerinin görüşüne sunulmuştur. Plan üzerinde Kalkınma Bakanlığının görüşlerinin alınması için 26.09.2013 tarihinde Bakanlıkta bir toplantı düzenlenmiştir. Buna ilave olarak Kalkınma Bakanlığı aracılığı ile diğer bakanlıklardan gelen görüşler de alınarak planın ilk revizyonu yapılarak 23.12.2013 tarihinde Kalkınma Bakanlığına onay için sunulmuştur. 2 TRA1 Düzey 2 Bölgesi 40.842 km² lik yüzölçümü ile DAP Bölgesi nin alansal olarak en geniş bölgesi ve Türkiye yüzölçümünün %5,2 sidir. Bölge %63 ünü kaplayan dağlar nedeniyle topografik olarak yüksek ve engebeli bir yapıdadır. Bölgede akarsuların oluşturduğu düşük yükseltili alanlarda daha ılıman mikroklima zonları ortaya çıkmışsa da yükseltiye ve karasallığa bağlı olarak sert karakterli bir iklim hüküm sürmektedir. Bölge zengin su kaynaklarının başlangıç noktasındadır ve Türkiye nin en önemli akarsularından Çoruh, Aras, Fırat ve Yeşilırmak nehirlerinin havzaları üzerindedir. Yüksek çayır mera alanlarına ve bitki örtüsü çeşitliliğine sahiptir. Bölgenin önemli bir bölümü 1. derece deprem kuşağında kalmaktadır. Doğal madensuyu ve jeotermal kaynaklar bakımından zengindir. Tarihi boyunca olduğu gibi bugün de bölge dünya, Avrupa ve Türkiye nin en önemli ulaşım akslarından birinin ve enerji doğu batı ana aksının üzerinde yer almaktadır. Kara ve demiryolu bağlantısının iyileşmesiyle kuzey ve güney limanlara bağlantı konusunda avantajlı duruma geçen bölgenin, kuzeyden Trabzon ve Rize limanları, güneyden ise İskenderun ve Mersin limanları ile dış dünyaya açılması mümkündür. Karadeniz üzerinden Tuna nehri boyunca Avrupa nın ortasına kadar suyolu ile erişebilirliği olan bölgenin doğu aksında Orta Asya ve Kafkaslar ile coğrafi ve kültürel yakınlığı vardır. İran, Azerbaycan, Gürcistan ve daha doğuda Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine coğrafi ve kültürel olarak oldukça yakındır. Türkiye nin doğu sınırı girişinden başlayarak en büyük nüfus, yerleşme, ticaret ve eğitim merkezi (Erzurum) de bölge içerisinde yer almaktadır. Bölgede önemli bir oranda öğrencisi bulunan ve etnik ve kültürel anlamda bölgeye yakın nüfusu barındıran İran nitelikli insan gücü ve sermaye birikimi bölge için bir fırsat niteliğindedir. vii
3 Bölgenin 2012 yılı sonu itibariyle nüfusu 1.072.848 kişi (Türkiye nüfusunun %1,4 ü) olup nüfus yoğunluğu 26 kişi/km 2 ile Düzey 2 Bölgeleri içerisinde son sıradadır. Bölgenin Türkiye toplam nüfusu içerisindeki payının 2023 e kadar az da olsa azalma göstermesi beklenmektedir. Nüfusun %63 ü kentsel alanlarda yaşamaktadır. Bölgede, çalışma çağı dışındaki nüfus oranında artış yönlü bir seyir gözlenirken hem net göç hem de net göç hızı genelde artış eğilimindedir. İstihdam oranları ülke genelinden daha yüksektir. Bölgede 2012 yılı rakamlarına göre istihdamın %41,8 i tarım, %12,1 i sanayi ve %46,4 ü hizmetler sektörlerinde gerçekleşmiştir. Tarım sektöründeki istihdam Türkiye ortalamasına göre oldukça yüksektir. Bölgede erkeklerin çoğunluğu (%62,9) tarım dışı sektörlerde çalışırken kadınların çoğunluğu (%75,3) tarımda çalışmaktadır. Nüfus en yüksek oranda lise ve dengi okul mezunu olup okuma yazma bilen ancak okul bitirmemiş olanların yüksek oranı ilköğretim çağındaki nüfusun yüksek oranını göstermektedir. Bölgede her ilde bulunan bir adet devlet üniversitesine ilave olarak Erzurum da ikinci üniversite olarak teknik üniversitenin kurulmuş olması bölgenin geleceği açısından son derece önemlidir. Bölge özellikle Erzurum da oluşturulan fiziksel ve insan kaynağı altyapısı ile kamu hastanelerine ilave olarak özel sektör hastanelerini de çekmeyi başarması durumunda Sağlık Bakanlığının stratejik hedefleri doğrultusunda sağlık turizmine yönelik önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Bölgenin yaşanabilirlik seviyesi düşüktür. 4 Bölgede başta hayvancılık olmak üzere tarım ve geçiş güzergahında olması nedeniyle ticarete dayanan hizmetler sektörü yüzyıllardır devam eden ekonomik faaliyetlerdir. Son dönemde gelişme gösteren turizm ise mevcut potansiyelden yararlanılarak sosyoekonomik kalkınmaya katkı sağlayabilecek önemli bir sektör haline gelmiştir. Sanayi üretimi bölge içerisinde yapılan özel sektör yatırımları ile nispeten daha yavaş bir gelişim seyri izlemektedir. Bölgede tarım sektörü içerisinde, hayvancılık (kırmızı et ve süt ürünleri), organik tarım, su ürünleri, yem bitkileri, tıbbi ve aromatik bitkiler, arıcılık ve arı ürünleri ile tohumculuk sektörleri faaliyet yoğunluğu ve potansiyeli olan alt sektörlerdir. Geleneksel hayvancılık faaliyetleri ile uğraşan çiftçilerin yaş ortalamasının 43 civarındadır. Bölgede yöresel ürün üretimi konusunda tulum peyniri ve civil peynir gibi marka değeri taşıyan ürünler mevcuttur. Türkiye nin zengin akarsu havzalarının başlangıç noktasında bulunduğu için bölgenin tamamında su ürünleri üretimi yapılabilecek alanlar mevcuttur. Bölgede arı ürünleri üretimi gelişmeye açık bir alandır. Bununla beraber, arı ürünleri çeşitliliğinin azlığı ve bu ürünlerin ikincil ürünlere dönüştürülememesi bölgeye ve sektöre olumsuz yansımaktadır. Bölgenin yüksek rakım ve viii
düşük nem şartları gibi çevresel avantajları tohumculuk faaliyetlerini bölge ekonomisine katkı veren bir sektör haline getirebilecek potansiyele sahiptir. 5 Bölgenin tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerindeki paylarının ülke geneline oranı 2010 yılı itibariyle sırasıyla %1,8; 0,7 ve 0,9 olup, GSKD sıralamasında bölge, 26 Düzey 2 Bölgesi içerisinde 24 üncü sırada yer almaktadır. İmalat sanayi üretiminde bölge ülke geneline göre geri kalmış durumdadır. Bölgede kış mevsiminin uzunluğu, demir ve tuğla gibi malzemelerin bölge dışından temini, kalifiye iş gücünün inşaat sezonunun uzun ve talebinin yüksek olduğu bölgelere göç etmesi inşaat sektörünün yeterince gelişmemesine neden olurken sektörün temel girdi maddesi olan çimentonun bölgeden karşılanması önemli bir avantajdır. Bölge endüstriyel hammadde potansiyeli bakımından oldukça zengin olmasına rağmen bölgenin coğrafi şartları, iklim koşulları, inşaat ve madencilik sanayinde pazarlama imkânlarının kısıtlı olması gibi nedenlerle endüstriyel hammaddelerin büyük çoğunluğu kullanılamamaktadır. Bölgedeki özel sanayi kuruluşlarının büyük çoğunluğu teknik kapasite ve finansman sıkıntısı çekmektedir. 6 Bölge içerisinde hizmetler sektörü özellikle Erzurum başta olmak üzere il merkezlerinde hizmet sunum olanakları nedeniyle çok önemli bir sektör olma özelliği taşımaktadır. Bölgenin ürettiği katma değer içinde tarım sektörünün payı %16,8 iken bölge GSKD sinin %66,4 ünü hizmetler sektörü oluşturmaktadır. Bölgede öne çıkan alt hizmet sektörleri ticaret, otel ve lokantacılık, lojistik ve çağrı merkezleri olarak verilebilir. Üniversitelerin, kamu kurumlarının ve özel sektör kuruluşlarının bölge idarelerinin neden olduğu öğrenci, memur ve asker yoğunluğu bölgede Erzurum kent merkezini en önemli hizmet sunum merkezi haline getirmiştir. Bu açıdan hizmetler sektörü mevcut nüfusun ihtiyaçlarının yerinde karşılanarak bölge dışından gelen sermayenin bölge içinde birikimini sağlaması nedeniyle kilit bir sektördür. Bölgede çevre bölge ve illere de hizmet veren sağlık, lojistik ve çağrı merkezlerinin kurulması ve gelişen turizm faaliyetleri sektörün bölge için gelecekte önemini artıracağını göstermektedir. 7 Bölge derin tarihi geçmişi, özgün iklimi ve coğrafi yapısı, zengin su kaynaklarının başlangıç noktasında bulunması ve termal kaynakları nedeniyle farklı turizm tipleri için çok yönlü ve oldukça geniş bir yelpazede değer ve varlık potansiyeli sunmaktadır. Bölgede başta kış ve spor; kongre, incentive ve fuar; tarih ve kültür; macera ve doğa sporları; eko-turizm ve sağlık turizmine kaynak olabilecek toplam 1.290 adet turizm varlık ve değeri tespit edilmiştir. Bu ix
değer ve varlıklar, bölgenin sahip olduğu yüksek potansiyele ve dört mevsim turizm için zengin ürün çeşitliliğine işaret etmektedir. 2011 yılında Erzurum da düzenlenen UNIVERSIADE oyunlarının ardından bölgenin bu potansiyeli uluslararası platformda da tanınmaya başlamıştır. Bölgede var olan turizm potansiyelinin harekete geçirilmesi için 2011 yılında Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı koordinasyonunda İnovasyona Dayalı Bölgesel Turizm Stratejisi ve Eylem Planı (2012 2023) hazırlanmış ve 2012 yılında yerel aktörlerin katkıları ile uygulamaya konulmuştur. Bölgede turizm sektörünün değer zincirinde yer alan tüm sektörlerle beraber mümkün olan en yüksek sosyoekonomik faydayı sağlaması için bu stratejik eylem planının uygulanması son derece önem arz etmektedir. 8 Bölge geniş yüzölçümü ve engebeli arazi yapısıyla ulaşım imkânları bakımından dezavantajlı bir konuma sahiptir. Ulaşım altyapısı yıllar itibari ile iyileşiyor olsa da pazara erişilebilirlikte yaşanan zorluklar bölgenin sosyoekonomik gelişmişliğine etki eden önemli faktörlerdendir. Bölgede kuzey güney bağlantısı doğu batı aksı kadar gelişmemiştir. Dolayısıyla bölgenin kuzey ve güneyindeki yerleşimler arasındaki coğrafi erişilebilirlik sınırlıdır. Merkeze ve doğu - batı ana aksına yakın ilçeler coğrafi erişilebilirlik açısından avantajlı konumdadır. Bölge içerisinde nüfus ve erişilebilirlik birlikte ele alındığında bölge içerisinde hizmete erişimin kolay olacağı ilçeler merkez ilçeler dışında ana aksa yakın ve diğer ilçelerin kolay ulaşabileceği ilçelerdir. Bölge içerisinde ilçeler; bölgesel kalkınma odağı ilçeler, bölgesel kalkınma odağı olmaya uygun ilçeler, tarım ve hayvancılık ürünleri üretim merkezleri ve özel kalkınma potansiyeli olan ilçeler şeklinde ele alınmaktadır. 9 Bölgenin kırsal alanı tarımsal üretimde sürekliliğin ve katma değerin sağlanamadığı, turizmde harekete geçirilememiş potansiyeli olan ve sosyal açıdan yaşanabilirliği düşük bir özelliktedir. Bölgenin kırsalında bitkisel ve hayvansal üretim en önemli uğraştır. Üretilen bitkisel ve hayvansal ürünlerin yüksek katma değerli hale getirilememesi bu konuda üreticilerin rekabet güçlerini azaltmaktadır. Üretici devlet desteklerinden yararlanma ve ortak iş yapma kültür ve becerisi konusunda yetersizdir. Genelde küçük ölçekli aile işletmesi olan üreticiler girdi maliyetlerini azaltamamaktadır. İlçelerde öne çıkan bir diğer potansiyel ise bir iki ilçede nispeten altyapısı tamamlanmış ama geriye kalan tüm ilçelerde potansiyel halinde duran turizme hizmet edebilecek değer ve varlıklardır. Bu değer ve varlıklardan yetersiz sosyokültürel ve fiziksel altyapı nedeniyle yerli halk fayda sağlayamamaktadır. Altyapısı nispeten tamamlanmış olan ilçelerde ise tanıtım konusunda etkin faaliyetler gerçekleştirilememektedir. x
İlçeler özelinde potansiyel olarak değerlendirilebilecek bir diğer özellik ise doğal kaynaklar ve sanayi üretimidir. Genelde alternatif enerji kaynakları (biyogaz, rüzgar, güneş ve jeotermal su), doğal taş, çeşitli madenler ve tuz rezervleri ve atıl bulunan sanayi tesisleri gibi yine sadece potansiyeli olan ve araştırma ve fizibilitesi yapılmamış olan alanlar ilçelerde mevcuttur. İlçeler özelinde sosyal yaşama ve yaşanabilirliğe dair altyapı eksiktir. Bu nedenle aktivite imkânı bulamayan yerli ve yerleşik halk ilçelerde vakit geçirememekte ve ekonomiye katkı vermemektedir. 10 Bölge sahip olduğu hizmet sunum odakları ile yakın çevresine ve coğrafyasına eğitim, sağlık, kültür, turizm ve bilimsel çalışma gibi konularda merkez olabilecek potansiyeldedir. Bununla beraber, bölgeyle bu açıdan benzer özellik gösteren dış merkezlerde mesleki ve sosyal amaçlı sivil toplum birlikteliklerinin kurumsal ve profesyonel olarak yürütüldükleri; ortak karar alma ve iş yapma kültür ve becerileri ile özel sektörün organize olma kabiliyetinin yüksek olduğu; yerel yönetimler, özel sektör STK ları ve merkezi idare arasında çok sıkı bir işbirliğinin varlığı ve bunun sonucunda ise mal ve hizmetlerin katma değerli hale getirildiği görülmektedir. 11 TRA1 Düzey 2 Bölge Planı (2014 2023) ilkesel olarak ulusal stratejileri bölge ölçeğinde tamamlayıcı, bölgesel ölçekte sosyal ve ekonomik kalkınmaya eşit önem veren, sürdürülebilirliği temel alan, yerel katılımı, aktörler arası işbirliklerini güdüleyen ve yerindenliği vurgulayan bir belgedir. 12 Plan bölge özelinde mal ve hizmet üretimi, bu üretimin kaliteli ve katma değerli hale getirilmesi, yaşam şartlarının iyileştirilmesi ve toplum refahının yükseltilmesi konularının odağına insan faktörünü ortak bileşen koymaktadır. Bu açıdan bölge için insan üretimde kaynak, nitelikli ürünü oluşturacak sosyal sermaye ve kaliteli yaşamın merkezi olarak kabul edilmektedir. Bölgede sosyoekonomik kalkınmaya katkı sağlayacak bir planlama yaklaşımında insanları üretme konusunda daha fazla performans harcamaya, üretilen ürünlerin değerinde pazarlanmasını sağlamaya ve bölgenin tamamında yerleşim yerlerinde yaşanabilirlik göstergelerini iyileştirmeye yönelik kurguların olması gerektiği görülmektedir. Bu anlayışın mekana yansıması merkez ilçeleri hizmet sunum merkezleri kabul ederek diğer ilçelere sosyoekonomik göstergeleri ve erişilebilirliklerine göre fonksiyon yüklemek şeklindedir. 13 Planın bölge vizyonu; yüksek irtifa ve bozulmamış doğal yapıdan kaynaklanan ayırt edici özelliklere sahip tarımsal ürün miktarını artırmış; ürettiğini işleyerek değerinde pazarlayan; xi
kaliteli ve çeşitli hizmet sunumu ile iç ve dış yakın coğrafyası için çekim merkezi olmuş; yaşanabilirliği yüksek bir bölge olmak şeklindedir. Bölgenin belirlenen vizyonu yakalayabilmesi için benimsenen gelişme eksenleri; Başta nitelikli ve ayırt edici özellikteki ürünler olmak üzere tarımsal üretimin miktar ve kalitesinin artırılması, Bölgede üretilen hammaddenin işlenerek katma değerli ürün haline getirilmesi Sunduğu kaliteli ve çeşitli hizmetler ile bölgenin yakın ve uzak coğrafyası için bir sunum merkezi haline gelmesi Bölgenin yaşanabilirliğinin artırılması şeklindedir. Bu gelişme eksenleri altında ele alınması gereken öncelikli konular ise; Kaliteli, yeterli ve sürekli tarımsal üretim için sosyal altyapının iyileştirilmesi Kaliteli, yeterli ve sürekli tarımsal üretim için teknik altyapının iyileştirilmesi Bölgeye işleme ve imalat sanayi yatırımlarının çekilmesi Bölgenin sermaye birikiminin bölge içerisinde yatırıma dönüştürülmesinin sağlanması Bölgenin Ar-Ge, yenilikçilik ve teknoloji kullanım seviyesinin yükseltilmesi Katma değeri yüksek ürünlerin değerinde pazarlanması Bölgede turizmin değer zincirindeki tüm alt sektörlerle beraber mümkün olan en yüksek sosyoekonomik faydayı sağlaması Bölgede farklılaşmış hizmet tiplerinin geliştirilmesi Üniversitelerin bölgenin sosyoekonomik kalkınmasına katkılarının artırılması Bölgenin erişilebilirliğinin artırılması Bölgenin sosyal, kültürel, sanatsal ve rekreasyonel imkanlarının geliştirilmesi şeklindedir. Bu öncelikli konuların bölgede geliştirilmesine yönelik uygulanabilecek tedbir başlıkları ise; Üreticinin teknik kapasitesinin ve niteliğinin artırılması Örgütlenmenin ve işbirliği kültürünün geliştirilmesi Bölgede tarımsal girişimciliğin ve girişim sayısının artırılması Tarımsal hammaddenin üretilmesi, toplanması, taşınması ve işlenmesine yönelik alt yapı ve organizasyon eksikliklerinin giderilmesi Tarımsal üretime yönelik araştırma, fizibilite, envanter ve strateji geliştirme çalışmalarının yapılması Sözleşmeli tarımsal üretimin bölgede yaygınlaştırılması Ayırt edici tarımsal ürün üretiminin ve yenilikçi uygulamaların bölgede yaygınlaştırılması Bölgeye yatırımı çekecek sanayi altyapısının geliştirilmesi Bölgeye yatırım yapacak işletmelere yol gösterecek bilgi altyapısının oluşturulması Bölgenin sanayi yatırımı imkânlarının ulusal ve uluslararası alanlarda tanıtılması Bölgenin girişimcilik kültürünün geliştirilmesi Ortak çalışma kültürü ve işbirliği ağlarının oluşturulması Bölgede araştırma merkezlerinin altyapılarının geliştirilmesi Üniversite sanayi işbirliğinin sağlanması Firmaların Ar-Ge ve yenilik konularında bilinçlendirilerek güncel trendleri ve sektörel yenilikçi modelleri takip etmeleri sağlanarak teknoloji kullanım düzeylerinin artırılması xii
Bölgenin dış ticaret kapasitesinin geliştirilmesi Bölgede markalaşma kültürünün geliştirilmesi ve marka ürünler oluşturulması Bölge için alternatif pazar ağlarının ve pazarlama yöntemlerinin geliştirilmesi Öncelikli turizm alanlarında (Kış, kongre, tarih, doğa ve eko-agro) farklılaşan ve değer yaratan turizm ürünlerinin geliştirilmesi, pazarlama ve sunuma hazır hale getirilmesi Turizm ürünlerinin yurt içi ve dışında etkin şekilde tanıtımı, pazarlanması ve destinasyon markalaşmasının sağlanması Turizm değer zincirinde özel sektörün, girişimciliğin ve insan kaynağının geliştirilmesi Toplumun turizmi içselleştirmesinin sağlanması ve sektörün gelişimini hızlandıracak sosyal ve kültürel ortamın güçlendirilmesi Çevre Düzey 2 Bölgeleri ile tematik turizm koridorlarının oluşturulması ve ortak tanıtım yapılması Bölgede sağlık ve spor gibi altyapısı gelişen alanları destekleyen hizmetlerin sunulması Üniversitelerin bölgeye olan statik katkılarının artırılması Üniversitelerin bölgeye olan dinamik katkılarının artırılması Ulaşım altyapısının iyileştirilmesi Mevcut ulaşım imkanlarının iyileştirilmesi Yerleşim merkezlerinin kent estetiği ve belediye hizmetleri yönünden iyileştirilmesi ve farklılaştırılması Bölgede kırsal alanın çekiciliği yüksek ve huzur veren mekanlar haline getirilmesi Bölgede erişilebilir sosyal, kültürel ve sanatsal donatıların yaygınlaştırılması şeklindedir. xiii
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... iv SUNUŞ... v YÖNETİCİ ÖZETİ... vi 1. HAZIRLIK SÜRECİ ve KURGU... 1 2. TRA1 DÜZEY 2 BÖLGESİ NİN AYIRTEDİCİLİĞİ... 6 3. PLANIN BÖLGEYE YAKLAŞIMI... 21 4. PLANIN BÖLGE VİZYONU... 23 5. BÖLGENİN GELİŞME EKSENLERİ... 23 6. PLANIN MEKANSAL YANSIMALARI... 51 7. FİNANSMAN İMKÂNLARI... 63 8. UYGULAMA, KOORDİNASYON, İZLEME VE DEĞERLENDİRME... 72 9. PERFORMANS GÖSTERGELERİ... 77 10. PLANIN ÜSTÖLÇEK PLANLARLA UYUM VE İLİŞKİSİ... 80 xiv
ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.Planın temel hazırlık kurgusu... 2 Şekil 2.Planın bölgeye yaklaşımı... 22 Şekil 3. Planın bölge vizyonu... 24 Şekil 4. Mekansal gelişim şeması... 52 Şekil 5.Tarımsal Üretim Alanları... 57 Şekil 6. Turizm değerleri... 58 Şekil 7. Turizm rotaları... 59 Şekil 8. İlçe kimlikleri... 60 Şekil 9. İlçe kademeleri... 61 Şekil 10. Bölgeler arası işbirlikleri... 62 Şekil 11. Bölge Planı uygulama yöntemi... 73 TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. Bölge ilçelerinin sosyoekonomik göstergelere (EDE) göre sınıflaması... 14 Tablo 2. Potansiyel erişilebilirlik (cazibe) ve EDE değerlerine göre gruplama... 14 Tablo 3. TRA1 Düzey 2 Bölgesi son üç yıllık kamu yatırım tahsisleri (bin TL)... 63 Tablo 4. TRA1 Düzey 2 Bölgesi son üç yıllık KÖYDES proje ödenekleri... 66 Tablo 5. Bölgenin MFİB tarafından yürütülen IPA programlarından yararlanma durumu... 67 Tablo 6. Kalkınma Kurulu Komisyonları... 74 Tablo 7.Üst ölçek plan ve stratejilerle uyum... 83 xv
1. HAZIRLIK SÜRECİ ve KURGU TRA1 Düzey 2 Bölge Planı (2014 2023) hazırlık süreci 30 Mart 2011 yılında başlayan ve 2013 yılı sonuna kadar devam eden bir dönemi kapsamaktadır. Bu dönem içerisinde planın kendisi ve plana içerik olarak dahil olmayan ancak referans belge olarak sonuçları ya da belirli kısımları plan içerisinde geçen analizler yapılmış ve raporlar hazırlanmıştır. Planın temel hazırlık kurgusu Şekil 1 de verilmiştir. Planın en temel hazırlık kurgusu bölgenin mevcut durumunun analiz edilmesi, bu analizden elde edilen sonuçlara dayalı olarak bir bölge vizyonunun tespit edilmesi ve nihayetinde bu vizyona ulaştıracak temel amaçların, önceliklerin ve tedbirlerin ortaya çıkarılması şeklindedir. Plan hazırlığı sürecinde gerek mevcut durum analizine gerekse plan vizyonunun oluşturulmasına katkı sağlayan veri girdisinin elde edilmesi aşamasında literatür bilgisinin ve saha verilerinin toplanması yoluna gidilmiştir. Bu amaçla, bölgeyi bölge dışından değerlendiren bir bakış açısıyla ulusal ve uluslararası literatür, plan, istatistik ve projeler ele alınmıştır. Bölgeye bölge içinden bir bakışı elde edebilmek için ise ilçeler özelinde çalıştaylar yapılmış, toplantılarda ve sanal ortamda anket formları doldurulmuş ve 2 adet Kalkınma Kurulu Toplantısı gerçekleştirilmiştir. Bunların yanında Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanan raporlar ile Ajansın proje bazlı desteklediği araştırma raporlarından ve stratejilerden de yararlanılmış, bölge ile ilgili akademik tezler ve makaleler incelenmiş, bölgede yer alan kurumların strateji ve raporları da değerlendirmeye alınmıştır. Plan hazırlık sürecinde bölgenin öncü sektörleri özelinde strateji geliştirme ve raporlama çalışmaları da yapılmış ve elde edilen veriler ve oluşturulan hedefler plana da dahil edilmiştir. Bu konuda bölgede yapılan en geniş kapsamlı çalışma 30 Mart 2011 tarihinde hazırlığına başlanan ve 31 Aralık 2011 tarihinde tamamlanan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi İnovasyona Dayalı Bölgesel Turizm Stratejisi ve Eylem Planı dır (İDBTSEP). Bu çalışma kapsamında; ikisi Erzincan ve Bayburt ta olmak üzere toplam 6 çalıştay gerçekleştirilmiştir. Bu çalıştaylar ile bölge içinden ve dışından kamu, özel sektör, STK ve üniversitelerden toplam 852 temsilciye ulaşılmış, bu kişilerin bölgenin turizm potansiyelinden ve yürütülen faaliyetlerden haberdar olması sağlanarak katkıları alınmıştır. 1
Şekil 1.Planın temel hazırlık kurgusu 2
Strateji hazırlık sürecinde turizme destek sağlayan 12 alt sektörde kamu, STK, özel sektör ve üniversite temsilcilerinden oluşan aktörler arasında işbirliği, koordinasyon, bilgi alışverişi ve ortak hareket etme anlayışını ortaya çıkarmak ve tabandan gelen görüş ve önerileri strateji belgesine aktarmak amacıyla il çalışma grupları oluşturulmuş ve koordineli bir biçimde çalışmaları sağlanmıştır. Bu çalışma gruplarına davet edilen ve aktif olarak çalışmalara katılan temsilcilerin sayısı yaklaşık 500 dür. Bu sayıya çalıştay ve konferanslara katılan kişiler de ilave edildiğinde tüm hazırlık süreci içerisinde yaklaşık 2000 kişilik bir katkı ve katılım sağlayan grup elde edilmiştir. Bu katılımcı gruplarla sadece turizm sektörü değil turizmin değer zincirinde bulunan bütün sektörler ele alındığı için Bölge Planı na da önemli girdiler elde edilmiştir. Stratejinin hazırlık sürecinde bölgeye ve bölge turizmine dışarıdan bakışı elde etmek için 23 Haziran 2011 tarihinde bölgede ilk defa Ulusal Turizmde İnovasyon Konferansı düzenlenmiş, 17 18 Temmuz 2011 tarihlerinde yabancı, 10 13 Ekim 2011 tarihlerinde ise yerli tur operatörleri bölgeyi ziyaret ederek görüşlerini bildirmişlerdir. Yerelden bölgeye bakışı tespit etmek için ise Bölgede Turist Olmak adlı bir çalışma ile bölge illerinden bir grup katılımcıya kent merkezleri ve yakın çevresi gezdirilmiş ve izlenimleri anket formaları aracılığı ile elde edilmiştir. Strateji hazırlıkları kapsamında bölge ile yurt içinden tespit edilen alanların toplam 13 alt basamakta kıyaslandığı ulusal rekabet analizi yapılmıştır. Bölgenin turizm açısından potansiyellerinin bir arada ve toplam 14 başlıkta listelendiği ve toplam 1290 adet değer varlığının tespit edildiği bir turizm değerleri envanteri oluşturulmuştur. Turizm sektöründe alt sektörler arası ilişkilerin belirlenmesine ve turistik işletmelerin kendilerini geliştirmesine katkı sağlayacak bir yol haritası oluşturmak amacıyla Değer Zinciri, Sosyal Ağ Analizi; Sektörel İnovasyon Arz ve Talebi ve İhtiyaç anketleri, Kamu ve Özel Sektör Konaklama Tesislerinin Karşılaştırılması anketi ve son olarak da Ziyaretçi Memnuniyet Anketi bölge içinde uygulanmış ve sonuçları stratejiye aktarılmıştır. 2012 yılı içerisinde stratejinin uygulanması için kurulan Turizmi Geliştirme Komitelerinin yaptığı çalışmalar da Bölge Planı için önemli bir veri girdisi sağlamıştır. İDBTSEP uygulama komiteleri ve danışma kuruluna ait üye listeleri Ek 1 de verilmiştir. Planın hazırlığına 2011 yılında Erzincan Ekonomisi 2023 Vizyonu adlı strateji ve eylem planı ile destek sağlanmıştır. İktisadi Araştırmalar Vakfı nın (İAV) koordinatörlüğünde, Erzincan Valiliği ve KUDAKA işbirliği ile hazırlanan çalışma kapsamında Erzincan merkez ilçede bir çalıştay 3
gerçekleştirilmiş ve kamu, üniversite STK ve özel sektörden 110 katılımcı görüş ve önerilerde bulunmuştur. Erzincan ın 8 ilçesinde yine aynı tarafların katıldığı çalıştaylar yapılmış ve toplam 157 kişiye ulaşılmıştır. Bu çalıştaylarda, anket ve SWOT analizi uygulamaları yapılmış ve 2023 vizyonuna yönelik görüş ve öneriler alınmıştır. İstanbul da Erzincanlı Sanayici ve İşadamları Derneği (ERSİAD) ile Erzincan Kültür ve Eğitim Vakfı (EKEV) üyelerinin katıldığı anket çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Ankete katılan 51 kişi görüşlerini bildirmişlerdir. Bunun dışında Erzincan Valiliğinde yapılan son toplantıya da toplam 21 kişi katılım sağlamış ve çalışma son haline getirilmiştir. Plan hazırlıkları kapsamında TRA1 Düzey 2 Bölgesi tarım sektörü incelenirken bölgede et ve et ürünleri, süt ve süt ürünleri, organik tarım, su ürünleri, yem bitkileri üretimi, tıbbi aromatik bitkiler, arıcılık ve arı ürünleri ile tohumculuk sektörü ayrı ayrı ele alınarak üniversite, STK ve kamu kurumlarının temsilcilerinin ve uzmanlarının katıldığı 8 adet sekörel komisyon oluşturulmuş, bu komisyonların koordinasyonunda 6 adet çalıştay düzenlenmiş, 2 adet Doğrudan Faaliyet Desteği Projesi çıktısı ele alınmıştır. Her alt sektör için 2 adet bilgilendirme toplantısı, 4 adet köy ve 10 adet işletme ziyareti ve yaklaşık 100 kişinin katıldığı anket çalışması yapılmıştır. Bu çalışmaların sonuçlarından yararlanılarak raporlamaya gidilmiş ve her alt sektör için TRA1 Düzey 2 Bölgesi ni özel olarak ele alan raporlar üretilmiştir. Bu raporlar plan için referans belge olarak alınmış ve komisyon katılımcılarının listesi bu raporların ekinde verilmiştir. TRA1 Düzey 2 Bölge Planı (2014 2023) hazırlık çalışmaları kapsamında ilçelerde mevcut durum analizine ve vizyon belirlemeye yönelik olarak ilçe toplantıları düzenlenmiştir. İlçelerden saha verilerinin elde edilmesi için Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansının 09.01.2013 tarih ve 13 sayılı resmi yazısı ile ilçe kaymakamlıklarından ilçe toplantılarının organizasyonu ve katılımcıların bir araya getirilmesi ile ilgili yardım talebinde bulunulmuştur. İlçe kaymakamlıkları ile koordineli olarak merkez ilçeler dışındaki tüm TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçelerinde belirli bir takvim çerçevesinde Ajansın Araştırma ve Planlama Birimi uzmanlarından oluşan üç ekip tarafından toplantılar gerçekleştirilmiştir. Toplantı takvimi, sorumlu ekipler ve katılımcı listeleri planın ilçelerle ilgili referans dokümanı olan TRA1 Düzey 2 Bölgesi İlçeler Raporu nda yer almaktadır. İlçe toplantılarının organizasyonu sırasında katılımcılık konusunda daha yenilikçi bir yaklaşım güdülerek, belediye başkanları, muhtarlar, kamu kurum ve kuruluşu 4
temsilcilerinin yanı sıra; özellikle köy veya mahallelerde görev yapan öğretmenlerin, okul müdürlerinin, tarım danışmanlarının, din görevlileri ile sivil toplum kuruluşları (meslek odaları, dernek, birlik veya kooperatif) temsilcilerinin, özel sektör temsilcilerinin, kanaat önderlerinin ve katkı sağlayabilecek vatandaşların katılımının sağlanmasına büyük özen gösterilmiştir. İlçe toplantılarında ilçenin genel sosyo-ekonomik durumu, lokomotif sektörleri, mevcut kalkınma potansiyelleri ile geleceğe dair beklentiler ve vizyonlar ele alınmıştır. Katılımcılara konunun önemi ve toplantıdan beklentiler anlatıldıktan sonra yaşadıkları ilçe ve yerleşim yerleri hakkında belirlenen başlıklarda söz alıp konuşmaları ve kurum adı, ilçenin sosyo-ekonomik yönden kalkınması açısından potansiyelleri, zayıf yönleri, önerilen öncelikli yatırım alanları, ilçede ihtiyaç duyulan kamu yatırımları ve katılımcı görüş ve önerilerini içeren bir form doldurmaları istenmiştir. Doldurulan formlar ve kaydedilen konuşmalar daha sonra çözümlenerek ilçe hakkındaki saha verileri elde edilmiştir. Bu veriler daha sonra ilçeler hakkında yapılan mevcut durum değerlendirmelerine, analizlere, TRA1 Düzey 2 Bölgesi nin ortak kalkınma vizyonunun oluşturulmasına ve bu vizyonu destekleyen eksen, öncelik, tedbir ve hatta projelerin geliştirilmesi için kullanılmıştır. Planın bölgedeki diğer sektörler olan sanayi ve hizmetler sektörü ile ilgili olan kısmında önceki plan döneminden elde edilen bulgular üzerine inşa edilen ve güncellenen bilgiler kullanılmış ve ilave saha verisi toplanmıştır. Plan nihai taslak haline getirildikten sonra 15.07.2013 tarihinde hem Kalkınma Bakanlığına görüş için gönderilmiş hem de www.kudaka.org.tr adresinden bölge aktörlerinin görüşüne sunulmuştur. Plan üzerinde Kalkınma Bakanlığının görüşlerinin alınması için 26.09.2013 tarihinde Bakanlıkta bir toplantı düzenlenmiştir. Buna ilave olarak Kalkınma Bakanlığı aracılığı ile diğer bakanlıklardan gelen görüşler de alınarak planın ilk revizyonu yapılarak 20.12.2013 tarihinde Kalkınma Bakanlığına onay için sunulmuştur. 5
2. TRA1 DÜZEY 2 BÖLGESİ NİN AYIRTEDİCİLİĞİ DOĞAL VE COĞRAFİ AYIRT EDİCİLİK Bölge 40.842 km² lik yüzölçümü ile DAP Bölgesi nin alansal olarak en geniş bölgesi ve Türkiye yüzölçümünün %5,2 sidir. Bölge %63 ünü kaplayan dağlar nedeniyle topografik olarak yüksek ve engebeli bir yapıdadır. Yerleşimler her ne kadar dağlar arasında yer alan ovalar üzerine kurulu bulunsa da bölge içerisinde 800m ile 2500m arasında değişen yüksekliklerde yerleşim yerleri mevcuttur. Türkiye nin en yüksekte kurulu ilçesi (Karayazı; 2500m) Erzurum sınırları içerisindedir. Bölgede akarsuların oluşturduğu düşük yükseltili alanlarda daha ılıman mikroklima zonları ortaya çıkmışsa da yükseltiye ve karasallığa bağlı olarak sert karakterli bir iklim hüküm sürmektedir. Rekor kabul edilebilecek düşük sıcaklıklar görülebilirken yıllık toplam yağış ortalaması 409,5 mm düzeyindedir. Yağışların kar şeklinde olması ve karın yerde kalma süresinin uzunluğu bölgenin zengin su kaynaklarının başlangıç noktası olmasına neden olmaktadır. Bölge Türkiye nin en önemli akarsularından Çoruh, Aras, Fırat ve Yeşilırmak nehirlerinin havzaları üzerindedir. Yüksek çayır mera alanları ve yükselti farkları ile bölgede bitki örtüsü çeşitliliği Akdeniz bölgesinden sonra ikinci sıradadır (Doğu Anadolu Bölgesi). Ormanlık alanların da önemli bir varlık gösterdiği bölgede nehir vadileri boyunca endemik ve tıbbi aromatik özellikleri olan bitkiler yayılış göstermektedir. Bölge Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu fay hatlarının kesişim noktasında yer aldığı için Erzincan, Çat, Hınıs ve Karaçoban 1. derece deprem kuşağında kalmaktadır. Bu özelliği nedeniyle doğal madensuyu ve jeotermal kaynaklar bakımından zengindir. Bölge coğrafi konumu nedeniyle bugün olduğu gibi tarih boyunca da ticaret için geçiş noktası özelliği göstermiştir. Türkiye nin batısını doğusu ile kuzeyini güneyi ile bağlayan bir kavşak olan bölge eskiden Sibirya-Kafkaslar üzerinden gelen Kürk Yolu ile Çin-Türkistan-İran dan gelen İpek Yolu ve Hint-İran üzerinden gelen Baharat Yolu gibi tarihi ticaret kervan yollarının Anadolu ya giriş kapısı olmuştur. 6
Bölge dünya, Avrupa ve Türkiye nin en önemli ulaşım akslarından birinin ve enerji doğu batı ana aksının üzerinde yer alarak ham petrol ve doğalgaz boru hatlarının da önemli bir geçiş noktası haline gelmiştir. Bu konum ve önemi devam eden uluslararası büyük projelerle de giderek artmaktadır. Kara ve demiryolu bağlantısının iyileşmesiyle kuzey ve güney limanlara bağlantı konusunda avantajlı duruma geçen bölgenin, kuzeyden Trabzon ve Rize limanları, güneyden ise İskenderun ve Mersin limanları ile dış dünyaya açılması mümkündür. Karadeniz üzerinden Tuna nehri boyunca Avrupa nın ortasına kadar suyolu ile erişebilirliği olan bölgenin doğu aksında Orta Asya ve Kafkaslar ile coğrafi ve kültürel yakınlığı vardır. Bölge ülke sınırına sahip olmasa da İran, Azerbaycan, Gürcistan ve daha doğuda Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine coğrafi ve kültürel olarak oldukça yakındır. Türkiye nin doğu sınırı girişinden başlayarak en büyük nüfus, yerleşme, ticaret ve eğitim merkezi (Erzurum) de bölge içerisinde yer almaktadır. Bölge 1000 km çapındaki bir çember içerisinde önemli bir coğrafyaya hitap edecek durumdadır. Bu çember içerisinde nüfus büyüklüğü olarak İran, Rusya ve Ukrayna önemli ülkeler iken Azerbaycan ve Gürcistan etnik, kültürel ve sosyal açıdan bölge ile çok önemli bir yakınlık ve benzerlik gösterir. Bunun yanında bölgede 1000 in üzerinde öğrencisi olan ve etnik ve kültürel anlamda bölgeye yakın olan Azeri nüfusu barındıran İran nitelikli insan gücü ve sermaye birikimi bölge için bir fırsat niteliğindedir. SOSYOEKONOMİK YÖNDEN AYIRT EDİCİLİK Bölgenin 2012 yılı sonu itibariyle nüfusu 1.072.848 kişi (Türkiye nüfusunun %1,4 ü) olup nüfus yoğunluğu 26 kişi/km2 ile Düzey 2 Bölgeleri içerisinde son sıradadır. Bölgenin Türkiye toplam nüfusu içerisindeki payının 2023 e kadar az da olsa azalma göstermesi beklenmektedir. Nüfusun %63 ü kentsel alanlarda yaşamaktadır. Bölgede kırsal nüfus kentsel alanlara ve bölge dışına kaybedilmektedir. Bölgede, doğurganlık hızı yüksek olmasına rağmen 0 14 ve 15 64 yaş aralıklarındaki nüfus azalma, 65+ yaş aralığı ise devamlı artış eğilimindedir. Çalışma çağı dışındaki nüfus oranında artış yönlü bir seyir gözlenirken hem net göç hem de net göç hızı genelde artış eğilimindedir. 7
Ülke genelindeki artış seyrine rağmen bölgede çalışabilir nüfus (15+), işgücü ve istihdam sayılarında ve oranlarında düşüş gözlenmektedir. İstihdam oranları ülke genelinden daha yüksektir. Bölgede 2012 yılı rakamlarına göre istihdamın %41,8 i tarım, %12,1 i sanayi ve %46,4 ü hizmetler sektörlerinde gerçekleşmiştir. Tarım sektöründeki istihdam Türkiye ortalamasına göre oldukça yüksektir. Bölgede erkeklerin çoğunluğu (%62,9) tarım dışı sektörlerde çalışırken kadınların çoğunluğu (%75,3) tarımda çalışmaktadır. Nüfusun eğitim seviyesi yükseldikçe istihdam oranları da artmaktadır. Bölgedeki çalışan nüfus profili genelde tarım ya da hizmetler sektöründe, lise altı eğitim almış, 25 54 yaş aralıklarında erkek çalışan şeklindedir. Lise üstü eğitim almış kadınların işgücüne tarım dışı sektörlerde katılımı bölge genelinde oldukça zayıftır. Nüfus en yüksek oranda lise ve dengi okul mezunu olup okuma yazma bilen ancak okul bitirmemiş olanların yüksek oranı ilköğretim çağındaki nüfusun yüksek oranını göstermektedir. Bölgede kadınlar en yüksek oranda ilkokul mezunu olup eğitim düzeyi bölge ve ülke ortalamalarından daha düşüktür. Bölge üniversite altyapısı bakımından oldukça iyi durumdadır. Bölgede her ilde bulunan bir adet devlet üniversitesine ilave olarak Erzurum da ikinci üniversite olarak teknik üniversitenin kurulmuş olması bölgenin geleceği açısından son derece önemlidir. Bölge kamuya ait sağlık kurumları ve sağlık personeli açısından ülke ortalamasına göre daha iyi duruma gelmiş olmasına rağmen özel hastanelerin bölgede sayı ve kapasite bakımından yeterli olmayışı önemli bir eksikliktir. Bununla beraber, bölge özellikle Erzurum da oluşturulan fiziksel ve insan kaynağı altyapısı ile kamu hastanelerine ilave olarak özel sektör hastanelerini de çekmeyi başarması durumunda Sağlık Bakanlığının stratejik hedefleri doğrultusunda sağlık turizmine yönelik önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Bölge il ve ilçelerinin ülke geneline göre yaşanabilirlik seviyeleri düşüktür. Ekonomi, eğitim, sağlık ve güvenlik gibi temel ihtiyaçların dışında kent hayatı ve kültür sanat, spor tesisleri, trafik problemi, yeşil alan miktarı, alışveriş merkezi, kütüphane ve müze gibi sosyal yaşamla ilgili ihtiyaçlara cevap verme açısından bölge olumlu özellikler sergilememektedir. 8
Bölgede başta hayvancılık olmak üzere tarım ve geçiş güzergahında olması nedeniyle ticarete dayanan hizmetler sektörü yüzyıllardır devam eden ekonomik faaliyetlerdir. Son dönemde gelişme gösteren turizm ise mevcut potansiyelden yararlanılarak sosyoekonomik kalkınmaya katkı sağlayabilecek önemli bir sektör haline gelmiştir. Sanayi üretimi bölge içerisinde yapılan özel sektör yatırımları ile nispeten daha yavaş bir gelişim seyri izlemektedir. Bölgede tarım sektörü içerisinde, hayvancılık (kırmızı et ve süt ürünleri), organik tarım, su ürünleri, yem bitkileri, tıbbi ve aromatik bitkiler, arıcılık ve arı ürünleri ile tohumculuk sektörleri faaliyet yoğunluğu ve potansiyeli olan alt sektörlerdir. Hayvancılıkta kültür ırkına geçişin daha yüksek düzeyde olduğu bölgede melez ırklar toplam popülasyonun %72 sini oluşturmaktadır. Bölgede büyükbaş hayvancılıkta son yıllarda yaşanan başarılı ırk dönüşümü üretim miktarlarına da yansımıştır. Küçükbaş hayvan sayısı ise azalma eğilimindedir. Bölgede üretim açısından ayırt ediciliği olan hayvancılıkta başta et ve süt olmak üzere kaliteli, yeterli ve sürekli hammaddenin işleme için sağlanamaması sosyal ve teknik altyapıdaki eksiklerden kaynaklanan en önemli sorundur. Bölgede profesyonel ve entansif hayvancılıktan ziyade çayır-meraya veya yaylacılığa dayalı geçimlik hayvancılık yapılmaktadır. Geleneksel hayvancılık faaliyetleri ile uğraşan çiftçilerin yaş ortalamasının 43 civarında olması ise bölgede hayvancılığın geleceği için önemli bir tehdit oluşturmaktadır. Bölgede yöresel ürün üretimi konusunda tulum peyniri ve civil peynir gibi marka değeri taşıyan ürünler mevcuttur. Bölge organik tarım için oldukça uygun toprak, su ve çevre şartlarına sahip olmasına rağmen üreticide görülen eğitim, bilinç ve bilgi eksikliği ve buna bağlı örgütlenememe sorunu önemli problemlerdir. Türkiye nin zengin akarsu havzalarının başlangıç noktasında bulunduğu için bölgenin tamamında su ürünleri üretimi yapılabilecek alanlar mevcuttur. Mevcut su kaynakları potansiyeli üretim açısından avantaj olduğu gibi yüksek rakıma bağlı olarak su sıcaklığında aşırı yükselmelerin yaşanmaması üretimi kolaylaştırmakta ve özellikle yavru üretiminde ayrıca avantajlar sağlamaktadır. Bölgede küçük aile işletmelerinde alabalık da dahil iç su balıkları yetiştiriciliği yapılsa da bölgenin su ürünleri üretimi ve pazarlaması konusunda gerek ülke içindeki payı gerekse mevcut potansiyelini kullanımı yeterli düzeyde değildir. 9
Bölgede mera alanları fazla olsa da bu potansiyelden yeterince faydalanılamaması hayvansal üretimde ihtiyaç duyulan yemin kaba yemden karşılanması zorunluluğunu ortaya koymuştur. Bölgede çayır-meradan ve yem bitkileri üretimden elde edilen üretim bölgenin ihtiyacının ancak %84,5 ini karşılayabilmektedir. Dağlık ve engebeli bir coğrafyaya sahip bölgede tarım yapılan alanlar 500 ile 2.000 m yükseklikler arasında değişmekte ve karlı tarımsal üretim alanı daralmaktadır. Yem bitkileri üretimi bu dar tarla arazisinin %33,5 ini oluşturmaktadır. Bölgede yem bitkileri ile ilgili olarak çayır ve mera alanlarının kullanımı ile yem bitkileri yetiştiriciliği ve kullanımında bilinçsizlik önemli sorunlar olarak görülmektedir. Bölge yükselti farkları ve buna bağlı değişik iklim özellikleri nedeniyle bitki tür çeşitliliği açısından önemli bir potansiyeli barındırır. Tıbbi ve aromatik özellikli olup ülke çapında üretimi ve doğadan toplaması yapılan bitki türlerinin hemen hemen tamamı bölge genelinde görülmektedir. Bölgede bulunan akarsuların ve kollarının (Çoruh ve Karasu gibi) oluşturduğu kendine özgü habitatı bulunan alanlarda endemik özelliği de bulunan bitkiler mevcuttur. Bununla beraber, gerek yerel halkın bitkileri tanımaması gerekse bölgenin bu özelliğinden üreticilerin yok denecek kadar az haberdar olması bu potansiyelden ilk etapta yararlanılamamasına neden olmaktadır. Bunun yanında, bölgenin tıbbi aromatik bitki potansiyelinin tespit edilmemiş ve ekonomik analizinin yapılmamış olması da konuyla bölge içinden ve dışından bilinç ve ilgi oluşmamasına neden olmuştur. Bölge arıcılıkta koloni sayısı bakımından Türkiye koloni varlığının %3,73 ünü, bal üretiminin %3,98 ve bal mumu üretiminin %4,2 sini karşılamaktadır. İllerin arıcılık sektöründeki gelişmişlik sıralamasına göre koloni varlığı bakımından Erzurum 10 uncu, Erzincan ve Bayburt sırasıyla 23 ve 60 ıncı sırada yer almaktadır. Bölgede arı ürünleri üretimi sektörü gelişmeye açık bir alandır. Bununla beraber, arı ürünleri çeşitliliğinin azlığı ve bu ürünlerin ikincil ürünlere dönüştürülememesi bölgeye ve sektöre olumsuz yansımaktadır. Bölgede tohumculuk konusunda uygun çevre şartları ve özellikle kamu eksenli bir kurumsal altyapı olmasına rağmen tohumculuk sektörü genelde alım satım yapan ticarethaneler seviyesinde gelişme göstermiştir. Bölgede tohumculukla ilgisi olmayan işletmelerin tohum satışı yapmaları sertifikalı tohumculuğun bölgede gelişmesini engellemektedir. Bölgenin yüksek rakım ve düşük nem şartları gibi çevresel avantajları tohumculuk faaliyetlerini bölge 10
ekonomisine katkı veren bir sektör haline getirebilecek potansiyele sahiptir. Bölge özellikle soğuğa dayanıklı tohum üretimi konusunda çok önemli bir yere sahiptir. Bölgenin tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerindeki paylarının ülke geneline oranı 2010 yılı itibariyle sırasıyla %1,8; 0,7 ve 0,9 olup, GSKD sıralamasında bölge, 26 Düzey 2 Bölgesi içerisinde 24 üncü sırada yer almaktadır. Bölgede sanayileşme 1950 yılından sonra devlet yatırımlarıyla başlamıştır. Bölge içi gayri safi katma değerine sanayi sektörü ortalama %17 oranında katkıda bulunmaktadır. Bölge sanayisinin bölgenin toplam elektrik tüketimi içerisindeki payı ortalama %22 olup sanayi elektrik tüketimi bölge genelinde düzenli bir artış göstermektedir. İmalat sanayi üretiminde bölge ülke geneline göre geri kalmış durumdadır. Bölge genelinde üç il merkezinde olmak üzere 3 adet OSB, il ve ilçe merkezlerinde toplam 8 adet KSS faaliyet göstermektedir. Erzurum Merkez 2. OSB, Erzurum Besi OSB ve Oltu OSB, bölgede kuruluş aşamasında olan OSB lerdir. Bununla beraber, Erzurum un Hınıs ilçesinde, Erzincan Merkez ve Üzümlü ilçesinde ise toplam 3 adet KSS kuruluş aşamasındadır. İnşaat sektörü bölge istihdamının %11,07 sini karşılamaktadır. Bölgede kış mevsiminin uzunluğu, demir ve tuğla gibi malzemelerin bölge dışından temini, kalifiye iş gücünün inşaat sezonunun uzun ve talebinin yüksek olduğu bölgelere göç etmesi inşaat sektörünün yeterince gelişmemesine neden olurken sektörün temel girdi maddesi olan çimentonun bölgeden karşılanması önemli bir avantajdır. Bölge endüstriyel hammadde potansiyeli bakımından oldukça zengin olmasına rağmen bölgenin coğrafi şartları, iklim koşulları, inşaat ve madencilik sanayinde pazarlama imkânlarının kısıtlı olması gibi nedenlerle endüstriyel hammaddelerin büyük çoğunluğu kullanılamamaktadır. Bölgenin toplam ihracatının 2011 yılında %46,4 ü, 2012 yılında ise %32,4 ü madencilik sektöründen yapılmıştır. Bununla beraber, çıkarılan madenlerin ve hammaddelerin işlenmesi mümkün olmadığından katma değeri olmadan sadece hammadde olarak ihraç edilmesi bölgenin bu önemli kaynağından değerinde yararlanamamasına neden olmaktadır. Bölge 2009-2012 yılları arasında sabit yatırım tutarı olarak Türkiye çapında düzenlenen teşvik belgesi tutarının ancak %1,13 ünü alabilmiştir. Bölge ihracatının büyük bir bölümü Erzurum dan yapılmakla beraber her üç ilin ülke ihracatına oranı 2012 yılı için sadece %0,032 olup oldukça düşüktür. Bölge genelde dış ticaret açığı vermektedir. 11
Bölgedeki özel sanayi kuruluşlarının büyük çoğunluğu teknik kapasite ve finansman sıkıntısı çekmektedir. Bölge genelinde zaman zaman sanayi sektörünü de aşan üretimle ilgili sorunlar genel olarak sermaye yetersizliği, ortaklık bilincinin gelişmemiş olması, kümelenme modeli eksikliği, yetersiz kurumsallaşma, nitelikli işgücüne ulaşamama, hammaddeye uzaklık ve nakliye maliyetleri, dış ticaret ve Ar-Ge ve yenilikçilik kapasitesinin düşük olması ve girişimcilik kültürünün gelişmemiş olması şeklinde sıralanabilir. Bölge içerisinde hizmetler sektörü özellikle Erzurum başta olmak üzere il merkezlerinde hizmet sunum olanakları nedeniyle çok önemli bir sektör olma özelliği taşımaktadır. Bölgenin ürettiği katma değer içinde tarım sektörünün payı %16,8 iken bölge GSKD sinin %66,4 ünü hizmetler sektörü oluşturmaktadır. Bölgede öne çıkan alt hizmet sektörleri ticaret, otel ve lokantacılık, lojistik ve çağrı merkezleri olarak verilebilir. Üniversitelerin, kamu kurumlarının ve özel sektör kuruluşlarının bölge idarelerinin neden olduğu öğrenci, memur ve asker yoğunluğu bölgede Erzurum kent merkezini en önemli hizmet sunum merkezi haline getirmiştir. Bu açıdan hizmetler sektörü mevcut nüfusun ihtiyaçlarının yerinde karşılanarak bölge dışından gelen sermayenin bölge içinde birikimini sağlaması nedeniyle kilit bir sektördür. Bölgede çevre bölge ve illere de hizmet veren sağlık, lojistik ve çağrı merkezlerinin kurulması ve gelişen turizm faaliyetleri sektörün bölge için gelecekte önemini artıracağını göstermektedir. Bölgede hizmetler sektöründe kaliteli hizmet sunumunu sağlayabilecek nitelikli insan gücünün az oluşu önemli bir sorundur. Bölge başta 4000 yılı aşkın tarihi geçmişi, özgün iklimi ve coğrafi yapısı, zengin su kaynaklarının başlangıç noktasında bulunması ve termal kaynakları nedeniyle farklı turizm tipleri için çok yönlü ve oldukça geniş bir yelpazede değer ve varlık potansiyeli sunmaktadır. Bölgede başta kış ve spor; kongre, incentive ve fuar; tarih ve kültür; macera ve doğa sporları; eko-turizm ve sağlık turizmine kaynak olabilecek toplam 1.290 adet turizm varlık ve değeri tespit edilmiştir. Bu değer ve varlıklar, bölgenin sahip olduğu yüksek potansiyele ve dört mevsim turizm için zengin ürün çeşitliliğine işaret etmektedir. 2011 yılında Erzurum da düzenlenen UNIVERSIADE oyunlarının ardından bölgenin bu potansiyeli uluslararası platformda da tanınmaya başlamıştır. Bölgede var olan turizm potansiyelinin harekete geçirilmesi için 2011 yılında Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı koordinasyonunda İnovasyona Dayalı Bölgesel Turizm 12