İÇME ve KULLANMA SUYU ŞEBEKELERİNDE YÖNETİM BİLGİ SİSTEMİ ve PERFORMANS GÖSTERGELERİ Dr. S. Saim EFELERLİ
Akarsu havzaları su potansiyelinin sağlıklı olarak belirlenmesi, su kaynaklarının çeşitli amaçlar arasında dengeli bir biçimde dağılımının oluşturulması ve havzanın bütünün, kullanıcıların haklarını ve çıkarlarını gözeterek yönetilmesi ve sürdürülebilir çevre ve kalkınma yaklaşımlarına saygılı olunması kaçınılmaz bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır.
Su Kaynakları Arz-Talep Günümüzde, Su Kaynakları Yönetiminin En Öncelikli Sorunu: Kısıtlı Su Kaynakları İle Artan Su Talebini Karşılamak. TALEP ARZ Ekonomik Gelişim Sürdürülebilir Kalkınma Zorunluluğu
Dublin Prensipleri ve Gündem 21 (1992) İnşan yaşamı, çevre ve ekonomik gelişim için gerekli olan su kaynakları sınırlı ve etkilere açık kaynaklardır. Su kaynaklarının geliştirilmesi ve yönetiminde her seviyeden politika geliştiriciler, planlamacılar ve kullanıcılar, katılımcı bir şekilde yer almalıdır. Su, rekabet eden kullanıcılar arasında ekonomik bir değere sahiptir ve ekonomik bir kıymet olarak göz önüne alınmalıdır. Su kaynaklarının geliştirilmesinde ve yönetiminde entegre yaklaşım göz önüne alınmalıdır. Su kalitesi, talep ve arz birlikte değerlendirilmelidir. Su kalitesi ve su ekosistemleri mutlaka korunması gereken unsurlardır. Su kaynaklarının kullanılmasında ve yönetiminde sürdürülebilirlik yaklaşımı esas alınmalıdır.
Sürdürülebilir kalkınma hedefi, ilk kez 1992 de Rio Dünya Zirvesinde ortaya konmuş ve daha sonra çeşitli platformlarda genişletilerek ele alınmıştır. Birleşmiş Milletler in 2000 Yılı Milenyum Deklarasyonu nda temel hedefler şöyle belirlenmiştir (UN, 2003): 2015 yılına kadar, güvenli içme suyuna erişemeyen insan nüfusunun yarıya indirilmesi; yerel, bölgesel ve ulusal ölçeklerde, suyun yeterli ve hakça tahsisini öngören su yönetimi stratejilerinin geliştirilmesi ve böylelikle su kaynaklarının sürdürülebilir olmayan kullanımlarının durdurulması.
İçmesuyu sistemleri ; Su Temini Suyun Arıtılması Suyun Dağıtımı ana başlıklarında düşünebilir. Bu çalışma kapsamında değinilecek konular suyun dağıtımına ilişkin hususlar olacaktır.
Su şebekelerinin daha etkin ve daha ekonomik çalıştırılması, kayıp ve kaçakların önlenmesi, hem kentlinin memnun edilmesi hem su sağlayan idarenin sistemine hakim ve verimli kılınması için yönetim bilgi sistemi anlayışı ile çalışmasıyla mümkün olabilecektir.
IWA Performans Gösterge (PG) sistemi 130 ülkeyi temsil eden, su ve atık su konularındaki en büyük uluslararası kurum olan Uluslararası Su Birliği (IWA), günümüzde sektörde bir referans haline gelen performans gösterge sistemi (PG) yi oluşturmuştur. Bu sistem, bölgelerin gelişmişlik seviyelerinden, iklim, demografik ve kültürel özelliklerden bağımsız olarak, su hizmetleri işletmeleri için güçlü ve etkin bir yönetim aracıdır. Bu araç, tüm yönleriyle yönetimi, su kaynakları, çalışanları, servisin ve ekonomik PG nin fiziksel, işlemsel, niceliksel yönlerini kapsar.
IWA performans göstergeleri 6 ana gösterge grubuna ayrılır: Su kaynakları Çalışanlar Fiziksel İşlemsel Hizmet kalitesi Finansal
Performans gösterge sisteminin uygulanması aşamalı bir prosedürdür ve IWA tarafından aşamalı uygulama önerilmektedir. Aşama 1 : en az 26 Aşama 2 : en az 82 Aşama 3 : en az 133 en önemli gösterge gösterge gösterge
Personel Göstergeleri ESKİ PERFORMANS GÖSTERGELERİ 1 Pe1 Bağlantı başına düşen çalışan sayısı (su temini) No./1000 bağlantı 12 Aylık Su temini işletmesine tahsis edilmiş tam zamanlı çalışan personel sayısı / servis bağlantı sayısı (su temini) x 1000 2 - (EIB) Bağlantı başına düşen çalışan sayısı (kanalizasyon) No./1000 bağlantı 12 Aylık Kanalizasyon işletmesine tahsis edilmiş tam zamanlı çalışan personel sayısı / servis bağlantı sayısı (kanalizasyon) x 1000 3 - (EIB) Bağlantı başına düşen çalışan sayısı (toplam) No./1000 bağlantı 12 Aylık Su işlerinde tam zamanlı çalışan personel sayısı / servis bağlantı sayısı (kanalizasyon) x 1000 4 Pe20 İş görememezlik gün/çalışan /yıl 12 Aylık Yıl boyunca iş görülmeyen toplam gün sayısı / tam zamanlı çalışan personel sayısı
Fiziksel Göstergeler 5 Ph3 İletim ve dağıtım depolama kapasitesi gün 12 Aylık İletim ve dağıtım depolarının toplam taşıma kapasiteleri (özel depolar hariç) / [kayıtlı tüketim (ihraç edilen su dahil) + su kayıpları] x 365 6A - (ESKi) Enerji oranı (Temizsu) kwh / m3 12 Aylık Su temin servisindeki toplam enerji tüketimi / yıllık toplam su üretim hacmi + ihraç edilen su 6B - (ESKi) Enerji oranı (Temizsu+Kanalizasyon) kwh / m3 12 aylık Su temini ve atıksu işletmelerindeki toplam enerji tüketimi / yıllık toplam su üretim hacmi + ihraç edilen su
İşletimsel Göstergeler 7 Op22 Bağlantı başına düşen su kaybı m3/bağlantı/ yıl 12 Aylık Su kayıpları / service bağlantısı sayısı 8 - (EIB) Su Arıtma değerlendirmesi % 12 Aylık Yıl boyunca arıtma tesisinde üretilen kullanma suyunun maksimum günlük hacmi (yılın en yükseği) / mevcut arıtma tesislerinin günlük maksimum kapasitesi * 100 9 - (EIB) Atıksu Arıtma değerlendirmesi % 12 Aylık Yıl boyunca atıksu arıtma tesisinde arıtılan suyunun maksimum günlük hacmi (yılın en yükseği) / mevcut arıtma tesislerinin günlük maksimum kapasitesi * 100
Servis Kalitesi Göstergeleri 10 QS1 Evsel ve ticari temin kapsamı % 12 Aylık Şebekeye bağlı evsel ve ticari işyeri bağlantı sayısı / toplam evsel ve ticari işyeri bağlantı sayısı x 100 11 QS3 Nüfus kapsamı % 12 Aylık Servis bağlantılarıyla işletmeden su elde eden yerleşik nüfus / toplam nüfus x 100 12 QS7 Kişi ve gün başına kamuya ait musluk ve depolardaki ortalama su tüketimi. l/kişi/gün 12 Aylık Faturalanan kayıtlı tüketim/(nüfus x365 gün)
Servis Kalitesi Göstergeleri 13 QS 2 Su kesintileri % 12 Aylık Kesintilerin toplam sayısı / servis bağlantılarının sayısı x 1000 14 ESKİ Kanalizasyon blokajları % 12 Aylık Kanalizasyon şebekesi blokajlarının toplam sayısı / servis bağlantı sayısı x 1000 15 QS15 Sağlanan suyun kalitesi % 12 Aylık Yıl boyunca arıtılmış suyla yasalara uygun olarak yapılması gereken testlerin toplam sayısı / yıl boyunca arıtılmış suyla yapılan testlerin toplam sayısı x 100
Finansal Göstergeler 16 Fi1 Toplam birim maliyetleri YTL/m3 12 Aylık (Yıllık işletme maliyetleri + yıllık sermaye maliyetleri) / kayıtlı tüketim (ihraç edilen su dahil) 17 Fi2 İşletme birim maliyetleri YTL/m3 12 Aylık Yıllık işletme maliyetleri / kayıtlı tüketim (ihraç edilen su dahil) 18 Fi4 Kurum içi insangücü maliyet oranı % 12 Aylık Yıllık kurum içi insangücü maliyetleri /Yıllık işletme maliyetleri x 100 19 Fi7 Enerji maliyet oranları % 12 Aylık Yıllık enerji maliyetleri / Yıllık işletme maliyetleri x 100
Finansal Göstergeler 20 Fi15 Toplam birim gelirleri YTL/m3 12 Aylık (Yıllık işletme gelirleri kurumun kendi yaptığı inşaatlardaki faydaların sermayede değerlendirilmesi) / kayıtlı tüketim (ihraç edilen su dahil) 21 Fi23 Toplam maliyet kapsama oranı % 12 Aylık Yıllık gelirler / yıllık maliyetler 22 Fi24 İşletme maliyet kapsama oranı % 12 Aylık Yıllık gelirler / yıllık işletme maliyetleri 23 Fi 21 Ortalama Su geliri YTL / m3 12 Aylık Mesken, ticari, endüstriyel, kamu, kurumsal ve diğer müşterilerden (ihraç edilen su dışında; kamu su vergileri dışında) elde edilen yıllık su gelirleri / (toplam yıllık kayıtlı - ihraç edilen su)
Finansal Göstergeler 24 - EIB Ortalama atıksu gelirleri YTL / m3 12 Aylık Mesken, ticari, endüstriyel, kamu, kurumsal ve diğer müşterilerden elde edilen yıllık atıksu gelirleri / toplam yıllık toplanan atık su 25 Fi36 Gelir sağlanamayan su % 12 Aylık Kazanç elde edilmeyen su / sistem giriş hacmi x 100 26 EIB Evsel toplama oranı % 12 Aylık Mesken müşterilerinden toplanan faturalar / toplam mesken olarak işlem gören faturlar 27 EIB Evsel olmayan toplama oranı % 12 Aylık Mesken olmayan müşterilerden toplanan faturalar / toplam mesken olmayan olarak işlem gören faturlar
Finansal Göstergeler 28 EIB Alınabilen hesaplardaki gecikme aylık eşde ğer 12 Aylık (yıl sonunda içme suyundan alınabilen hesaplar / yıllık satış gelirleri) x 12 29 EIB Evsel faturalama oranı % 12 Aylık Evsel müşterilere faturalanan su hacmi / evsel abonelerce tüketilen toplam su 30 EIB Evsel olmayan faturalama oranı % 12 Aylık Evsel olmayan müşterilere faturalanan su hacmi / evsel abonelerce tüketilen toplam su
Finansal Göstergeler 31 Fi31 Borç servis kapsama oranı = BSK % 12 Aylık Nakit-akışı / yıllık finansal borç servisi x 100 32 Fi 33 Genel oran (-) 12 Aylık Genel Varlık / Genel ödenecek borçlar 33 Fi 35 Geri dönüş dengesi % 12 Aylık Net gelir(faiz ödemeleri ve vergilerden sonraki net gelir ) / hissedarların katkısı x 100
Kayıtlı Tüketim 2008 YILI SU DENGESİ 2008 YILI 2004 YILI Faturalandırılmış Ölçümlenen Kay. Tük. Faturalanan Kayıtlı 19.528.826 60% Faturalanan Su Faturalanan Su Tüketim 7.032.438 (Mekanik Sayaç) + 12.496.388 (EKS) 19.528.826 Faturalandırılmış Ölçümlenmemiş Kay. Tük. 19.528.826 17.044.802 60% 0 60% 49% 0% 21.204.132 Faturalandırılmamış Ölçümlenen Kay. Tük. 65% Faturalanmayan 200.000 Kayıtlı Tüketim 1% Sistem Girdisi 1.675.306 Faturalandırılmamış Ölçümlenmemiş Kay.Tük. 5% 1.475.306 32.530.617 5% %100 Kayıt Dışı Kullanım (Hırsızlık) Kazanç Elde Kazanç Elde Görünen Kayıplar 210.000 Edilemeyen Edilemeyen 1% Su Su 751.595 Tüketim Sayaç Hatası 13.001.791 17.970.653 Su Kayıpları 2% 692.470 40% 51% 2% 11.326.485 35% Gerçek Kayıplar 10.574.890 33%
istem Girdisi (temizsu) Kayıtlı Tüketim 2009 YILI SU DENGESİ 2009 YILI 2004 YILI Faturalandırılmış Ölçümlenen Kay. Tük. Faturalanan Kayıtlı 19.753.341 Faturalanan Faturalanan 61,21% Su Su Tüketim 3.178.883 (Mekanik Sayaç) + 16.574.458 (EKS) 19.753.341 Faturalandırılmış Ölçümlenmemiş Kay. Tük. 19.753.341 17.044.802 61,21% 61,21% 49,00% 0,00% 21.135.129 Faturalandırılmamış Ölçümlenen Kay. Tük. 65,49% Faturalanmayan 200.000 Kayıtlı Tüketim 0,62% 1.381.788 Faturalandırılmamış Ölçümlenmemiş Kay.Tük. 4,28% 1.181.788 32.272.147 3,66% %100 Kayıt Dışı Kullanım (Hırsızlık) Kazanç Elde Kazanç Elde Su Kayıpları 11.137.018 34,51% Görünen Kayıplar 176.400 Edilemeyen Edilemeyen 0,55% Su Su 430.711 Tüketim Sayaç Hatası 12.518.806 17.970.653 1,33% 254.311 38,79% 51,00% Gerçek Kayıplar 10.706.307 33,18% 0,79%
Strateji için Alınacak Önlemler Haritalama - şebeke ve web tabanlı Abone Bilgi Sistemi hazırlanarak abone verilerinin ve bilgilerin güncelliği ile coğrafi verilerin ilişkilendirilmesi sağlanmalıdır
Hidrolik Modelleme Desteği ile şebekenin simülasyonu ve sistemin kalibrasyonu gerçekleştirilmelidir.
Basınç Zonları ve Dağıtım Şebekesi alt zonlara ayrılarak Bölgesel Ölçümleme Alanları ( DMA District Metering Areas ) oluşturulmalıdır.
Boru hattı değiştirme ve ev bağlantılarının yeniden gözden geçirilmesi ve gerekirse yenilenmesi programı; Bölgesel Ölçümleme Alanlarında yapılan çalışma ve sonuçlarına bağlı olarak öncelik sırasına göre uygulama programına alınmalıdır.
Su Sayaçlarını Değiştirme Programı ile acilen ön ödemeli sayaç tipine geçilmeli ve bozuk, arızalı, eski v.b. sayaçlar, ön ödemeli sayaçlarla değiştirilmelidir.
ADET ESKİŞEHİR EKS SAYILARI 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 YILLAR
Tüm bu çalışmalara paralel olarak, su depoları, içme ve kullanma suyu tesisleri ve pompa istasyonlarındaki iyileştirmeler yapılmalıdır. Sızıntıların tespiti ve etkin tamir için Bölgesel Ölçümleme Alanları bazında eğitilmiş ekipler kurulmalıdır. SCADA Sistemi (Supervisory Control and Data Acquisition Denetimsel Kontrol ve Veri Elde Etme) tamamlanmalıdır.
İLGİNİZE TEŞEKKÜRLER Dr. S. Saim EFELERLİ