KENTSEL DÖNÜŞÜMDE GERİ DÖNÜŞÜM ATAĞI Bir inşaat projesinde ilk kazmanın vurulması ile beraber hafriyat toprağı, inşaat molozu gibi bertarafı gereken atıklar oluşmaya başlamaktadır. 12 İnşaat, yıkıntı atıklarının geri dönüşümü; atıkların azaltılması, kullanılabilir malzemelerin yeniden kullanımı ve geri kazanımı, geri kalan kısmın depolama alanlarında toplanması şeklindeki bir düzen içerisinde değerlendirilmektedir. İnşaat ve moloz atıkları geri kazanılabilir ve ikinci hammadde olarak kullanılabilmektedir. Bu atıkların geri kazanımı, mobil, yarı mobil ve sabit tesisler ile gerçekleştirilebilmektedir. Elde edilen materyaller yol ve bina inşaatlarında kullanılabilmektedir. Geri Dönüştürülebilir İnşaat Atıkları İnşaat atıklarının ayrıştırmasında iki ekonomik neden öne çıkmaktadır: Birincisi, temizlenmiş inşaat atıklarının bertarafı; (karışık inşaat atıklarının (inşaat atığı, yabancı maddeler) bertarafından daha ucuz olması), ikincisi de tekrar işlenmiş olan inşaat atığının geri dönüşüm ürünü olarak üretim zincirine gönderilmesidir. İnşaat ve yıkıntı atıklarının geri kazanımı ekonomik ve doğal çevrenin korunmasına yönelik yararları nedeni ile ilginin giderek arttığı bir araştırma alanı haline gelmiştir. Beton Nurel KILIÇ Atık betonlar sabit ya da mobil kırma makinalarında parçalandıktan sonra demir gibi yabancı maddelerden mıknatıslar aracılığı ile arındırılır ve beton agregası, dolgu malzemesi, yol yapımında alt yapı malzemesi, kırmataş, grobeton, döşeme altlarında yastık olarak ve parke taşı, sıva, peyzaj elemanlarının yapımında kullanılabilmektedir.
İnşaatlarda en fazla kullanılan madde betondur. Avrupa'da 12.000'den fazla işletme yılda 300 milyon metreküp beton üretmektedir. Kullanım ömrünün dolmasıyla yıkılan binalardan elde edilen betonları kara yollarında döşeme veya inşaatlarda dolgu malzemesi olarak kullanmak mümkündür. Örneğin; ABD'de 44 eyalette inşaatlarda geri dönüştürülmüş beton agregası (beton üretiminde kullanılan kum, çakıl, kırmataş vb.) kullanmak zorunludur. Demir Mıknatıslar aracılığı ile toplanmış demir atıklar eritilip şekil verildikten sonra defalarca kullanılabilmektedir. Tuğla ve Kiremitler Atık tuğla ve kiremitler parçalandıktan sonra peyzaj ürünlerinde, yol zemin alt katmanında, drenaj malzemelerinde ve yeni tuğla yapımında kullanılabilmektedir. Doğal Taş Kullanılmış taşlar sınıflandırılıp geri dönüştürülerek duvarlarda, döşemelerde, kaldırımlarda, dekoratif ürünlerde, dolgu malzemesi olarak kullanılabilmektedir. Mermer tozu ve parçacıkları farklı alanlarda kullanılabilmektedir. Mermer tozu asfaltlarda, çimento-beton harcında ve zemin iyileştirmelerinde katkı malzemesi olarak kullanılabilmektedir. Mermer parçaları ise beton ve asfalt karışımlarında agrega, dolgu malzemesi, suni mermer plakları ve süsleme sanatında kullanılabilmektedir. Seramik Seramikler bünyesindeki kimyasallara göre beton ve tuğla ile geri dönüşüme girebildiği gibi çeşitli katkılar yapılarak tekrar yoğurulabilmektedir. Kullanılmış seramik parçaları kırılarak camlar ile birlikte de geri dönüştürülerek tezgâh üretimi yapılabilmektedir. Ahşap Ahşap atıkların geri dönüşümünde ahşabın cinsi, üzerindeki kimyasal maddeler ve atıklar önem taşımaktadır. Yapısı bozulmamış ahşap atıklar benzer bir malzemenin üretiminde kullanılabilmekte ya da ahşap atık yonga levha olarak işlenebilmektedir. Ahşap atıklar ağaç cinsine göre kâğıda dönüştürülebilmektedir. Tekrar kullanılamayacak durumdaki ahşap atıklar ise yakılarak geri kazanım sağlanabilmektedir. Cam Camlar renklerine ve türlerine göre ayrıldıktan sonra çerçevelerinden ayrılıp kırılırlar ve eritilerek tekrar kullanılabilirler. 13
Cam şişeler ile pencerelerde kullanılan camların kimyasal yapıları ve erime sıcaklıkları birbirinden farklı olduğu için iki farklı cam tipi birlikte geri dönüştürülememektedir. Alternatif olarak kırılan cam parçaları cam asfalt yapımında, yol kenarlarındaki yansıtıcı boyalarda, döşeme ve tezgâh üretiminde, peyzaj elemanlarında ve dekoratif uygulamalarda kullanılabilmektedir. PVC Esaslı Malzemeler PVC esaslı malzemeler sınıflandırılıp ufak parçalara bölündükten sonra artıklardan arınması için yıkanıp kurutulurlar. Atık plastik direkt eritilebileceği gibi daha kaliteli bir plastik elde edilebilmesi için orijinal hammadde ile de karıştırılıp eritilebilmekte ve özelliğini kaybetmemiş plastik elde edilebilmektedir. Alüminyum Alüminyum atıklar tamamen geri dönüştürülebilir niteliktedir. Toplanan atıklar mıknatıslar yardımı ile farklı metallerden ayrılıp balyalandıktan sonra eritilip istenilen amaçla tekrar kullanılabilmektedir. Asfalt Asfalt malzemesi %70 oranında geri dönüştürülebilen bir atıktır. Kazınan asfalt ile yollarda sürekli kot yükselmesinin önüne geçilmekte ve malzemenin geri dönüşümünü sağlamaktadır. Asfalt kazındıktan sonra geri dönüşüm makinasına konulur ve yeni asfalt karışımı ile yarı yarıya karıştırıldıktan sonra asfalt karışımı elde edilir. ABD ve Avrupa'da asfaltın geri dönüşümü çok ciddi bir faaliyet alanıdır. Petrol fiyatlarındaki artış ve kaliteli asfalt agregasının bulunmasının zor oluşu bu alandaki geri dönüşümü arttırmaktadır. Duvar Kağıdı Duvar kağıtların geri dönüşümü üzerindeki kimyasal atıklar nedeni ile zor olmaktadır. Duvar kağıdı üzerindeki kimyevi boyalardan ya da yangın yalıtımı için sürülmüş olan malzemelerden arındırıldıktan sonra kağıt ve karton olarak yeniden kullanılabilmektedir. Yalıtım Malzemeleri Bitümlü membranlar parçalandıktan sonra ezilip yeniden üretime girebilmekte ve asfalt yapımında kullanılabilmektedir. Yakıt olarak kullanılarak geri kazanım sağlanabilmektedir. Tamamen geri dönüşebilen expande polistren köpükler parçalanıp sıkıştırıldıktan sonra kullanılabilmektedir. Alternatif olarak sentetik ahşap, cd, videokaset, saksılar ve elbise askıları gibi ürünlerde hammadde olarak kullanılabilmektedir. 14
Extrude polistren köpükler yıkama, kurutma ve öğütme işlemlerinden sonra parçalanırlar ve yeni malzeme ile karıştırılarak yalıtım malzemesi olarak kullanılabilmektedirler. Alternatif olarak tekne rıhtımlarında, banklarda ve çitlerde de atık extrude polistren köpükler hammadde olarak kullanılabilmektedir. Geri dönüştürülemeyecek durumdakiler ise yakılarak geri kazanım sağlanabilmektedir. Asbest ve Tehlikeli Atıklar Asbest ve tehlikeli madde içeren sağlık ve çevre için zararlı atıkların yeniden kullanılması ve geri dönüştürülmesi yasaktır. Bu ürünlerin ilgili yönetmelikler çerçevesinde bertaraf edilmesi gerekmektedir. AB Ülkelerinde İnşaat Atıklarının Değerlendirilmesi Katı atıkların kontrolü ve yönetimi, modern toplumların en büyük sorunlarından biridir. Günümüzde oranları ülkeye ve şehre göre değişmekle birlikte, inşaat ve yıkıntı atıkları, katı atıklar içerisinde büyük bir pay tutmakta ve bu atıkların yeniden kullanımı ve geri kazanımı çevresel ve ekonomik açıdan büyük öneme sahiptir. Her türlü inşaat artıklarının geri kazanılması kaynakları azalan ve mevcut kaynaklarını ekonomik kullanan, doğayı fazla bozmak istemeyen, korumak isteyen gelişmiş ülkelerde yaygındır. 1980 li yıllarından başlarından beri Almanya, Hollanda, Avusturya, İsveç, Macaristan gibi ülkelerde inşaat malzemesi atıkları, çeşitli tesislerde işleme tabi tutularak geri kazanılmakta ve değerli malzeme olarak yeniden kullanıma sokulmaktadır. 1990-1995 yılları arasında Avrupa da üretilen katı atık miktarında %10 luk bir artış meydana gelmiştir. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) nün tahminlerine göre 2020 yılında, 1995 tekinden % 45 daha fazla atık üretilecektir. AB nin Evrensel Eylem Programında atık yönetimi, öncelikli dört konudan biri olarak ele alınmıştır. Katı atık, düzenli deponi alanlarına dökülecek atık miktarının 2050 yılında % 50 azaltılması hedeflenmiştir. Katı atıkların kaynakları incelendiğinde; inşaat, madencilik, sanayi ve evsel çöpler olmak üzere dört ana sektör ön plana çıkmaktadır. İnşaat ve yıkım atıkları %34 lük payla en büyük sektördür. Bu atıklar arasında asbest gibi eski binalarda kullanılan ve yıkımlarda ortaya çıkan tehlikeli maddeler de bulunmaktadır. Bununla birlikte bu kategorideki atıkların birçoğu kolayca geri kazanılabilmekte ve bunların yeniden kullanımıyla hammaddelerden % 10 luk bir tasarruf sağlanabilmektedir. Almanya, Danimarka ve Hollanda gibi bazı ülkelerde bu türdeki atıklar, % 90 oranında geri kazanılmaktadır. % 27 lik payla ikinci büyük sektör olan madencilik atıklarını, üçüncü sırada % 17 ile sanayi atıkları izlemektedir. Avrupa da bütün katı atıklar içinde % 16 oranla, evsel çöplerin % 57 si deponi alanlarına gönderilmektedir. Enerji sektörü ise % 4 oranında atık üretmektedir. 15
İnşaatta en çok kullanılan beton, asfalt, ahşap, alüminyum, demir gibi malzemeler, geri dönüşüm açısından uygun sayılmaktadır. Örneğin; ABD'de asfalt malzemenin geri dönüşüm oranı %80'dir. Bu oran diğer endüstriyel maddelerin geri dönüşüm oranına bakıldığında çok daha avantajlı olduğu görülmektedir. Bazı ülkelerin yoğun çabalarına rağmen Avrupa Birliği nde katı atık miktarı gün geçtikçe artmaktadır. Sadece evsel çöpler göz önüne alındığında bunların toplam atıklar içindeki oranı %16 dır. Her AB vatandaşı yılda 550 kg çöp üretmektedir. Çözümü büyük uğraşlar gereken bu soruna yönelik olarak, 2002 yılında AB tarafından 6. Çevresel Eylem Programı yürürlüğe konmuştur. AB Destek Programları Avrupa daki çöp sorununu çözmek için, kısa adı LIFE olan, AB nin çevre projelerini destekleme programı, atıkların yönetimi ve önlenmesi konusundaki yeni projeleri teşvik etmektedir. Bu kapsamda, 1996-2003 yılları arasında 141 katı atık projesine destek sağlanmış ve 1992-2004 yılları arasında bu projelere yaklaşık 1,5 milyon Euro kaynak aktarılmıştır. Bu programın LIFE-Çevre, LIFE-Doğa ve LIFE-3.Ülkeler adlı üç ana bölümü vardır. Birincisi çevre teknolojilerine, ikincisi doğa koruma faaliyetlerine, üçüncüsü de AB ye komşu ve aday ülkelerdeki çevresel projelere destek sağlamaktır. AB Çevre Projeleri Destekleme Programından Örnekler Fransa da büyük bir inşaat firması, şantiyede atık yönetimini ve geri kazanımı etkin biçimde uygulayan ve bunun için işçilerin eğitimini de içeren, bir sistem geliştirmiş ve bu sistemin pilot uygulaması 15 farklı inşaat alanında gerçekleştirilmiştir. Şantiyede oluşan atık miktarı 3 kat, atık depolama masrafları da %50 oranında azaltılmış, toplam 1 milyon Euro luk bu projeye, LIFE tarafından 300 bin Euro destek sağlanmıştır. Belçika nın Antwerp liman idaresi, limanda oluşan atıkların izlenmesi ve yönetimine ait entegre bir sistem oluşturmuştur. Bu sistemle atıkların limandaki her hareketi kolayca izlenebilmektedir. Bu sayede atıkları en aza indirmek, yeniden kullanmak ve geri dönüştürmek için etkin bir program geliştirilmiştir. Bu projenin 1,3 milyon Euro luk bütçesinin 650 bin Euro su LIFE tarafından sağlanmıştır. Düsseldorf da mevcut olan inşaat atıkları geri kazanım tesisinde, inert madde (kimyasal olarak aktif olmayan madde) ağırlıklı karışımlar (inşaat atıkları, beton atıkları, asfalt atıkları, taş-tuğla atıkları) işlenmekte ve tekrar inşatlarda ve diğer alanlarda kullanılmaktadır. Bu tesise gelen atıklar önce ağır ve büyük madde eleğinde elenmekte, iri kısımlar parçalayıcıya gitmekte, kum haline gelenler elekten alınmakta ve elekler, ara mıknatıslar ve ayırma yoluyla ayrılıp hazır bulundurulmaktadırlar. 16
Atık ayırma ve işleme tesislerinde oluşan istihdam ve geri kazanılmış ürünlerin pazarlanması yöntemi ile inşaat yıkıntı atıklarının geri kazanımı önemli bir ekonomik faaliyet oluşturmaktadır. Örneğin ABD'nin Minnesota Eyaletinde, geri dönüştürülmüş malzeme üreten üreticiler 9.000 kişiye istihdam olanağı sağlayıp, 2000 yılında 3,5 milyar dolar satış gerçekleştirmişlerdir. Ülkemizde İnşaat Atıklarının Değerlendirilmesi Ülkemizde, değerlendirilebilen geri kazanılabilen atık miktarı yetersizdir. Türkiye de en yaygın ve geçerli geri kazanım yöntemi sahada ayıklama dır. Ancak, düzenli katı atık ayrıştırma ve geri kazanım ünitelerinin sayısı sınırlıdır. İnşaat ve yıkıntı atıklarından elde edilen beton atıklarının yeniden kullanımı ve geri kazanımı çevresel ve ekonomik yönden yarar sağlayabilecektir. Günümüzde inşaat yıkıntı atıklarının taşıma ve depolama alanı ücretleri, depolama alanlarına atılmaları, geri kazanımının maliyetine göre çok daha pahalı duruma gelmiştir. Atık yönetiminde kullanılan düzenli depolama tekniği ise Türkiye için yeni bir uygulama olmakla birlikte henüz istenilen düzeye ulaşamamıştır. Eski düzensiz depolama sahalarının kapatılması ve rehabilite edilmesi gerekliliği karşısında yerel yönetimler düzenli depolama sahalarının planlanması, inşa edilmesi, finansmanı ve işletilmesi konularında desteğe ihtiyaç duymaktadırlar. İnşaat sektörü hammaddenin en fazla kullanıldığı alanlardan biridir. İnşaat sektörü girdi maddelerini düşürmeye, emisyon oranlarını azaltmaya ve alan kullanımını verimli yapmaya çalışmaktadır. Türkiye de yılda 125 milyon ton hafriyat bertaraf edilmektedir. Ancak, kentsel dönüşüm çalışmalarıyla birlikte bu miktarda büyük bir artış olacaktır. Her 1 metreküp inşaat/yıkıntı atığından yaklaşık 0,60 metreküp malzeme geri dönüştürülmektedir. Bir metreküplük betonun üretim maliyeti içerisinde en büyük payı %40 ile çimento tutarken, ikinci sırada %20 ile iri agrega gelmektedir. İnşaat ve yıkıntı atıklarından elde edilen beton atıkları, kırılıp parçalandıktan sonra en çok, iri ve ince agrega olarak kullanılabilmektedir. Geri kazanılmış agregalar doğal agregalara göre çok daha ucuzdur. Buna göre geri kazanılmış agreganın yeniden kullanımı ile önemli ölçüde ekonomik kazanç sağlanabilecektir. Türkiye de geri kazanılmış ürünlerin, ilgili standartları sağlamak şartı ile gerekli işlemlerden sonra orijinal malzemeler ile birlikte veya ayrı olarak, yeni beton üretiminde, yol, otopark, kaldırım, yürüyüş yolları, drenaj çalışmaları, kanalizasyon borusu ve kablo döşemelerinde dolgu malzemesi olmak üzere, alt ve üst yapı inşaatlarında, spor ve oyun tesisleri inşaatları ile diğer dolgu ve rekreasyon çalışmalarında öncelikli olarak kullanılabilmektedir. 17
Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği; ilk olarak 1991 yılında yayınlanmış ve en son düzenleme 2005 yılında yürürlüğe girmiş ve halen yürürlükte bulunmaktadır. Yönetmeliğin amacı; hafriyat toprağından başlayarak, inşaat yıkıntı atıklarına kadar genel çevre politikaları çerçevesinde bu atıkların çevreye zarar vermeden toplanması, biriktirilmesi, taşınması, geri kazanılması ve buna ilişkin teknik idari esasların belirlenmesini kapsamaktadır. Kentsel Dönüşüm Sürecinde İnşaat Atıkları Yüz binlerce konutu ilgilendiren ve milyar dolarlık bir ekonomik büyüklük olarak görülen kentsel yenilemede süreç hızla ilerlemekte ancak çok konuşulmayan önemli bir detay vardır. O da kentsel yenileme alanındaki yapıların yıkımıdır. Üç katlı bir konutun yıkım maliyetinin 10 bin lirayı bulacağı sektörde en önemli sorun ise yıkım sonrası çıkan molozların döküleceği alanların yetersiz olmasıdır. Sıfır atık sloganıyla yola çıkan Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, çevreye zarar vermeden atıkların tekrar ekonomiye geri kazandırılmasını hedeflemektedir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Atık Yönetimi Başkanlığı tarafından; Türkiye de yıllık 45 milyon ton inşaat/yıkıntı atığı miktarının Kentsel Dönüşüm Kanunu ile birlikte ilk 3 yıl boyunca yıllık 10 milyon ton, geri kazanılacak malzeme miktarının da yıllık 6 milyon ton olacağı hesaplanmıştır. Hafriyat ve inşaat yıkıntı atıklarının düzenlenmesi ve geri dönüşüm konusundaki yönetmeliğin tam olarak ihtiyaçlara karşılık vermemesi nedeniyle yeni bir yönetmelik çıkarılması konusunda çalışmalar devam etmektedir. Geri dönüşüm tesislerinin kurulması için faizsiz kredi, yer tahsisi gibi teşviklerin sözkonusu olacağı belirtilmektedir. Geri dönüştürülecek malzeme alt yapıda dolgu zemin, kaldırım, yürüyüş yolu, kanalizasyon gibi birçok alanda kullanılabilecektir. Ancak, bugün ayrıştırılarak ve yeniden işlenerek ekonomiye kazandırılması mümkün olan inşaat atıkları çöp sahalarına atılmaya devam edilmektedir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, yıkıntı atıklarını lisanslı depolara bırakmayıp gelişigüzel yerlere atan yıkım firmalarına kapatma, yüklü para cezası, geçici süreyle faaliyetlerinin durdurulması ve ihale yasağı gibi birçok yasak uygulamak için çalışmalar yapmaktadır. Bu konuda mevzuat çalışması yapan Bakanlık denetimlerini de arttıracaktır. Hafriyat atıkları için ilk etapta büyükşehir belediyeleri ile nüfusu 100 binin üzerindeki belediyelerin geri kazanım tesisleri kurması öngörülmektedir. 18
Bu belediyelerin 2013 yılı sonuna, nüfusu 100 bin ile 50 bin arasındaki belediyelerin 2014, 50 bin ile 10 bin arasındaki belediyelerin 2015, 10 bin ve altındaki belediyelerin de 2018 yılı sonuna kadar geri kazanım tesisi kurması zorunlu hale getirilecektir. Ayrıca, tesisler özel sektör tarafından da kurulabilecektir. İzmir de Katı Atık Depolama ve İnşaat Atıklarının Geri Dönüşümü İzmir de Bornova Şeytan Deresi mevkii 4. Sanayi Sitesi arkasında moloz dökümüne izin verilmektedir. Artan nüfusa bağlı olarak giderek yetersiz kalan mevcut döküm alanına ilave olarak, Orman Bölge Müdürlüğü nden İZBETON A.Ş. tarafından kiralanan Buca Kırıklar Köyü nde 455 bin metreküp, Bornova Gökdere Köyü nde 2 milyon 481 bin metreküp ve Yelki Çalıcası mevkiinde 1 milyon 156 bin metreküp olmak üzere toplam 4 milyon 92 bin metreküp kapasiteli üç yeni moloz döküm alanı açılmıştır. Moloz dökümleri, Hafriyat Toprağı ve İnşaat-Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği çerçevesinde Büyükşehir Belediyesi sorumluluğundadır. İzmir in kentsel dönüşümde pilot illerden biri seçilmesinin ardından, şimdi de binaların nasıl yıkılacağı konusu gündeme gelmiştir. Sektör temsilcileri, kentin doğu, batı, kuzey ve güney aksına yeni moloz alanlarının açılmasını, ayrıca, yenilemenin yapılacağı alanlara geri dönüşüm tesislerinin kurulmasını talep etmektedirler. Bu konuda, Buca, Bornova, Karşıyaka da Geri Dönüşüm tesislerinin kurulacağı alanların bulunabileceği belirtilmektedir. Kentsel yenilemeyle birlikte yıkım sektöründe de ciddi bir hareketlilik yaşanacaktır. Ancak, moloz döküm alanı yetersiz kalacaktır Artan molozlarla birlikte diğer çözüm noktası ise yıkım alanlarının bulunduğu yerlere ya da döküm sahalarına geri dönüşüm tesislerinin kurulmasıdır. Bu yapıldığı zaman çok önemli bir ekonomik kazanç da elde edilecektir. Kurulacak tesisle molozdan, kum ve mıcır elde edilebilecek ve bunları yol ve kanal yapımında kullanmak mümkün olabilecektir. Yoksa mevcut yapıyla, ortaya çıkacak molozu kaldırabilecek bir alan yoktur. Binası riskli bulunan kişi, istediği firmaya başvurabilecek, daha sonra mühendisler tarafından inceleme yapılarak yıkım metodu tespit edilecektir. Ayrıca, geri dönüşüm bedeli de hesaplanacak ve yıkım bedeli ona göre belirlenecektir. 19
Sonuç ve Değerlendirme Sıfır atık sloganıyla yola çıkan Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından, çevreye zarar vermeden atıkların tekrar ekonomiye geri kazandırılması hedeflenmekte ve kurulacak geri dönüşüm tesislerinin teşvik edileceği belirtilmektedir. Bakanlık, geri dönüşüm tesisleri kurulması için faizsiz kredi, yer tahsisi gibi teşvikler üzerinde çalışma yapmaktadır. Bakanlık tarafından verilecek teşviklerde; Belediyeler tarafından arazi tahsisinin yapılması, (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ile Maliye Bakanlığı arasında yapılacak protokol ile hazine arazilerinin tahsisi sağlanabilir.) İlk kuruluş aşamasında KDV muafiyeti, (bu makine parkının oluşturulmasında büyük avantaj sağlayacaktır.) Elektrik ve akaryakıt tüketiminde KDV muafiyeti, Özel tüketim vergilerinde indirim, Yerli üretimin teşvik edilmesiyle amacıyla yerli üretim iş makine ve araçlarının kullanılmasının teşvik edilmesi, Geri dönüşüm tesislerinde çalışanlara SSK pirim desteğinin verilmesi hususlarına yer verilmesi önemlidir. 20