Uluslararası Kuruluşlar ve Uluslararası Hukuk Kişiliği

Uluslararası Hukuk ve Politika Cilt 8, Sayı: 30, ss.1-23, 2012 Uluslararası Kuruluşlar ve Uluslararası Hukuk Kişiliği Kemal BAŞLAR* GİRİŞ Özet Uluslararası kuruluşları tanımlarken kullanılan ölçütlerden birisi u- luslararası hukuksal kişiliğe sahip olma öğesidir. Bu çalışmada, uluslararası hukuk kişiliğinin kaç farklı şekilde kazanıldığı, uluslararası hukuk kişisi olarak kabul edildiği halde hükümet dışı kuruluş olarak kurulan veya geleneksel modele uygun olarak kurulduğu halde hukuksal kişiliğe sahip olmayan kuruluşlara örnek verilecektir. Diğer bir deyişle, devletlerarası bir antlaşma ile kurulduğu halde hukuksal kişilik sahibi olmayan kuruluşlar bulunduğu gibi, antlaşma temelli kurulmadığı halde uluslararası hukuk kişisi olarak kabul edilen aktörler de bulunmaktadır. Bu makale uluslararası kuruluşların kaç farklı şekilde kişilik kazanabileceğini ve kendine özgü kimlikleriyle de facto olarak uluslararası hukuk kişisi olarak kabul edilen sui generis aktörlere işaret ederek geleneksel uluslararası kuruluş tanımının yeniden sorgulanması gerektiğine vurgu yapmaktadır. Anahtar Kelimeler: Hukuk Kişiliğinin Kazanılması, Hükümetlerarası Teşkilat Benzeri Yapılar, Milletlerarası Hukuk Kişiliği, Uluslararası Hukukun Süjeleri, Sui Generis Örgütler. Uluslararası kuruluş, en genel anlamda, iki veya daha fazla devletin aralarında yaptıkları bir antlaşma ile kurdukları ve taraf devletlerden ayrı bir hukuksal kişiliği, kendi kuruluş belgesi ve organları olan bir aktör olarak tanımlanmaktadır. 1 Uluslararası Hukuk Komisyonu (ILC) nun 2003 yılında yaptığı tanıma * Prof. Dr. Polis Akademisi 1 Melda Sur, Uluslararası Hukukun Esasları, adlı kitabında, 3. Bası, (İstanbul: Beta, 2008), s. 145-146 bu tanımın Sir Geral Fitzmaurice in 1956 yılında Uluslararası Hukuk Komisyonuna önermiş olduğu ve daha sonra 14 Mart 1975 tarihli Uluslararası Örgütlerle İlişkilerde Devletlerin Temsili konulu Viyana Sözleşmesinin 1. maddesinde geçtiğini söylemekteyse de, anılan Sözleşmenin 1. ve diğer maddelerinde böyle bir tanıma rastlanmamıştır. 1

K. Başlar göre, uluslararası kuruluş terimi, bir antlaşma veya uluslararası hukuka tabi bir belge ile kurulan ve kendine has hukuksal kişiliği bulunan kuruluşlara işaret etmektedir. 2 Uluslararası Hukuk Komisyonu, ayrıca devletler dışındaki varlıkların (entity) da bu kuruluşlara üye olabileceğini kabul etmiştir. Bununla birlikte, Uluslararası Dernekler Birliğinin yayımladığı Uluslararası Kuruluşlar Yıllığında adları yeralan 5000 uluslararası kuruluşun çeşitliliği dikkate alındığında, gerek kurucu aktörler, gerek kuruluş şekli, gerekse hukuksal kişiliği veya organları açısından genelleştirilebilecek bir uluslararası kuruluş tanımı olmadığı görülecektir. 3 Özellikle, küreselleşmenin etkisiyle ortaya çıkan farklı yönetişim modelleri üzerine kurulu atipik uluslararası-kuruluş benzeri yapılar, geleneksel tanımı yeniden gözden geçirmeyi gerektirmektedir. Diğer bir deyişle, geçmişte Uluslararası Kızılhaç Komitesi (ICRC) gibi geleneksel şablona oturmayan yapılar istisna olarak kabul edilirken, bugün bu tür istinalar kaideyi bozacak kadar fazlalaşmıştır. Bu yüzden olsa gerek, Klabbers, International Institutional Law adlı kitabında uluslararası kuruluşun 4 ne olduğu sorusunu sorduktan sonra, kısaca cevabını bilmediğini itiraf ederek incelemesine başlamıştır. 5 Klabbers, gördüğümüzde onu tanırız; ancak kapsamlı bir şekilde tanımlamamız imkânsızdır diyerek konunun ne kadar girift olduğuna işaret etmektedir. Gerçekten de, Birleşmiş Milletler (BM), UNESCO veya Avrupa Konseyi gibi çok bilinen uluslararası kuruluş modellerinden uzaklaşıp, daha küçük veya daha az bilinen uluslararası kuruluşlara baktığımızda, yeknesak bir tanım vermenin mümkün olmadığı görülecektir. Bu makale bu bağlamda uluslararası hukuk kişiliğinin tanımın olmazsa olmaz bir öğesi olmadığına, hükümetlerarası kuruluş olarak nitelendirilen Sözleşmenin özgün metni için bkz.: http://untreaty.un.org/ilc/texts/ instruments/ english/ conventions/5_1_1975.pdf> Erişim Tarihi: 4 Ekim 2011. (Aksi belirtilmedikçe bu makalede geçen internet atıflarının erişim tarihleri Ekim 2011 olarak esas alınmalıdır). Geleneksel tanımın geçtiği ve sık atıf alan bir kaynak için bkz.: Michael Akehurst, A Modern Introduction to International Law, 6. baskı. (Londra: Unwin Hayman, 1988), s. 70. 2 International Law Commission, Report of the International Law Commission, Fifty-fifth Session [5 May 6 July and 7 July 8 August 2003] GAOR 58 th Session, Supp 10, s. 38. 3 Bkz.: Union of International Associations, Yearbook of International Organisations (2011-2012), http://www.uia.be/ybvol1. 4 Uluslararası kuruluş kavramı, hükümetlerarası kuruluş (intergovernmental organisation- IGO) ve hükümetdışı kuruluş (non-governmental organisation- NGO) kavramlarına işaret etmektedir. Bununla birlikte, gerek uluslararası hukuk, gerekse uluslararası kuruluş kavramları yalın olarak ele alındığında hükümetlerarası/milletlerarası örgütler anlamında kullanılmaktadır. 5 Jan Klabbers, An Introduction to International Institutional Law, (Cambridge: Cambridge University Press, 2003), s. 7. 2

Uluslararası Kuruluşlar ve Uluslararası Hukuk Kişiliği farklı modellerin uluslararası hukuk kişiliği kazanma yollarına ve hukuksal kişiliği olup da geleneksel tanıma uymayan farklı yapıları kısaca tanıtmak amacıyla kaleme alınmıştır. ULUSLARARASI HUKUK KİŞİLİĞİNİN KAZANILMA ŞEKİLLERİ Bir uluslararası kuruluşun kişilik 6 sahibi olabildiği dört farklı durum bulunmaktadır. Antlaşmadan Kaynaklanan Kişilik Bunlardan birincisi, uluslararası kuruluşun iki veya daha fazla devlet tarafından bir antlaşma ile kurulmuş olması ve kuruluş belgesinde kişiliğin açıkça (de jure) zikredilmesidir. Örneğin, bir yargı organı olmasına rağmen uluslararası kuruluş olarak tasarlanan Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM), Uluslararası Adalet Divanı ndan veya diğer ceza mahkemelerinden 7 farklı olarak özel bir antlaşma (1998 tarihli Roma Statüsü) ile kurulmuş olup, Statü nün 4.maddesi açık bir şekilde Mahkeme ye uluslararası hukuk kişiliğini ve devletlerle antlaşma imzalama yetkisini vermiştir.böylece, herhangi bir uluslararası kuruluşun veya devletin müdahale edemeyeceği otonom bir kişilik kazanan UCM, kendi başına antlaşma akdetme, diplomatik ilişkiler kurma ve dokunulmazlık ve ayrıcalıklara sahip olma gibi hak ve yetkilere sahiptir. Aynı durum, 1899 yılında Lahey Barış Konferansı nda kaleme alınan Uluslararası Uyuşmazlıkların Barışçıl Çözümü Sözleşmesi yle kurulmuş bağımsız bir uluslararası kuruluş olan Sürekli Hakem Mahkemesi (Permanent Court of Arbitration) için de geçerlidir. Antlaşma ile hukuksal kişilik kazanmanın ikinci örneği, Fransız Milletler Cemiyeti dir (La Francophonie). İlk olarak, 1970 yılında kurulduğunda (İngiliz) Milletler Topluluğu gibi geniş katılımlı ancak antlaşma temeli olmayan ve bundan dolayı hukuksal kişilik verilmemiş gevşek yapılı bir kuruluş niteliğin- 6 Uluslararası hukukta kişilik sahibi bir uluslararası kuruluş, uluslararası hukuktan kaynaklanan yükümlülükleri üstlenir, uluslararası yargı organları önünde dava hakkına sahiptir, uluslararası hukukun diğer kişileri ile antlaşmalar akdedebilir ve diplomatik ilişkiler kurabilir, devletlerin yargı mercileri önünde yargısal dokunulmazlığı vardır, tasarrufları diğer devletlerde tanınır. C. F. Amerasinghe, Principles of the Institutional Law of International Organizations, (Cambridge: Cambridge University Press, 2005), s. 100. 7 Uluslararası Adalet Divanı ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi gibi uluslararası kuruluşlar bünyesinde faaliyet gösteren mahkemeler veya BM Güvenlik Konseyi Kararları ile kurulmuş olan Eski Yugoslavya Ceza Mahkemesi (ICTFY) ve Ruanda Ceza Mahkemesi (ICTR) veya melez Sierra Leone Ceza Mahkemesi (ICTSR) gibi. 3

K. Başlar deydi. Ancak, 2005 yılında kabul edilen antlaşma (Charter of Francophony) ile ismi değiştirilerek Uluslararası Frankofon Teşkilatı (International Organisation of La Francophonie (IOF)) olarak adlandırılmıştır. 8 Şartın 9/2. maddesine göre, IOF uluslararası bir kuruluş olup hukuksal kişiliğe sahiptir. 9 Bunun sonucu olarak, 2011 yılına kadar uluslararası ve bölgesel kuruluşlarla 33 işbirliği antlaşması akdetmiştir. Antlaşmadan kaynaklanan kişiliğin zorunlu olduğunu gösteren bir örnek AGİT tir. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİK), 1975 yılında Helsinki Nihai Senedi ne imza atan 35 devlet tarafından kurulmuştur. Nihai Senet bir esnek hukuk belgesi olduğu, diğer bir deyişle antlaşma olmadığı için, AGİK antlaşma ile kurulmuş uluslararası bir kuruluş değildi. Kurumsallaşma sürecinin bir parçası olarak 1994 yılında Budapeşte de toplanan devlet ve hükümet başkanları zirvesinde adı konferans tan teşkilat a (organisation) dönüştürülmüş olsa da, AGİT in kuruluşu uluslararası bir antlaşmaya dayanmadığı için hukuksal kişiliği olan bir uluslararası kuruluş değildir. Ancak bu durum AGİT in üye devletlerle olan ilişkilerinde olduğu kadar, çalışanlarına karşı sorumluluğu ve AGİT operasyonlarında da karşımıza çıkmaktadır. AGİT e hukuksal kişilik kazandırma konusunda değişik çabalar olmuşsa da bunlar bugüne kadar meyve vermemiştir. Kişiliğin olmamasından kaynaklanan sıkıntılar AGİT in operasyonel etkinliğini olumsuz etkilemektedir. AGİT tarafından oluşturulan gayriresmi bir grup tarafından 2007 yılında AGİT in Uluslararası Hukuk Kişiliği, Hukuksal Ehliyeti ve Ayrıcalık ve Dokunulmazlıkları Taslak Sözleşmesi hazırlanmışsa da, henüz imzaya açılma aşamasına gelmemiştir. 10 Güneydoğu Asya Devletleri Birliği (ASEAN) da 1967 yılında bir deklarasyonla (bildirge/beyanname) kurulduğunda kendisine hukuksal kişilik verilmemişti. Kırk yıldan fazla bir süre kararların oydaşma (consensus) usulü ile alındığı bu kuruluş, üye devletlerden ayrı bir kimlik kazanamamıştı. Bazı yazarlar bu dönemde Birlik in en azından göreceli ve sübjektif bir hukuk kişiliği olduğunu savunmuşlardı. 11 ASEAN, hukuksal (de jure) olarak kişiliğini 15 Aralık 8 http://www.francophonie.org/english.html 9 http://www.francophonie.org/img/pdf/charte_francophonie.pdf 10 http://summit2010.osce.org/en/in_focus/node/255: AGİT in kişiliği ile ilgili olarak bkz.: Sonya Brander, Making a Credible Case for a Legal Personality for the OSCE, OSCE Magazine, Sayı: Mart-Nisan, 2009, s. 18-22. 11 Zikreden Lin, dn. 25: ASEAN ın hukuksal kişiliğine daha detaylı olarak aşağıdaki çalışmada değinilmiştir. Chun Hung Lin, ASEAN Charter: Deeper Regional Integration under International Law?, Chinese Journal of International Law, Cilt: 9, Sayı: 4, 2010, s. 821-837. 4

Uluslararası Kuruluşlar ve Uluslararası Hukuk Kişiliği 2008 de yürürlüğe giren 2007 ASEAN Şartının 3. maddesi ile kazanmıştır. 12 Örtülü (Zımni) Kişilik Kimi uluslararası kuruluşlar, antlaşma ile kurulmasına rağmen, kurucu belgelerinde ya da antlaşmada açık bir şekilde hukuksal kişilikten bahsedilmemektedir. Ne var ki, bu tür kuruluşların uygulama ve yargı kararlarında kişilik sahibi olduğu (de facto) kabul edilmektedir. Bunun tipik örneği BM dir. BM Şartında açık bir şekilde uluslararası hukuk kişiliğinden söz edilmese de, Uluslararası Adalet Divanı nın 1949 tarihinde verdiği bir danışma görüşünde, 13 BM nin fonksiyonel anlamda uluslararası hukuk kişiliği olduğuna karar verilmiştir. Bu örnek, antlaşmadan kaynaklanan kişiliğin ayrıca belirtilmesinin (antlaşmada özel bir hükmün varlığının) tek yöntem olmadığını göstermektedir. 14 Birleşmiş Milletlere bağlı yardımcı organların -Dünya Gıda Programı (WFP), BM Mülteciler Yüksek Komiserliği (UNCHR), Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP), UNICEF, BM Çevre Programı (UNEP), UNCTAD, Birleşmiş Milletler Üniversitesi (UNU) gibi- kendi başlarına bağımsız uluslararası hukuk kişilikleri bulunmamaktadır. 15 Bunlar BM nin hukuksal kişiliği altında temsil edilmektedirler. Ancak, BM ilk kurulduğunda bu yaklaşım hakim olmamıştır. Örneğin, Gaza Mahkemesi, 1957 yılında verdiği kararda, Başlık II.b, <doi:10.1093/chinesejil/jmq025>. 12 http://www.asean.org/21829.htm. 13 Reparation For Injuries Suffered in the Service of the United Nations, Advisory Opinion, [1949], I.C.J. Rep. at 174 and 179, (http://www.icj-cij.org/docket/files/4/1835.pdf). 14 Uluslararası Adalet Divanı nın kararından önce uluslararası kuruluşların devletlerden ayrı hukuksal kişilikleri olduğu anlayışı hakim değildi. Örneğin, İtalyan Yargıtayı 1930 yılında Uluslararası Tarım Enstitüsü nün hukuksal statüsünü tartıştığı kararında Enstitünün, egemenlik icra ettiği bir toprağı ve nüfusu olmadığı için uluslararası hukukun bir kişisi olmadığını; devlet niteliği sergilemediğini devletlerin yerel yargı sistemlerine tabi olduğunu söyledikten sonra İtalyan mahkemelerinin Enstitü ile ilgili bir uyuşmazlığa bakma hakkı olduğunu söylemiştir. Seksen yıl sonra, ilk bakışta bir kuruluşun adının enstitü olmasının uluslararası hukuk kişiliği olmadığı konusunda bir kanı uyandırabileceği söylense de, bu tür uluslararası kuruluşların kurucu belgelerinde uluslararası hukuk kişiliğine sahip olduklarına ilişkin hükümler varsa, kendilerine uluslararası hukuk kişiliği verilmesi gerektiği anlayışı hakim olmuştur. Bkz.: The International Institute of Agriculture (5 ILR 414) Italy, Court of Appeal of Rome. Court of Cassation, 1 Şubat 1930. 15 Bununla birlikte, UNICEF Amerikan mahkemelerinde uluslararası bir kuruluş olarak kabul edilmektedir. Bkz.: s. 288(a) (Bkz.: Boimah v. United Nations General Assembly, 664 F.Supp. 69, 70 71 [E.D.N.Y. 1987]; International Refugee Organization v. Republic S.S. Corp., 189 F.2d 858 [4th Cir. 1951]; Shamsee v. Shamsee, 74 A.D.2d 357 [2d Dept. 1980] [United Nations Joint Staff Pension Fund entitled to 288a immunities], aff d 53 N.Y.2d 739, cert. denied 454 U.S. 893 [1981]). 5

K. Başlar Birleşmiş Milletler tarafından 1949 yılında bir Genel Kurul kararıyla kurulan 16 ve görev süresi sürekli uzatılan Birleşmiş Milletler Yakın Doğu daki Filistinli Mültecilere Yardım ve Çalışma Ajansı nı (The United Nations Relief and Works Agency for Palestine Refugees in the Near East-UNRWA) BM nin bir organı olarak kabul etmediğinden yargı dokunulmazlığının olmadığına hükmetmiş ve açılan davayı aleyhine sonuçlandırmıştır. 17 Günümüzde, BM nin alt organlarının hukuksal kişiliği sorunu büyük ölçüde çözülmüştür. Örneğin, Bisson v United Nations and ors davasında New York Bölge Mahkemesi, diğerleri arasında, Dünya Gıda Programı nın BM den ayrı bir hukuksal kişiliğe sahip olmadığını ve BM nin dokunulmazlık ve ayrıcalıkları nedeniyle Amerikan mahkemelerinde davalı olarak yargılanamayacağına hükmetmiştir. 18 Aynı şekilde, 2004 yılında bir UNICEF çalışanının açtığı davada (Hunter v United Nations and ors), 19 New York Yüksek Mahkemesi UNICEF in BM ye bağlı bir uluslararası kuruluş olarak nitelendirdikten sonra, iş hukuku davalarında da yargı bağışıklığı olduğuna karar vermiştir. 20 Kimi zaman bir kuruluşun BM nin bir parçası olup olmadığı ve bundan dolayı ayrı bir hukuksal kişiliğe sahip olup olmadığı detaylı inceleme gerektirebilir. Örneğin, UNIDROIT (The International Institute for the Unification of Private Law) in başında yer alan UN, BM nin bir organı olduğu imajını verse de, aslında bağımsız bir uluslararası kuruluş olup, 1926 yılında Milletler Cemiyeti nin yardımcı bir organı olarak kurulmuştur. Milletler Cemiyeti nin etkinliğini kaybetmesinin ardından çok taraflı bir statü ile 1940 yılında yeniden kurulmuştur. 21 Benzer şekilde, BM sistemine entegre olmuş ve onunla birlikte çalışan 16 bağımsız ihtisas kuruluşunun da BM den ayrı kendine özgü 16 General Assembly Resolution 302 (IV) of 8 December 1949. 17 Court in Gaza, 17 August 1957. (Zikreden: August Reinisch, International Organizations before National Courts (Cambridge: Cambridge University Press, 2008), s. 170): Ancak, sonraki yıllarda Mısır mahkemelerinin verdikleri kararlarda UNRWA nın yargı bağışıklığı tanınmış ve çalışanların açtıkları davalar BM İdari Mahkemesi nde çözülmüştür. Giurgis v. UNRWA (Labour Court Cairo, 31 December 1961), Hilpern v. UNRWA (Yearbook of the International Law Commission (1967), vol. II, 224 at 233.), Radicopoulos v. UNRWA (Egyptian Court, 1952) id. 18 United States, District Court, Southern District of New York (International Law in Domestic Courts Database, ILDC 889 (US 2008)). 19 Hunter v United Nations and ors, Judicial Review of Administrative Order, 800 NYS 2d 347 (NY Sup Ct 2004); ILDC 693 (US 2004). 20 BM nin diğer yardımcı organlarının yargı bağışıklığına ilişkin örnekler için bkz.: Reinisch, International Organizations, s. 173. 21 http://www.unidroit.org/dynasite.cfm?dsmid=103284 6

Uluslararası Kuruluşlar ve Uluslararası Hukuk Kişiliği uluslararası hukuk kişiliği bulunmaktadır. Bunlar; Uluslararası Çalışma Teşkiları (ILO), Dünya Gıda ve Tarım Teşkilatı (FAO), UNESCO, Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO), Uluslararası Para Fonu (IMF), Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı (ICAO), Uluslararası Denizcilik Teşkilatı (IMO), Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (ITU), Evrensel Posta Birliği (UPU), Dünya Meteoroloji Teşkilatı (WMO), Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı (WIPO), Uluslararası Tarım Kalkınma Teşkilatı (IFAD), BM Sınai Kalkınma Teşkilatı (UNIDO), Dünya Turizm Teşkilatı (UNWTO) ve Dünya Bankası (WB) dır. 22 Avrupa Topluluğu nun varlığını devam ettirdiği dönemde, Maastrict Antlaşması yla ayrı bir yapı olarak kurulan Avrupa Birliği (AB) nin de hukuksal kişiliği 1993-2010 yılları arasında yoğun tartışma konusu olmuştu. 23 Genel eğilim Maastricht Antlaşması nda AB ye açıkça hukuksal kişilik verilmemesi nedeniyle AB nin Lizbon Antlaşması nın 1 Aralık 2009 da yürürlüğe girmesine kadar kişilik sahibi olmadığı yönündeydi. 24 Oysa, Raluca, AB nin de antlaşma yapma yetkisinden hareketle 1993-2004 yılları arasında ise zımnen, 2004-2010 yılları arası fiili olarak (de facto) olarak kişilik sahibi olduğunu ileri sürmüştür. 25 Klabers, AB nin antlaşma akdetme ve hukuksal olarak bağlayıcı açıklamalar yapma yetkisinin hukuksal kişilik olmaksızın açıklanamayacağını söylemektedir. 26 22 Ancak, Dünya Bankası tek başına bir uluslararası kuruluş olmaktan çok beş parçadan oluşan bir üst yapıdır. Uluslararası kişilik sahibi olan birimleri Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası (IBRD), Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA), Uluslararası Mali İşbirliği (IFC), Çoktaraflı Yatırımlar Garanti Ajansı (MIGA) ve Uluslararası Yatırım Antlaşmazlıkları Çözüm Merkezi dir (ICSID). 23 Klabbers, An Introduction to, 58, dn. 58.: Philippe de Schoutheete and Sami Andoura, The Legal Personality of the European Union, Studia Diplomatica, Cilt: LX, Sayı:1, 2007, (Working Paper: European Affairs Program), < aei.pitt.edu/9083/1/legal.personality.eu- PDS-SA.pdf > (Erişim Tarihi: 9.6.2010). 24 Lizbon Antlaşması yla değiştirilen Avrupa Birliği Antlaşması nın 47. maddesi açık bir şekilde AB nin hukuksal kişiliği olduğunu söylemektedir. 25 David Raluca, The European Union and its Legal Personality (1993-2010) (25 January 2010). [Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1566492], s. 3, 11-12. İddiasını desteklemek için Klabbers e atıfta bulunmaktadır. Jan Klabbers, Presumptive Personality: The European Union in International Law, içinde M. Koskenniemi (ed.), International Law Aspects of the European Union (Lahey Kluwer Law International, 1998), s. 231 253. Oysa, genel yaklaşım, Avrupa Birliği nin Maastricht Antlaşması yla kurulan siyasi bir süreç olduğu, bu nedenle hukuksal kişiliği bulunmadığı yönündedir. AB, Lizbon Antlaşması nın yürürlüğe girmesinden sonra uluslararası de jure olarak uluslararası hukuk kişisi olmuş (md. 7) ve ardından Avrupa Topluluğu nun hukuksal kişiliği sona ermiştir. 26 Klabbers, An Introduction to, s. 58 7

K. Başlar Bir diğer zımni kişilik örneği de OPEC tir. 10-14 Eylül 1960 tarihleri arasında Bağdat ta toplanan bir konferansta 5 devlet tarafından alınan bir karar (resolution) ile kurulmuş, kurucu antlaşması (OPEC Statüsü) ise ertesi yıl Caracas ta (Venezuela) toplanan bir konferansta alınan bir karar ile kabul edilmiştir (Resolution II.6). OPEC Statüsü nde hukuksal kişiliğe bir atıf yapılmamıştır. Ancak 1975 yılında bir OPEC Cezayir Konferansı nda kurulan OPEC Fonu (OPEC Fund for International Development), 1980 yılında açık bir şekilde hukuksal kişilik kazanmıştır. 27 Merkez Antlaşmaları ile Verilen Kişilik Uluslararası hukukta karşılaşılan üçüncü tür hukuk kişiliği, devletlerarası bir antlaşmadan kaynaklanmayan, daha ziyade ev sahibi devlet ile yapılan bir merkez antlaşması (headquarters agreement) sonucu, ev sahibi devletin tek taraflı olarak uluslararası kuruluşun hukuksal kişiliğini kabul etmesi ve bu antlaşmanın objektif hukuksal statü ortaya koyan bir antlaşma olarak kabul edilmesiyle veya nezaket kuralı gereği, 28 antlaşmaya taraf olmayan üçüncü devletler tarafından hukuksal kişiliğin gözetilmesidir. Bu tür örneklerin en sık yaşandığı iki ülke İtalya ve İsviçre dir. Örneğin, 11 Şubat 1929 da İtalya ve Papalık arasında imzalanan Latran Antlaşması nın 2.ve 29(a). maddelerinde İtalya uluslararası ilişkilerde ve İtalyan hukukunda Papalık ın egemen bir otorite olduğunu ve hukuksal kişiliğini tanımıştır. Aynı şekilde, merkezi Roma da bulunan Kudüs, Rodos ve Maltalı Aziz John un Askeri Egemen Düzeni (The Sovereign Military Order of St John of Jerusalem, of Rhodes and of Malta) bir uluslararası hukuk kişisi olup, Egemen Düzen ile İtalya arasındaki ilişkiler 11 Ocak 1969 tarihli bir belge ile belirlenmiştir. 29 Egemen Düzen buradan aldığı yetkiyle 27 Haziran 1969 tarihinde bir anayasa kabul ederek, 3. maddesinde bir uluslararası hukuk kişisi olduğunu, 4. maddesinde de hukuksal kişiliğinin Papalık tarafından tanındığını dünyaya duyurmuştur. 30 27 The Agreement Establishing the OPEC Fund for International Development, Madde 1.01, http://www.ofid.org/publications/pdf/ae-engl_fund.pdf. Shihat, OPEC in kurduğu OPEC Fonu nun hukuksal kişiliğinin bulunmadığını söylese de, bu ilk döneme ilişkin olarak anlaşılmalıdır. Bkz.: Ibrahim F. I. Shihat et al., The OPEC Fund for International Development: The Formative Years, (New York: Croom Helm, 1983), s. 31. 28 Nezaket kuralı gereği diğer devletlerin mahkemeleri hukuksal kişiliği sorgulamamaktadılar. Klabers, An Introduction to, s. 49. 29 Guy Stair, Sainty, The Sovereign Military Hospitaller Order of Malta: The Order of Malta, Sovereignty, and International Law, <http://www.chivalricorders.org/ orders/ smom/ maltasov.htm>. 30 Constitutional Charter of the Sovereign Military Hospitaller Order of St. John of Jerusalem of 8

Uluslararası Kuruluşlar ve Uluslararası Hukuk Kişiliği İtalyan Yargıtayı nın 25 Kasım 1985 tarihinde verdiği kararda İtalyan-Latin Amerikan Enstitüsü nün uluslararası hukuk kişiliği sorgulanmış ve Yüksek Mahkeme, İtalya ve Latin Amerikan Devletleri arasında 1966 yılında yapılan sözleşmenin 2. maddesinde Enstitü ye uluslararası hukuk kişiliği verildiği ve bu sözleşmenin İtalyan hukuk düzeninin bir parçası olduğu ve bundan dolayı yargı bağışıklığı olduğu; 1969 yılında Enstitü ile İtalya arasında imzalanan Merkez Antlaşması nda yer alan dokunulmazlık ve ayrıcalıkların, Antlaşmanın onaylanmamış olması nedeniyle geçersiz kabul edilemeyeceğine karar vermiştir. 31 Bir hükümet dışı kuruluşun bir merkez antlaşması ile kişilik kazandığına ilişkin en tipik örneği Uluslararası Pirinç Araştırma Enstitüsü dür (International Rice Research Institute (IRRI)). Ford ve Rockefeller Vakfı ile Filipinler Hükümeti arasında 1959 yılında imzalanan mutabakat zaptı ile bir sivil toplum kuruluşu olarak kurulan bu Enstitü, otonom, hayırsever amaçlı, vergiden muaf, borsada işlem gören hissesi olmayan bir kuruluş olarak yıllarca faaliyet gösterdikten sonar hukuki kişilik özelliği göstermiştir. Filipinler Yüksek Mahkemesi 1990 yılında verdiği bir kararda IRRI nin 1979 yılında bir cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile dokunulmazlık ve ayrıcalıklara sahip olduğu ve bundan dolayı Filipin mahkemelerinde yargılanamayacağına karar vermiştir. 32 Enstitü, göstermiş olduğu başarılar nedeniyle Manila da 19 Mayıs 1995 de çok taraflı bir antlaşma ile uluslararası hukuk kişiliği kazanmıştır. 33 Sözkonusu Antlaşmanın 1. maddesi Enstitünün uluslararası hukuk kişiliğini ortaya koymaktadır. Antlaşma nın 3(1). maddesine göre, Enstitü otomatik olarak dokunulmazlık ve ayrıcalıklardan yararlanmayacaktır. Ancak taraf devletler isterlerse antlaşmayı dokunulmazlık ve ayrıcalıklar konusunda yasal bir zemin olarak kabul edebi- Rhodes and of Malta (27 June 1961) (değişiklik: 28-30 April 1997) <http://www.orderofmalta. int/wp-content /uploads/2010/06/order-of-malta-constitution.pdf>. 31 Cristiani v. Italian Latin-American Institute, 87 ILR 20: Italy, Court of Cassation (Plenary Session) 25 Kasım 1985. 32 Kapisanan Ng Manggagawa AT Tac Sa IRRI (International Rice Research Institute) v. Secretary of Labor and Employment, Philippine Supreme Court, 28 September 1990, GR No. 89331, 1991, Asian Yearbook of International Law, Cilt:1, 1996, 171: Bu davadan aşağıdaki kararda bahsedilmektedir: International Catholic Migration Commission v. Pura Calleja, Philippine Supreme Court, 28 September 1990, GR No. 85750, (1991) Asian Yearbook of International Law, Cilt:1, 1996, Sayı: 170; 102 ILR s. 149 62. 33 Agreement Recognizing the International Legal Personality of the International Rice Research Institute (IRRI), Australian Treaty Series, www.austlii.edu.au/ au/other/ dfat/nia/ 1996/35. html. Enstitü nün Anayasasına da bu adresten ulaşılabilir. Antlaşma nın özet açıklaması için bkz.:<http://www.austlii.edu.au/au/other/dfat/nia/1996/35.html>. 9

K. Başlar lirler. 34 Antlaşma nın 3(3). maddesine göre, kurucu antlaşma Enstitüye verilen hak, yükümlülük ve imtiyazları etkilememektedir. Taraf devletler verdikleri hak ve ayrıcalıkları istedikleri takdirde geri alabilmekte veya değiştirebilmektedirler. Antlaşma nın 3(4). maddesine göre, uluslararası hukuk kişiliği kabul edilmiş olan Enstitü diğer devletlerle antlaşmalar akdetme yetkisine sahiptir. Özellikle merkezinin bulunduğu Filipinler Hükümeti ile antlaşma imzalayabilmektedir. Bir ev sahibi devletin merkez antlaşması yapması veya tek taraflı bir işlemi ile uluslararası kuruluşa kişilik vermesinin bir başka örneği de, Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesi (ITLOS) nin, 1982 Deniz Hukuku Sözleşmesi VI no lu Eki ile kurulmasıdır. 6 no lu ekte (Annex VI) uluslararası hukuk kişiliğinden söz edilmemekte ise de, 35 ITLOS un kuruluşundan kısa bir süre sonra de facto hukuksal kişilik kazandığı gözlenmektedir. ITLOS, BM nezdinde 1996 yılında gözlemcilik statüsü elde etmiş, BM ile 1997 yılında işbirliği antlaşması imzalamıştır. ITLOS, 2004 yılı sonunda Almanya ile bir merkez antlaşması imzalamıştır. 36 Antlaşma nın 2. maddesi, ITLOS a ulusal hukuk düzeyinde kişilik tanımış, dokunulmazlık ve ayrıcalıklar vermiştir. Merkez Antlaşması nın 2007 yılında yürürlüğe girmesi ile ITLOS de jure uluslararası hukuk kişisi olmuştur. Almanya nın evsahipliği yaptığı bir başka uluslararası kuruluş Kyoto Protokolü çerçevesinde 2008 yılında toplanan taraf devletlerce kurulan Uyum Fonu Kuruludur (Adaptation Fund Board). Almanya kurula hukuksal kişilik vermeyi ve evsahipliği yapmayı teklif etmiş ve bu teklif kurul tarafından kabul edilmiştir. 37 Alman Parlamentosu, 1 Şubat 2011 tarihinde kurula hukuksal kişilik tanımayı bir kanunla kabul etmiş ancak bu kanun henüz cumhurbaşkanınca onaylanmamıştır. 38 Bu nedenle, hukuksal kişiliğinin sonuçları Almanya da net olarak belirli değildir. Kurulun Almanya ile ilişkilerinin netlik kazanmasından sonra uluslararası hukuk kişiliği tanınabilecektir. 34 Avustralya, 29 Mart 1996 da antlaşmayı imzalamış, 6 Ağustos 1998 de Enstitü nün dokunulmazlık ve ayrıcalıklarını gösteren bir tüzük çıkarmıştır. <http://frli.law.gov.au/ s97. vts?vdkvgwkey =1998B00233 &ViewTemplate=frliview.hts&action=View> 35 Statute of the International Tribunal for the Law of the Sea (Annex VI of the United Nations Convention on the Law of the Sea), <http://www.itlos.org/fileadmin/itlos/documents/basic_ texts/statute_e.pdf>. 36 http://www.itlos.org/fileadmin/itlos/documents/basic_texts/headquarters_agreement_ eofn_eng.pdf> Antlaşma 1 Mayıs 2007 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 37 <http://www.adaptation-fund.org/sites/default/files/afb_decision_b.7-8.1.pdf> 38 Bkz.: <http://www.adaptation-fund.org/about/the-board> 10

Uluslararası Kuruluşlar ve Uluslararası Hukuk Kişiliği Merkez antlaşmasına başka bir örnek de, Uluslararası Kızılhaç Komitesi (ICRC) nin İsviçre ile arasındaki ilişkidir. ICRC, 1915 yılında İsviçre Medeni Kanunu na göre kurulmuş bir dernek iken, 39 1993 yılında ICRC ile İsviçre arasında yapılan bir antlaşmanın ardından İsveç Federal Konseyi, ICRC nin uluslararası hukuksal kişiliğini, kabul etmiş; kendisine uluslararası kuruluşlara tanınan dokunulmazlık ve ayrıcalıkların neredeyse tamamını vermiştir. 1998 yılında gözden geçirilerek kabul edilen ICRC Statüsü nün 2. maddesine göre, ICRC hukuksal kişiliğe sahiptir. 40 Bu yönüyle, uluslararası hukukta hukuksal kişiliği resmen kabul edilmiş ilk dernek olma özelliğini korumaktadır. Bugün, ICRC, 60 dan fazla devletle imzaladığı merkez antlaşmaları yoluyla diplomatik ayrıcalık ve bağışıklıklardan yararlanmaktadır. 41 İsviçre ile yaptığı antlaşmanın 20. maddesinde, ICRC nin İsviçre topraklarındaki eylem ve işlemlerinden dolayı İsviçre devletinin sorumlu olmayacağına ilişkin bir hüküm yer almaktadır. Antlaşma nın 22. maddesinde, antlaşmanın uygulanması ve yorumlanmasından kaynaklanan uyuşmazlıkların bağlayıcı karar veren üç kişilik bir hakem heyeti tarafından çözümleneceği, tarafların birer hakem seçecekleri ve üçüncü hakemin seçilen hakemler tarafından seçileceği hükmü yer almaktadır. Yukarıda, antlaşma-temelli bir kuruluş olmadığı için hukuksal kişiliği bulunmadığına değinilen AGİT e bağlı merkezi Hollanda da bulunan Ulusal Azınlıklar Yüksek Komiserliği, Hollanda nın çıkardığı bir kanun ile dokunulmazlık ve ayrıcalıklara sahip olmuştur. 42 Böylece en azından AGİT in bir organı hukuksal kişilik kazanmıştır. 39 Teşkilatın Statüsü ne göre, teşkilatın 25 üyesinin de İsviçreli olması gerekmektedir. Üyeleri devletler tarafından görevlendirilmemekle birlikte, ICRC nın bütçesinin neredeyse tamamı devletler tarafından karşılanmaktadır. 40 Rona Gabor, The ICRC s Status: in a Class of its Own,http://www.icrc.org /Web/eng/siteeng0. nsf/iwplist74/522c6628d83a019741256e3d003fc85f, http://lanord.free.fr: Jean-Philippe Lavoyer, The International Committee of the Red Cross - How Does it Protect Victims of Armed Conflict?, Pace International Law Review, Cilt: 9, Sayı: Yaz, 1997, 287-297: Ulusal düzeyde Kızılhaç ve Kızılay derneklerinin statüsü için bkz.: Christophe Lanord, The Legal Status of National Red Cross and Red Crescent Societies, International Review of the Red Cross, Sayı: 840, 31-12-2000, 1053-1077. Ayrıca bkz.: Kemal Başlar, Uluslararası Hukukta Hükümet Dışı Kuruluşlar, (Ankara: USAK, 2005), s. 189. 41 Rona Gabor, The ICRC Privilege not to Testify: Confidentiality in Action, The International Review of the Red Cross, Sayı: 845, Mart 2002. 42 Ida van Veldhuizen-Rothenbücherr, Legal Personality of the OSCE: Quo Vadis, OSCE Magazine, March-April 2009, s. 23. 11

K. Başlar Örf ve Adet Kuralı veya Nezaket İlkeleri Çerçevesinde Kazanılan Kişilik Arab Monetary Fund v. Hashimand others davasında, İngiliz Lordlar Kamarası, Arap Para Fonu nun, Birleşik Arap Emirlikleri tarafından uluslararası kişi kabul edilmesi ve merkezinin bu ülkede bulunması dolayısıyla, nezaket kuralı gereği, İngiliz mahkemelerinde Fonun uluslararası hukuk kişiliğinin kabul edilmesi gerektiğine karar vermiştir. 43 Merkezi Lozan da olan Uluslararası Olimpiyat Komitesi, (International Olympic Committee- IOC) kazanç amacı gütmeyen uluslararası bir hükümet dışı kuruluştur ve bundan dolayı de jure olarak hukuksal kişiliği bulunmamaktadır. 44 Uluslararası Olimpiyat Komitesi nin kurucu belgesi olan Olimpik Şart ın 1991 yılında değiştirilmesinden önce IOC nin de facto örf ve adet hukukundan kaynaklanan uluslararası hukuk kişiliği bulunmaktaydı. 45 Örneğin, 1990 Olimpik Şart ın 4 no lu kuralına göre, IOC nin olimpiyatların yapılacağı şehri seçme ve bununla ilgili yazılı antlaşma yapma yetkisi bulunmaktaydı. Ancak, 1991 yılında Şartı nın değiştirilmesiyle IOC nin hukuksal kişiliği açıkça tanımlanmış; İsviçre Federal Konseyi 1991 yılında bu durumu kabul etmiş 46 ; 2000 yılında Konsey ile yapılan bir antlaşma sonucu İsviçre de hukuksal kişiliği olan uluslararası bir hükümet dışı kuruluş olarak kabul edilmiştir. 47 Ancak, diğer ülke mahkemelerinde IOC nin hukuksal durumunun ne olduğuna da bakılmalıdır. Örneğin, 1977 yılında bir Belçika mahkemesi de IOC nin örf ve adet kuralı vasıtasıyla kural koyma yetkisini kabul etmiş ve ulusal yasaların üzerinde olduğuna hükmetmiştir Martin v. International Olympic Committee davasında, 48 bir Amerikan mahkemesi Komitenin uluslararası hukuk kişiliği olduğunu kabul etmekle kalmamış, Komite kurallarının örf ve adet hukuku kuralları niteliğinde olduğunu söylemiştir. 1987 yılında, Amerikan Yüksek 43 83 ILR 243: Klabers, An Introduction to., s. 49-50. 44 Jean-Loup Chappelet and Brenda Kübler-Mabbott, International Olympic Committee and the Olympic System (IOC): The Governance of World Sport, (Londra: Routledge, 2008), s. 107. 45 David J. Ettinger, The Legal Status of the International Olympic Committee, Pace International Law Review. Paper 38, 1992, s. 102. <http://digitalcommons.pace.edu/intlaw/38>. 46 İsviçre Federal Konseyi (yürütme organı) 17 Eylül 1981 de yayımladığı bir kararnamede, İsviçre nin IOC nin hukuksal kimliğini kabul ettiğini ve İsviçre hukukunun güvence altına aldığı hak ve özgürlüklerden yararlanacağını ifade etmişti. Ettinger, The Legal Status of, 103. Ancak, bu ifadenin uluslararası kişilik şeklinde anlaşılmasını gerektiren bir ifade 1991 öncesi metinlerde bulunmamaktaydı. 47 Olimpik Şart ın 15. maddesi; s. 29. <http://www.olympic.org/documents/olympic_charter_ en.pdf>. 48 740 F. 2d 670, 705 (9th Cir. 1984) (Zikreden: Ettinger, The Legal Status of, s. 106). 12

Uluslararası Kuruluşlar ve Uluslararası Hukuk Kişiliği Mahkemesi, San Francisco Arts & Atlethics, Inc. v. U.S. Olympic Committee & IOC davasında, ulusal komiteyi hükümet kuruluşu olarak kabul etmemiş, IOC yi ise oldukça görünür ve etkili bir uluslararası yapı olarak tanımlamıştır. 49 Birlemiş Milletler Genel Kurul Kararıyla Kazanılan Hukuk Kişiliği Kapsamlı Nükleer Denemelerin Yasaklanması Antlaşması (CTBT) 1996 yılında 182 devlet tarafından imzalanmış ve 155 devlet tarafından onaylanmıştır. Bu antlaşma gereği merkezi Viyana da olan Kapsamlı Nükleer Denemelerin Yasaklanması Kuruluşu (Comprehensive Nuclear-Test-Ban Organization (CTBTO)) kurulması gerekmektedir. Ancak, toplam 70 ülkeden 260 personelin görev aldığı bu kuruluş antlaşma henüz yürürlüğe girmediği için 50 BM Genel Kurulu nun 30 Haziran 2000 tarih ve A/RES/54/280 sayılı kararı ile Hazırlık Komisyonu (Preparatory Commission) adıyla faaliyet gösterecek geçici bir kuruluş (interim organisation) oluşturulmuştur. BM bünyesinde faaliyet gösteren bu kuruluş, anılan Genel Kurul kararının 1. maddesine göre; görüşmelere katılmak, antlaşma yapmak ve görevlerini yapabilmek için gerekli yetkilerle donatılmış bir uluslararası kuruluş olarak kabul edilmiştir. 51 Bu örnekten hareketle, BM Genel Kurulu kararıyla da bir uluslararası kuruluşun kurulabileceğini ve bu tür bir kuruluşun uluslararası hukuk kişiliği olabileceğini görüyoruz. Antlaşmanın, anılan devletlerce onaylanmaması halinde çok uzun yıllar Genel Kurul kararıyla faaliyet gösteren bir uluslararası kuruluşun varlığına şahit olunacaktır. DE FACTO KİŞİLİK KAZANAN KURULUŞLAR Bir antlaşma ile kurulmadığı için geleneksel uluslararası kuruluşların içerisinde kabul edilmeyen ve sırf bu nedenle hükümet dışı kuruluş (NGO) olarak kabul edilebilecek kimi aktörlerin uygulamada hükümetlerarası kuruluş (IGO) olarak kabul edildiği görülmektedir. Örneğin, Havana da (Küba)1945 yılında kurulan ve günümüzde 230 havayolu şirketinin üyesi olduğu Uluslararası Hava Ulaşımı Derneği (The Internati- 49 483 US 522 (1987) (zikreden: Ettinger, The Legal Status, s. 107). 50 Antlaşmanın yürürlüğe girebilmesi için nükleer teknolojiye sahip ve Annex II de sayılan 44 devletin onaylayan devletler arasında olması gerekir.2011 yılı sonu itibariyle antlaşmanın yürürlüğe girebilmesi için Çin, Amerika ve İran gibi dokuz devlet tarafından onaylanması gerekmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz.: http://www.ctbto.org/ 51 http://www.undemocracy.com/a-res-54-280.pdf. 13

K. Başlar onal Air Transport Association IATA) 52 ilk bakışta uluslararası hukuk kişiliği olmayan havayolu taşımacılığı standartlarını düzenleyen bir dernek (hükümet dışı kuruluş) gibi gözükmektedir. 53 Bununla birlikte, IATA nın aldığı kararlar (IATA resolutions) havayolu taşımacılığını düzenlemede kendisine bir uluslararası kuruluş kimliği kazandırmaktadır. Nitekim, bu konu Jenni and others v. Conseil d état of the Canton of Geneva 54 davasında gündeme gelmiştir. İsviçre Federal Mahkemesi, IATA yı uluslararası kuruluş statüsünde kabul etmiş; İsviçre Danıştayı da derneğin bu kararla bağlı olduğunu ve Federal Kararname temelinde antlaşma yapma hakkına sahip olduğu söylemiştir. Dünya Doğayı Koruma Birliği (International Union for Conservation of Nature), dünya çapında en büyük uluslararası kuruluşlardan birisidir. 83 ten fazla devlet, 110 hükümet temsilcisi ve 800 den fazla hükümet dışı kuruluş Birliğin üyesidir. Devletler dışındaki aktörlerden de oluşan üyelik profiline bakıldığında tipik bir uluslararası kuruluş olmadığı görülmektedir. Bir uluslararası antlaşma ile kurulmadığı için hukuksal statüsü merkezinin olduğu Almanya da çok net değildir. 55 Bununla birlikte, pek çok devlet IUCN e uluslararası kuruluşlara benzeyen bir hukuksal statü sağlamaktadır. Parlamentolararası Birlik (Interparliamentary Union (IPU)), aralarında Türkiye den sekiz parlamenterin de bulunduğu toplam 138 parlamentodan gelen temsilcilerden oluşan, 1889 da kurulmuş, Cenevre merkezli bir hükümetdışı kuruluştur. 56 Bir başka deyişle, IPU, hükümetlerarası bir antlaşma ile kurulmadığı için tipik bir uluslararası kuruluş değildir. İsviçre Federal Konseyi, IPU ile 1971 de bir merkez antlaşması imzalamıştır. Buna göre, merkezde çalışanlara mali ayrıcalıkların verilmesinin yanında, yargı muafiyeti getirilmiş ve diğer diplomatlara verilen ayrıcalıklar da bahşedilmiştir. 57 New York ta 52 Chuang, Richard, The International Air Transport Association; A Case Study of a Quasi- Governmental Organization, (Leiden: A. W. Sijthoff, 1972). 53 IATA uluslararası kuruluş benzeri (quasi-governmental) olarak tanımlanmaktadır. (cf. Chuang, International Air Transport Association.) 54 (75 ILR 100): Switzerland, Federal Tribunal (Public Law Chamber), 4 Ekim1978. 55 Ralph Czarnecki tarafından yürütülen 1907 no lu proje için bkz.: Legal status of the International Union for Conservation of Nature (IUCN) in Germany, <http://ecologic. eu/2305>. 56 Federal Dış İlişkiler Bakanlığı nın sitesinde, IPU uluslararası kuruluşlar arasında sayılmış; İsviçre nin mali antlaşmalar imzaladığı yedi uluslararası kuruluş benzeri (quasi) kuruluştan (IUCN, ISO, IATA, WADA, EIC, ACI, SITA) farklı değerlendirilmiştir. Bkz.: <http://www. ipu.org/english/whatipu.htm>. 57 <http://www.eda.admin.ch/eda/en/home/topics/intorg/inorch.html>. 14

Uluslararası Kuruluşlar ve Uluslararası Hukuk Kişiliği 1998 yılından itibaren diplomatik misyonu bulunmaktadır. 58 Bununla birlikte, hukuksal kimliği konusunda yaşana tartışmalar üzerine, IPU, Ian Brownlie ve Goodwin-Gill e bir mütalaa hazırlatmıştır. 59 Buna göre, IPU, sayılan gerekçelerle uluslararası hukuk kişiliğine sahiptir: IPU parlamentoları temsil edensui generis bir uluslararası kuruluş olarak kişiliğe sahip olup, ABD ve İsviçre tarafından açık bir şekilde ayrıcalık ve dokunulmazlıkları olan bir kuruluş olarak tanımıştır. Birlikle temasa geçen devlet ve uluslararası kuruluşlar, dava hakkını tanımışlardır. IPU konferanslarını devlet veya hükümet başkanları açmaktadır.ipu, bir kamu kuruluşu olup, üyeleri yalnızca parlamenterler iken 2001 yılında üyelik bireysellikten (milletvekillerinden) kurumsallığa (parlamentolar arası temsile) taşınmıştır. 60 Birlik, UNESCO toplantılarına gözlemci olarak katılmaktadır. ILO ile 1999 yılında bir antlaşma akdetmiştir. 61 IPU, 2000 yılı sonrasında ILO, WTO, ECOSOC ve diğer BM toplantılarına uluslararası kuruluş olarak katılmaktadır. IPU nun temeli bir antlaşmaya dayanmasa da, üyeler tarafından zaman zaman değiştirilen statülerinin anayasal role ve değere sahip olduğu kabul edilmektedir. Özetle, özellikle 2000 yılı sonrası uluslararası hukukun kaynaklarından doktrin, yargı kararları ve devlet uygulamaları (örf ve adet hukuk) IPU nun hukuksal kişiliğinin varlığını kabul etmektedir 62. Dünyanın en büyük polis kuruluşu olan Interpol, 1923 yılında sınırötesi polis işbirliği amacı ile bir grup kıdemli polis amiri tarafından kurulmuş olup uluslararası suçlarla mücadele etmektedir. 63 Interpol ün temel özelliği aralarında diplomatik ilişkiler kurulmamış ülkelerin polis teşkilatlarının karşılıklı işbirliğine olanak vermesidir. IPU örneğinde olduğu gibi, Interpolde uluslararası bir antlaşma temelinden yoksundur. Örneğin, Scientology Kirche Deutsc- 58 The Executive Order signed by US President Bill Clinton on 7 August 1998 relating to the IPU office in New York, (zikreden: Kissling, Legal and Political Status, s. 23.) 59 Joint Opinion of Ian Brownlie and Guy S. Goodwin-Gill, IPU Opinion, 31 Mayıs 1999 <http:// www.ipu.org/finance-e/opinion.pdf>. 60 Claudia Kissling, The Legal and Political Status of International Parliamentary Institutions, Background Paper #4, Committee for a Democratic U.N., Berlin, Germany, January 2011, s. 22. <http://www.kdun.org/resources/2011ipis_en.pdf>. 61 Kissling, IPU nun antlaşmalarının Yürütme Kurulunca imzalanıp Yönetim Konseyince onaylandığından söz etmekte ve bu nedenle uluslararası antlaşma olarak akdedilebileceğini ifade etmektedir. Kissling, Legal and Political Status, 23. Antlaşmalar için bkz.: Legal and Political Status, s. 23., dn. 54. 62 Kissling, BM ile diyalogunun giderek artmasından hareketle IPU nun BM ihtisas kurumlarından birisi haline dönüşebileceği tahmininde bulunmaktadır. Bkz. Legal and Political Status, s. 24-25. 63 <http://www.interpol.int/public/icpo/default.asp> 15

K. Başlar hland et al v INTERPOL davasında Alman Eyalet Mahkemesi Interpol ün hukuksal ehliyeti olduğunu kabul etmiş; Almanya da yargılanabilmesi için merkezinin bulunduğu Fransız özel hukukuna göre hukuksal kişiliğinin belirleneceğine hükmetmiştir. 64 Buna karşın, Steinberg v. International Criminal Police Organization davasında 65 Kolombiya Federal Temyiz Mahkemesi, Interpol ün Amerikan hukukundaki belirsiz konumuna işaret ettikten sonra, Interpol ün uluslararası kuruluş mu, özel kuruluş mu yoksa hükümet dışı kuruluş olarak mı nitelendirilmesi gerektiği konusundaki farklı görüşlerden dolayı, Interpol aleyhine açılan davada yargı yetkisi olduğu gerekçesiyle davayı kabul ederek karar vermiştir. Bu karardan sonra ABD Başkanı Reagan, 1242 sayılı 16 Haziran 1983 tarihli bir kararname (Executive Order) ile Interpol ü Uluslararası Kuruluşların Bağışıklıkları Kanunu ndan kaynaklanan ayrıcalık, muafiyet ve bağışıklıklardan yararlanmaya hakkı olan bir uluslararası kuruluş olarak nitelendirerek yaşanan tartışmaları sonuçlandırmak istemiştir. 66 1990 lı yıllara kadar Interpol ün hukuksal temelleri konusunda kapsamlı bir araştırmanın olmaması nedeniyle dünya çapında bir uluslararası hukuk kişisi olarak kabul görmemiştir. Interpol ün ne bir uluslararası kuruluş ne de bireysel devletler arasında kurulan bir kuruluş olmamasına rağmen genel eğilim Interpol ün, en azından zımnen, bir uluslararası kuruluş olduğu yönündedir ve bu düşünceye 188 üye devletten karşı çıkan bir örnek gösterilemez. 67 1982 yılında Interpol Genel Sekreterliği nce BM Hukuk İşleri Bölümü ne yazılan bir yazıda, antlaşma temeli olmaksızın da bir uluslararası kuruluşun anayasal şartındaki hükümlere bakarak hükümetlerarası olmasına imkân tanınması gerektiği vurgulanmıştır. Bir hükümet dışı kuruluş zamanla statüsünde gerekli değişiklikleri yaparak hükümetler arası bir kuruluş olabilir. 68 Nitekim, Interpol Genel 64 Scientology Kirche Deutschland et al v INTERPOL 5 Ocak 1978 (Martha, Rutsel Silvestre, Challanging Acts of INTERPOL in Domestic Courts, içinde August Reinisch (ed.), Challanging Acts of International Organisations Before National Courts, (Oxford: Oxford University Press, 2011), s. 225. 65 US Court of Appeals DC Cir., 23 October 1981. (zikreden: August, Reinisch, Intergovernmental Organisations before National Courts, (Cambridge: Cambridge University Press, 2000), s. 170). 66 Sabine Gless, Interpol, in R. Wolfrum (Ed.), The Max Planck Encyclopedia of Public International Law Online Edition (OUP 2011) (available at: http://www.mpepil.com, Ağustos, 2011). 67 Gless, Interpol.; Ayrıca bkz.: Martha, Rutsel Silvestre J, The Legal Foundations of INTERPOL, (Oxford: Hart Publishing, 2010). 68 Diğer örnekler için bkz.: Henry G. Schermers & Niels M. Blokker, International Institutional Law. Unity within Diversity, (Leiden: Martinus Nijhoff, 2003), s. 27-28. 16

Uluslararası Kuruluşlar ve Uluslararası Hukuk Kişiliği Kurulu, 2002 yılında aldığı bir kararla bir Interpol sözleşmesi hazırlanması konusunda bir çalışma grubu kurmuştur. 69 Bir başka ilginç atipik uluslararası kuruluş, 1963 tarihli Avrupa Ekonomik Topluluğu na katılıma ilişkin Ankara Antlaşması uyarınca kurulan AT-Türkiye Ortaklık Konseyi dir. Bu tür bir Konsey uluslararası bir kuruluş olarak nitelendirilebilir mi? 70 Bu sorunun ardında, Ankara Antlaşması ile kurulan AT- Türkiye Ortaklık Konseyi ne ilişkin maddelerin, diğer aday ülke konumunda olan devletlerin katılımıyla kurulan ortaklık konseylerine verilen hak ve yetkilerden daha fazlasını içermesi yatmaktadır. 71 Bu nedenle, Ortaklık Konseyi, AT ticaret antlaşmaları ile oluşturulan en güçlü ortaklık konseyi olarak nitelendirilmektedir. 72 Nikolaos Lavranos, Uluslararası Örgütlerin Kararları ve Avrupa Hukuku Arasındaki Hukuksal Etkileşim adlı kitabında, AB ye üye diğer ülkelerle AB nin üyelik öncesi kurduğu ortaklık konseyi kararlarına yer vermezken, AT-Türkiye Ortaklık Konseyi kararlarının niteliğini özel olarak tartışmıştır. 73 Lavranos a göre, Ortaklık Konseyi, Ortaklık Antlaşması ile kurulan âkit taraflardan bağımsız olarak kararlar alabilen bir organ olarak nitelendirilebilir. 74 Konsey in bir uluslararası örgütün organı olup olmadığı konusunda soru işaretleri olduğunu ifade ettiği çalışmasında Lavranos, bazı hukukçuların Ortaklık Konseyi nin, akit taraflardan bağımsız olarak karar alamadığını, kararlarını oybirliği ile aldığını ve bu nedenle bir uluslararası örgüt organı olarak kabul edilemeyeceğini söylediklerini dile getirmektedir. 75 Bu 69 Resolution No AG-2002-RES-17. 70 Bir konseyin uluslararası kuruluş olabileceğine ilişkin bir örnek şudur: Osmanlı Duyunu Umumiyesi Konseyi (The Council of the Administration of the Ottoman Public Debt) bir özel hukuk tüzel kişisi olarak 20 Aralık 1881 yılında Muharrem Fermanı ile kurulmuş bir uluslararası kuruluş iken, Lozan Antlaşmasından sonra uluslararası alacaklı devletlerin tek yetkili temsilcisi olarak uluslararası bir kişilik kazanmış bir uluslararası kuruluş haline gelmiştir. Ottoman Public Debt v Bauer and Marchal (7 ILR 473) French Civil Tribunal 18 Nisan 1934. 71 Bu konuda yapılan açıklamaların daha önce yer aldığı bir çalışma için bkz.: Kemal Başlar, Gümrük Birliği Antlaşması nın (1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararının) Hukuksal Niteliği, Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 1, 2004, s. 151-198. Tekrara yer vermemek için ayrıntılarına burada değinilmeyecektir. 72 Steve Peers, Living in Sin: Legal Integration Under the EC-Turkey Customs Union, European Journal of International Law, Cilt: 7, Sayı: 3, 1996, s. 411-430, 72 no lu dipnota eşlik eden metin. 73 Nikolaos Lavranos, Legal Interaction between Decisions of International Organizations and European Law, (Groningen: Europa Law Pub Netherlands, 2004), s. 61-75. 74 Lavranos, Legal Interaction, s. 64. 75 Ibid. 17

K. Başlar görüşe karşı çıkan Lavranos, birçok uluslararası kuruluşta kararların oybirliği ile alındığı gerekçesiyle bu ayrımın belirleyici bir faktör olmadığını; belirleyici olan faktörün Konsey in taraflardan bağımsız olarak karar alıp alamayacağı olduğu görüşündedir. Yazar, 1963 tarihli Ortaklık Antlaşması nın 22. Maddesinde, taraflara verilen geniş yetkilerle Konsey in bağlayıcı kararlar alabilen bir organ oluşturduğunu; Avrupa Toplulukları Adalet Divanının Taflar-Met davasında incelediği 1/80 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı ile aynı sonuca ulaştığını nakletmektedir. 76 Bu nedenle Ortaklık Konseyi nin aldığı kararlarının bir hükümetlerarası toplantı kararından çok, 77 bir uluslararası kuruluş kararı veya bir antlaşma olduğu tartışılabilir. Bu durumda sorun AT-Türkiye Ortaklık Konseyi nin bağımsız bir uluslararası kuruluş olup olmadığı, değilse hangi uluslararası örgüte bağlı bir organ olarak kabul edilebileceğinin belirlenmesinde yoğunlaşmaktadır. Konsey, tarafların açık iradesiyle kurulan bir uluslararası kuruluş olmadığına göre, zımnen kurulmuş bir uluslararası kuruluş olup, aynı zamanda bu kuruluşun tek organı olduğu düşünülebilir. 78 Lavranos, Konsey in bir sekreteryasının ve merkezinin olmamasının bu düşünceyi savunmayı güçleştirdiğini, buna karşın, işlevsel yönden Ortaklık Antlaşması nın kurumsallaşmış bir düzenleme olarak kabul edilebileceğini ileri sürmektedir. Özetle, Ankara Antlaşması ile kurulmuş olan Ortaklık Konseyi nin antlaşmadan kaynaklanan yetkileri dikkate alındığında, bu yapının de facto olarak bir uluslararası kuruluşun organı olarak kabul edilebileceği söylenebilir. 79 Kanımızca, AT-Türkiye Ortaklık Konseyi kararlarını diğer Ortaklık Konseyi kararlarından farklı değerlendirmeyi haklı kılan bir neden bulunmamaktadır. Bu açıdan, Ortaklık Konseyi kararlarının, pek çok aday ülkede olduğu gibi, antlaşma olarak nitelendirilmesi yanlış olmaz. Bununla birlikte, Schmalenbach, AT Antlaşması nın 310. Maddesine göre kurulan, AT-Türkiye Ortaklık Konseyi nin üye devletlerden ayrı bir karar alma niteliği olmadığını bu nedenle Konsey in bir antlaşma organı olarak nitelendirilmesi gerektiğini dile getirmektedir. 80 76 ATAD, C-277/94 (1996) ECR 1-4085, 18-20. prg., Lavranos, Legal Interaction, s. 65. 77 Ankara Antlaşması, madde 23/1: Ortaklık Konseyi ni, bir yandan Türkiye Hükümeti nden üyeler, öte yandan, Topluluk üyesi Devletler Hükümetleri nden, Konseyi nden ve Komisyonu ndan üyeler meydana getirir. 78 Lavranos, Legal Interaction, s. 65. 79 Ibid, s. 65. 80 Kirsten Schmalenbach, International Organizations or Institutions, General Aspects, in R. Wolfrum (Ed.), The Max Planck Encyclopedia of Public International Law Online Edition (OUP 2011), (http://www.mpepil.com, Ağustos 2011) 18

Uluslararası Kuruluşlar ve Uluslararası Hukuk Kişiliği Kişiliği Zamanla Şekillenecek Özgün Oluşumlar Kimi zaman devletler ilk kuruluş modelinin hukuksal çerçevesini tam olarak belirleyememiş olabilirler. Zamanla kuruluşun işlevselliği ve ona yüklenen görevler bunu gerektirdiğinde, yukarıda sayılan farklı yöntemlerden birisiyle hukuksal kişilik kazanabilirler.bunun en tipik örneği, Küresel Çevre Fonu (Global Environmental Facility) dur. 81 GEF, bugün beş farklı antlaşmanın finansman merkezini oluşturmaktadır. GEF, 1991 yılında Dünya Bankası bünyesinde kurulan finansal bir pilot programdı.1994 yılında Dünya Bankası ndan ayrılarak daimi ve farklı bir kurum oldu. GEF kurucu belgesinin adı GEF Instrument tir. 82 Bu belgenin kurucu bir antlaşma olup olmadığı çok belirgin değildir. 83 Birleşmiş Milletler Hukuk İşleri Bölümü, GEF in bağımsız bir hukuksal kişiliği olduğunu reddetmiş ve bundan dolayı bağlayıcı Antlaşmalar yapamayacağına karar vermiştir. 84 Dünya Bankası nın hukukçularına göre ise, GEF özel nitelikleri olan sui generis uluslararası bir düzenleme dir. 85 Dünya Bankası, GEF in hukuksal kişiliği olmadığını bunu düzeltmenin tek yolunun ya (i) bir uluslararası kuruluş olması veya (ii) ev sahibi devletin hukukuna göre hukuksal varlığının bulunmasından geçtiğini ileri sürmektedir. Şayet GEF uluslararası bir kuruluş olacaksa, bu ya bir bankanın (Dünya Bankasına bağlı IFC veya MIGA gibi) altında bir birim veya bağlı olmayan ayrı bir kurum olabilir. 86 Her durumda bu GEF Enstrümanı ile GEF Vakıf Fonu nun sona erdirilmesini gerektirmektedir. Her iki durumda da uluslararası görüşmelere yeniden başlanması gerekmektedir. 87 81 Kavramda geçen Facility (Olanak) kelimesi Türkçe ye fon olarak çevrilmektedir. Oysa, Fon, GEF bünyesinde oluşturulan finansal sistemin adıdır. Ancak, burada çevirinin doğruluğu sorgulanmayacaktır. 82 <http://www.thegef.org/gef/sites/thegef.org/files/publication/gef_instrument_oct2011_ final_0.pdf>. 83 Belge bir önsöz ile başlamasına rağmen, maddeler yerine bölümler bulunmaktadır. Son bölümde geçici ve son hükümler bulunmakla birlikte, yürürlüğe girişle ilgili bir hüküm bulunmamaktadır. Belgenin sonuna beş tane ek (annex) konmuştur. 84 Filippo Ravalico, From GEF to GEM? A Quest for Legal Personality Amid the Unfinished Restructuring of the Global Environmental Facility, The Fletcher School of Law and Diplomacy, United States, 2010, <http://conference.unitar.org/yale/sites/conference.unitar. org.yale/files/paper_ravalico.pdf>, s. 11. 85 Ravalico, From GEF to GEM, s. 13. 86 Ibid. 87 Ibid. 19

K. Başlar İkinci bir örnek, Finansal Eylem Görev Gücü (The Financial Action Task Force) dür. 88 FATF, 1989 yılında toplanan G-7 zirvesinde AB Komisyonu, G-7 Ülkeleri ve diğer sekiz ülke tarafından bir antlaşma temeline dayanmaksızın kurulmuştur. Kara para aklama konusunda 40 dan fazla tavsiye kararı almış olan bu kuruluşa bugün 36 devletin kamu kurumları üyedir. FATF ın net bir şekilde belirlenmiş bir anayasası olmadığı gibi süresi de her beş yılda bir uzatılmaktadır. Zaman içerisinde hukuksal kişilik ile ilgili sorunlar çıkmaya başladığında, de facto veya de jure olarak bu kuruluşa kişilik verilmesi yoluna gidilecektir. Sonuç Yerine İç hukukta tüzel kişiliğe sahip olan kurum ve kuruluşlarla ilgili kurallar büyük ölçüde yasal çerçeve içerisinde belirlenmiş olup, özel hukuk veya kamu hukuku tüzel kişiliğine haiz olan kuruluşların hangileri olduğu ve sahip oldukları hak ve yetkilere ilişkin çok fazla bir tartışma bulunmamasına rağmen, 89 uluslararası hukukta merkezi bir otoritenin olmaması ve son sözü söyleyecek bir yargı organının yokluğu nedeniyle, uluslararası kuruluş benzeri (quasi) yapıların veya kimi hükümet dışı kuruluşların hükümetlerarası kuruluş gibi kabul edilip edilemeyeceğine ilişkin görüş birliği bulunmamaktadır. Geleneksel tanıma uymayan kuruluşların uluslararası kuruluş olarak kabul edilip edilmeyeceği; kabul edildiği takdirde kişilik sahibi olup olamayacakları veya olduklarında ne ölçüde hak ve yetkilere sahip olacakları ya da yargı dokunulmazlığından ne kadar yararlanacakları doktrin ve yargı kararlarında tartışmalı bir konudur. Son tahlilde, hangi aktörlerin bunlardan yararlanacakları konusu devletlerin (özellikle hükümetlerin) inisiyatifine bırakılmıştır. Anılan nedenle, uluslararası kuruluşları tanımlarken uluslararası hukuk kişiliğinin çok fazla önplana çıkarılması doğru olmayabilir. Bugün devekuşu niteliğinde çok fazla model ortaya çıkmıştır. Bu kuruluşlar ne tipik bir uluslararası kuruluş ne de bir hükümet dışı kuruluşa benzemektedir. Uluslararası 88 <www.fatf-gafi.org/aboutfatf>. 89 Bunun sayılı istisnalarından birisi, 2005 yılında yasalaşan 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu nun Ek 1 no lu cetvelinin mülga 43. bendinin, 25/6/2010 tarihli ve 6001 sayılı Kanunla değiştirilmesinden önce, genel bütçe içerisinde yer alan Karayolları Genel Müdürlüğü nün kendi kanununun özel hükmüne rağmen hukuksal kişiliğinin 5018 sayılı Kanun ile zımnen ilga olup olmadığına ilişkin tartışmaydı. Bkz: Karayolları Genel Müdürlüğü nün tüzel kişiliği var mı <http://www.turkhukuksitesi. com/ showthread. php?t- =8239>. 20