Derleme Ekoloji ve Çevre Açısından Kompakt Kent Kavramı ve Uygulama Örnekleri Mahşid MIKAEILI 1*, Yalçın MEMLÜK 1 1. Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, 06110, Ankara, Türkiye *mmikaeili@ankara.edu.tr Özet: Sanayi Devrimin başlanğıçı ile kentler, hızlı bir büyüme süreci ile karşı karşıya gelmişlerdir. Kentlerde ortaya çıkan fiziksel büyümeler ve nüfus artışı, 21. Yüzyılda da devam etmektedir. Bu hızlı gelişim, motorlu araçların artması, çevresel kalitenin bozulması, kentlerde nüfus yoğunluğu, kaynakların kirlenmesi ve sosyal ayrışmalara neden olmaktadır. İnsanlar kaliteli yaşam ve yerleşim konutlarına erişebilmek amacı ile kent merkezinden uzak yerlerde ve kentsel rantın düşük olduğu bölgelerde yaşamayı tercih etmektedirler. Hızlı ve uygun ulaşım araçlarına bağlı olmak kentlerin mekansal yayılımında en önemli neden sayılır. Neticede bu hızlı erişim sistem çeşitli ekolojik sorunlara da kaynak olmaktadır. Genel anlamda kentleşme bir demografik olay olarak; bir kırsal yerleşimin kentte dönüşmesi ya da kentin büyümesi ve kentteki nüfusun yoğunlaşması olarak tanımlanır. Yayılmış kentlerde enerji ve kaynak üretim ve tüketimi, ulaşım sistemi, kentin ekolojik yapısında olumsuz etkileri de ortaya getirmektedir. Sürdürülebilir kent planlaması, arazinin verimli kullanımı, çevresel olanaklar, ulaşım vb. hedefleyen karışık bir kullanım anlayışıdır. Günümüzde Kompakt kent, sürdürülebilir kentin bir modeli olarak tanımlanmaktadır. Bu modelde sürdürülebilir kentleşme hedefine ulaşmak için, kentsel alanların yoğunlaşması, karma arazi kullanımı, altyapının gelişmesi ve yeşil kuşaklar ile kentsel alanların büyümesini sınırlamak amaçlanmaktadır. Anahtar Kelimeler: Ekoloji ve çevre, sürdürülebilir kent, kompakt kent, yayılmış kent. Compact City Concept From the Viewpoint of Ecology and Environment and Practice Examples Abstract: With the beginning of the Industrial Revolution, cities encountered with a rapid growth. In 21 century occurring physical and population growth continue in urban areas. The rapid growth in urban areas is caused by motor vehicles increasing, deterioration of the environmental quality, resources pollution, high density of urban population and social segregation. People for living prefer distance places of city center with low rent for achieving high quality of life. The most important reason for spatial dispersion of the large cities is considered fast and convenient transportation system. As a result, this fast-access system is the source of various ecological problems. In general, urbanization is a demographic event of the growth of the city, that is defined by changing of a rural area to the settelmet or directly growthing of the city to this area by the increasing of the population. In the sprawl city, consumption of the original resources and energy production, transportation system creates variety of the negative effects on the urban ecological structure. Sustainable urban planning use efficient land use, environmental facilities, transportation system and so on for approaching his goal by a mixed use. Today compact city model is an approach to sustainable urbanization. In this model, to achieve the goal of sustainable urbanization, intensification of urban areas, mixed use of land, development of infrastructure system and green zones are intended to restrict the growth of urban areas. Key Word: Ecology and environment, sustainable city, compact city, sprawl city. Giriş 18. yüzyılın Sanayi Devrimi ile birlikte kentler, hızlı bir büyüme süreci ile karşı karşıya gelmişlerdir. Kentlerde ortaya çıkan bu fiziksel büyüme ve nüfus artışı, 21. yüzyılda da devam etmektedir. Kentlerin hızlı büyümesi ile beraber motorlu araçların artması, kentlerde nüfus yoğunluğu, doğal kaynakların kirlenmesi, büyük kentlerde aşırı gürültü, çevresel kalitenin bozulması, yaşam kalitesinin düşmesi ve sosyal ayrışmalara neden olmaktadır. Kentsel genişleme ile kentlerin çevre bölgelerinde banliyö alanları ortaya çıkmaktadır. Böylece kent çevresinde yer alan kırsal alanlar, kentsel alanlar ile birleşerek bu bölgelerde konut ve ticari alanların yoğunlaşmasını da getirmektedir. Bu durumda, kentler fiziksel ve alansal genişleyerek yayılmış kent formu, çarpık ve düzensiz kentleşmeni ortaya getirmektedir. Aynı zamanda hızla yayılmış kentler, gelişmemiş altyapı sorunları ile karşı karşıya gelmektedirler. İnsanlar kentin kalabalık ve düzensiz merkezlerinden uzaklaşarak, daha temiz, sessiz ve kaliteli yaşam koşullarına erişebilmek amacı ile, yeni yerleşim alanlarını kent merkezin dışında - kentin çevre ve - 37 -
kenar bölgelerinde - ve kentsel rantın düşük olduğu bölgeleri yaşamayı tercih etmektedirler. Ayrıca kentte yaşayanların boş zaman geçirme aktiviteleri, alışveriş merkezleri vb. ihtiyaçlarını karşılamak için, rekreasyon alanlar ve parklar kent merkezin dışında ve kent çevresindeki arazide konumlanmaktadır. Bu durum 21. yüzyıl kentinin, fiziksel olarak yayılmacı bir özelliğe sahip olmasına yardım etmektedir. Hızlı ve uygun ulaşım araçlarına bağımlılık, kentlerin mekansal yayılımında en önemli neden sayılır. Neticede bu hızlı erişim sistem, çeşitli ekolojik sorunlara da kaynak olmaktadır. Çünkü kentin çevresinde yer alan tarımsal ve yeşil alanlar başka bir işlevi üstlenmektedirler (Karakur, 2013). Kısaca, yayılmış kentlerde; enerji ve kaynak üretim ve tüketimi, kentin ekolojik yapısı, ulaşım sistemi ve altyapıda olumsuz etkileri ortaya getirmektedir. Kentsel yayılımın önüne geçebilmek için, kentsel alanların daha yoğun şekilde kullanarak, kentin doğal çevresinin korunması gerekir. Böylece doğayı korunarak, altyapının etkin ve verimli kullanılmasını sağlayarak, kentsel planlamada alınacak kararlar sürdürülebilir kentsel gelişim için etkili olacaktır. Sürdürülebilir kent planlaması, arazinin verimli kullanımı, çevresel olanaklar, ulaşım vb. hedefleyen karışık bir kullanım anlayışıdır. Günümüzün sürdürülebilir kentleşme tartışmalarının yeni odağı kompakt kent modeli ve bu modelin sürdürülebilir kentleşme hedefine ulaşmak için ne oranda hizmet etmesidir (Lang, 2003). Materyal ve Yöntem Çalışmanın genel amacı, kompakt kent bir sürdürülebilir kentsel yaklaşım olarak, etkisi kentsel alanlarda incelenecektir. Bu kapsamda kentsel sürdürülebilirliğin üç temel hedefin çerçevesinde ekonomi, politika ve toplumsal yapı ve bunların etkisi kompakt kentler üzerinde analiz edilecektir. Bu doğrultuda öncelikle sürdürülebilir kentleşmenin ilkeleri ve önemi irdelenecektir. Sonra sürdürülebilir kentleşme hedeflerin doğrultusunda kompakt kent yaklaşımın sürdürülebilir kentleşme üzerinde katkıları ve dünyada kompakt kent örneklerinde alınan kararlar ve uygulanan politikalar incelenecektir. Bu amaçla yapılan projeler, içerikleri, uygulama araçları ve yöntemleri irdelenmektedir. Bu amaca ulaşmak için, her türlü literatür verisi (kitap, araştırma, tez, broşür, makale vb.) yardımcı materyal olarak incelenmesi ile gerçekleştirilmiştir. Kent ve Kentleşme Sorunları İnsan devamlı yaşamı için, toplumda yaşamaya gereksinim duymuştur. Toplumsal yaşam insanlar için kolaylıklar sağlayarak, aynı zamanda zorlaştıran yanları da içermektedir. Bu toplumsal yaşam isteği, ilk yerleşim alanların ortaya çıkışına da neden olmuştur. Kentler, yerleşme biçimi ve topluluk türü olarak, insan toplumlarının gelişme sürecinde büyüyerek, geçmiş çağların ürünü sayılırlar. Eski çağların ilkel köylerinin ortaya çıkışlarının önemli nedeni barınma, korunma ve toplumlaşmadır. Büyüme sürecinin devamında bu yerleşimlerde ulaşım ağları, toplanma amaçlı ilk merkezi meydanlar, surlar ve savunma duvarları da biçimlenmeye başlandı. Surlar dışında yer alan alanların işlevi öncelikle tarımsal alanlar olarak hem kuşatma amaçlı ve hem de yaşayanların beslenme ihtiyaçlarını da içermekteydi. Sonralar surlar dışında mevsim pazarları da yapılırdı. Sanayi Devrim ine kadar uzun bir süre içinde kentler bir organik, sıkı ve sürekli büyümeye uğramışlar. Günümüzün tüm eski kentlerinde bu bölgeler kentin tarihi ve merkezi çekirdeği olarak tanımlanmaktadır. Kentlerin büyüme sürecinde, ikinci gelişmeler bu merkezi çekirdeğin etrafında yapılmaktadır. Aslında tüm kentlerin temeli bir kompakt kent modeli olarak kabul edilebilir. Bu kentler yaya ağına bağlı olan sıkı ve sürekli bir kent dokusu gözükmektedir. Sanayi Devrim i ile başlayan değişiklikler kentlerde büyük bir değişimlere neden oldular. Yeni silahlar, surlar ve savunma duvarlarını anlamsız duruma çevirerek, kentin büyümesini surlar dışına taşıdı. Ardından gelen yeni taşıma araçları, yolların daha genişlemesine ve kent dışında yer alan sanayi alanlarına ulaşmak amacı ile daha da kent yayılımını hızlandırdı. Bu süreç içinde kentler, kısa bir dönemde gösterdikleri büyüme ile, günümüzün egemen bir yerleşme ve topluluk tipini ortaya getirdiler (Şekil 1). - 38 -
Şekil 1. Zaman içinde bir mezra, köy ve kasabanın kentte dönüşümü (Urban Task Force, 1999) Genel anlamda Kentleşme bir demografik olay olarak; bir kırsal yerleşimin dönüşmesi ya da doğrudan kentin büyümesi ve kentteki nüfusun yoğunlaşması olarak tanımlanır. Kentlerdeki nüfus artışı ise iki ana kaynaktan ortaya çıkmaktadır. Birincisi, doğum-ölüm farkının yarattığı doğal artış, ikincisi ise kırdan kentte göçlerdir. Ama günümüzdeki kentlerde yaşanan nüfus artışı doğal artıştan çok (yaşam kalitesinin artışı), kentlere yönelik göçlerin önemli olduğu açıklanmaktadır (Keleş, 2000). Sanayi Devrimi ile beraber başlayan tarım alanlarında değişiklikler, teknolojik gelişmeler ile birlikte kentleşmenin hızlanmasını ortaya getirdi. Teknoloji ile ortaya gelen üretim artışı, ürünlerin kolay ve ucuz taşınmasını sağlayan araçların gelişmesi, kentleşme sürecinin önemli başlığı sayılır. Dolayısıyla, kentleşme ve sanayileşme arasında doğrudan bir ilişki vardır. Kırdan kentte göçler nedeniyle kentlerin nüfus artışı ve nüfusun artışı bulunan yerleşmelerde ortaya çıkan plansız kentleşme, yapısal biçimlenmede toplumsal-ekonomik bir değişimi göstermektedir. Bu değişim kırsal alanların işlevlerini kentlerin bir yapay parçaları olarak değiştirmektedir. Bu alanlar ticaret, sanayi ve hizmetsel işlevlere dönüştürülmektedir. Dolayısıyla kentleşme, nüfusun tarımsal alanlardan, sanayi ve hizmet alanlarına kayması anlamındadır. Bu şekilde, kentleşme olgusu bir toplumun ekonomik ve toplumsal yapısındaki değişimlerden ortaya çıkmaktadır. Kentleşme, hem kentlerin sayısı ve hem de kentlerde yaşayan nüfusun artması anlamındadır. Özelliklede az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde kentlere nüfus göçü ve gelişme hizmetleri paralel biçimde olmadığı, tarım alanlarının etkin kullanılmaması ve bu alanların yerleşim alanına dönüştürülmesi bir çarpık ve sağlıksız kentleşmeni yaratmaktadır. Günümüzde yaşanan kentleşme yalnızca nüfus hareketi bağlamında düşünülmemelidir. Modern kentlerin kentleşme süreci, nüfus hareketini yaratan sanayileşmeye, ekonomik ve teknolojik gelişmeler, siyasal ve psikososyolojik boyutların altında oluşmaktadır. Dört boyut (ekonomik, teknolojik, siyasal ve psiko-sosyolojik) etkisinde ortaya çıkan kentleşme faktörleri birbirleri ile etkileşim içindedir (Keleş, 2000). Kentlerin özellikleri iki farklı dönemde Sanayi öncesi (tarihi kent) ve Sanayi sonrası kentler, modern kentler olarak günümüzdeki kentlerin temel sorunlarının kaynak göstergesi olarak tablo 1 de sınıflanmaktadır (Tablo 1). Günümüzün toplumsal yaşam istekleri artarak, ileri teknoloji kullanımı, tarımsal alanların yerleşim alanlara çevrilmesi ve kaynakların hesapsız kullanımı doğal çevrenin onarılmaz biçimde kirlenmesine neden olmaktadır. Sanayileşme, insanı doğanın bir parçası olan düşünceden uzaklaştırarak, insanı doğaya hakim ve hatta karşı olan, doğayı sömürmeye bir kaynak tanımlanmaktadır. Kaynakların uzun vadeli ve çok boyutlu değerlendirmeden yok edilmesi, tüketim toplumları yaratan ekonomik sistemlerin geliştirilmesi, tarım topraklarının hızla azalması, kentlere yığılma ve nüfus problemleri gibi etmenler, çevre sorunlarının giderek büyümesini ortaya getirmektedir. - 39 -
Sanayi Öncesi Kentlerin Ortak Özellikleri - Merkezi kentler - Yaya kentler - Surlar içinde yoğun yapılaşmış, dar sokaklar ve küçük parseller - Kır-kent ayrımı net (kent sınırları belirgin) - Mekanda işlevsel ayrımı yok - İşyeri ve konut ayrımı yok ya da yürüme mesafesinde - Mekanda belirgin bir sınıfsal ayrımı yok Tablo 1. Sanayi öncesi ve sonrası kentlerin özellikleri Sanayi Sonrası Kentlerin Ortak Özellikleri - Merkezisizleşme - Kentler yaya kenti olmaktan çıkıyor (yeni ulaşım araçlarına bağımlılık) - Kentler sur dışına taşınarak genişliyor (sur dışında düşük kalitede yeni isçi mahalleleri oluşuyor) - Artan nüfusun kentlere yığılması - Kent sınırlarının kayıp olması ya da belirgin olmaması - Kent içindeki arazi parçaları (topraktan maks. kar kazanmak amacıyla) yapılaşıyor/ yoğunlaşıyor. - Yeni enerji kaynakları (organik enerjiden mekanik enerjiye) - Karmaşık toplumsal yapı Sanayileşmenin yarattığı sorunlar, insan topluluklarının sanayileşmeye karşı olumsuz tutum geliştirmelerine neden olmuştur. Dolayısıyla çevre sorunları hakkında bilgilenme, sorunları çözümleme ve sorun kaynaklarını ortadan kaldırma konusunda bilinçlenmektir. Başlıca çevre sorunları; hava, gürültü, su, toprak, flora-fauna ve kültürel çevre gibi alt başlıklar halinde incelenebilir. Çevre sorunlarını ortaya çıkaran etkenler; nüfus, sanayileşme, kentleşme ve turizm gibi temel başlıklar altında toplanabilir. Çevre kirlenmesi, çevre sorunları adı altında toplanan sorunların yalnız bir bölümüdür. Kirlenme dışında daha birçok sorun çevrede yer alarak, çevre ile ilişkili olarak çevreyi etkiler. Konut, gecekondu, ulaşım, yeşil alan vb. sorunlar da çevre sorunu olarak tanımlanmaktadır. Çevre kirlenmesinin yoğun olan bölgeler, kirlenme sorununu oluşturan ve artıran etmenlerin yer aldığı bölgelerdir. Bu bölgelerin başında, kentleşmenin yoğunlaştığı alanları (metropolitan alanlar) yer almaktadır. Gelişen kentlerde, özellikle sanayi tesislerinin etkisiyle hava kirlilikleri gözlenmektedir. Kalitesiz yakıtlar, düzensiz kentleşme, yeşil örtünün azalması ve egzoz gazlarından kaynaklanan hava kirliliği, kentlerde yaşayan insanların sağlığını olumsuz yönde etkilemektedir. Dolayısıyla bilinçli bir kentleşme anlayışının yaratılması gerekir. Bilinçli bir kentleşme yaratmak amacı ile, kentlerin tarihi, kültürel ve doğal değerleri dikkate alınması, kent kimliğinin oluşumunda gereklidir. Ayrıca, kentlerde, ekolojik değerlerin korunması, toplumsal, kültürel ve ekonomik değerlerin sürdürülebilirliğinin sağlanması ve toplum yaşam kalitesinin güçlendirilmesine yönelik, sosyal politikaların geliştirilmesi daha da önem kazanmaktadır. Bu amacı ile yerleşim alanları ve kentsel genişlemenin sınırlandırılmasına yönelik kararların alınması gerekir. Ayrıca, kent ve bölge planlamada, kentlere nüfus akınlarının yönetilmesi ve belli bir sınırlar içinde tutulması gerekir. Doğru alınacak kararların uygulanması, çevre, doğal kaynakları ve kentsel alanlarda tarihi değerlerin bozulmasının önlenmesi mümkün olacaktır. Bir geleneksel planlama anlayışında kentler, düşük yoğunlukta yayılmış kentsel alanları özelliklede kentin çevre bölgelerinde göstermektedir. Yayılmış kentsel sistemde, enerji üretim ve tüketimi ekolojik sistemi olumsuz yönde etkilemektedir. Kentsel yayılımı önlemek için, kentsel alanları yoğunlaştırarak doğayı korumak, kentsel altyapın daha da etkin ve verimli kullanmak ve sürdürülebilir kentsel gelişmeleri ön plana çıkartmak gerekir. Sürdürülebilirlik kavramı, toplum ve doğa arasında sosyal ilişkilerin uzun vadede yaşamasının sağlanabilmesidir (UNESCO-MOST, 1996). Sürdürülebilirlik konusunda yapılan çalışmalar, birbirinden bağımsız olan üç başlık çevresel, ekonomik ve sosyal ama birbirini destekleyen bileşenler olarak tanımlanır. Sürdürülebilir kent planlanması karışık bir kullanım anlayışı olarak, kentsel mekanlarda karma arazi kullanımı ve arazinin verimli kullanılması, enerji etkin kullanım, çevresel olanaklar, ulaşım vb. gibi etkin kullanımları hedefleyen bir düşüncedir. Sürdürülebilir kent planlama düşüncesinde üç unsur ön plana çıkmaktadır. İlk olarak, Kent kalitesi insan sağlığı için önem kazanmaktadır. Dolayısıyla kentte yaşayanlar için ortak alanlarının kullanımında ve kamu hizmetlerinde yaşam kalitesi temel hedefler arasında yer almaktadır. İkincisi, kent bir yerleşim birimi ve ekolojiden bir parça olarak, kendi varlığını devam ettirmesi gerekmektedir. - 40 -
Son olarak, kent çevre değerlerinin taşıma kapasitesini düşünerek, kaynak tüketimi ve malzeme üretiminde kaynakların dönüştürülebilmeleri daha da önem kazanmaktadır. Sürdürülebilir kentsel gelişme düşüncesinde kırsal alanlar ve kent yerleşim alanlarının birbirine bağlanması daha da önem kazanmaktadır. Kentsel sistemde, sürdürülebilirlik kavramı kaynakların ve sağlam kentsel alanların uzun dönem korumasını destekleyen bir sosyo-ekonomik, demografik ve teknolojik gelişme sistemi olarak tanımlanmaktadır (Van Geenhuisan ve Nijkamp, 1994). Sürdürülebilir kentleşme hedeflerinde yer alan özelliklerin en önemlisi arazi kullanım planlamasıdır. Sürdürülebilir arazi kullanımı için diğer önemli konular (Martin Duque and Wadhwa, 2002); Yaşam, çalışma ve boş zaman geçirme alanların arasında ulaşım mesafesini en aza indirmek, kentsel işlevlerde kentsel alanlarında karma arazi kullanımı ve yoğunlaşmak, Kent içi alanlarda kentsel yenileme ve ana caddelerin yüksek yoğunluklu (iş, konut vb.) önem vermek, Toplumun katılımını geliştirmek amaçla toplumun ilgisini canlandırmak, sürdürülebilir plan ve programları oluşturmak hedeflenmektedir. Bu amaçla, toplum kimliğini yükseltmek için kamu mekanlar, yaya ağları, tarihi yapıların korunması ve sokak-cadde peyzajına yeni perspektif kazandırmak gerekir. Kamu ulaşımını geliştirmek gerekir. Kamu taşımacılığında enerji etkin kullanımını sağlamak ve alternatif ulaşım modelleri geliştirmek gerekmektedir. Kompakt Kentin Gerekliliği Kent planlama kavramı kentsel gelişmenin sosyo-ekonomik, çevresel ve fiziksel boyutları ve bunların karşılıklı etkileşimlerini içeren bir süreçtir. Günümüzün kentleri fiziksel gelişimin yanında, çeşitli ağları oluşturan ve ekonomik potansiyellerinin yeniden biçimlendiği yapılar olarak da tanımlanırlar. Sürdürülebilir kalkınma kavramı, 1987 yılında Birleşmiş Milletler sponsorluğundaki Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu nun (WCED, 1987) yayınladığı Ortak Geleceğimiz Rapor unda açıklandı. Bu raporda sürdürülebilir kalkınma dünyanın geleceği konusunda, genel bir görüş getiren bir tanım olarak; günümüzün gereksinimi, gelecek nesillerin kendi gereksinimlerini karşılayabilme yeteneklerinden ödün vermeden karşılayan kalkınma olacaktır (WCED 1987). Ayrıca 2000 yılında Rio da gerçekleştirilen sürdürülebilir Kent Konferansı nda sürdürülebilirlik kavramı, kent ile şu şekilde ilişkilendirilmiştir: Sürdürülebilirlik kavramı kentte uygulandığında, bir kentsel alan ve çevresinde, toplumun arzu ettiği yaşam kalitesi düzeylerinde işlevlerini sürdürmeye devam etmesidir. Ancak bunu yaparken mevcut ve gelecek nesillerin seçeneklerini kısıtlamaması ve kentsel sınırlar içinde ve dışında olumsuz etkilere neden olmaması anlamına gelmektedir. Bir kentsel gelişmenin sürdürülebilir olması, çevresel, sosyal ve ekonomik boyutların birlikte düşünülmesini gerektirmektedir. Kentsel planlamada sürdürülebilirliğe erişmek amacı ile; yerel iklim, yerel değerleri, enerji, su ve kaynak akışlarına uyumlu bir şekilde kullanımın gerçekleştirmesi gereklidir. Kompakt kent sürdürülebilir kent sistemlerinin bir türü olarak tanımlanmaktadır. Kompakt kent, kaynak tükenmesine yol açan, doğal çevreyi tahrip eden ve egemen kentleşme sürecine karşı alternatif bir model olarak kabul edilmektedir. Bu planlama yöntemde, kent doğal peyzaj ile bütünleşerek, otomobil bağımlılığı en aza indirmek, kaynakların daha etkin kullanmak ve kentin kimliğini ortaya çıkarmak ana başlıklar olarak tanımlanır. Sürdürülebilir kent modellerinden beklenen özellikler (Holden, 2004); yoğunlaştırılmış konut tasarımı, konut alanlarında yüksek yoğunluk, kent merkezine kısa yollardan erişimdir. Bu sistem batı kentsel planlama düşüncesinde bir ideal kent formu olarak ilgileri kazandı. Kompakt kent konusuna önem kazandıran başlıklar; - 41 -
Kent çevresinde kırsal / doğal ve tarım alanların korunması, Altyapı ve servis maliyetler düşük olması (kentsel altyapı hatları yol, kanalizasyon, elektrik, ışıklandırma, yol kaplama, katı atık toplama), Sosyal sürdürülebilirlik, kentsel etkinliklere kolay erişim, otomobile duyulan düşük gereksinim, kent dışı rekreasyon alanlar, kısa mesafelerde ulaşılabilirlik, Ekoloji, Evsel enerji kullanımı, Kentsel hareketlilikte araç bağımsızlığı olarak tanımlanmaktadır. Kompakt Kent Modeli Kompakt kent alanını oluşturan elemanların (yapılar, yallar vb.) sıkı, kompakt ve süreklidir. Kent boşlukları az, parçalı olmayan bir yapılaşmış alan tipini göstermektedir. Kapalı yapıların oluşturduğu alanlarda, dokulardaki dolu-boş oranı dolu (yapılı) yönündedir (Çalışkan, 2004). Kentsel literatürde kompakt kentin tanımı için çeşitli açıklamalar yapılmaktadır. İlk defa 1973 de Dantzig ve Saaty kompakt kent kavramını kullandı. Bu tanıtımda kentsel form, mekansal özellikler ve sosyal işlevler önemli başlıklar olarak açıklanmıştır. 1996 da Thomas ve Cousins yaptıkları tarifte; kompakt kent ölçeğinde, herkes için yürüyüş, bisiklet ve toplu taşıma araçlara erişebilirdik ve daha fazla saygı yaban hayatına önem taşımaktadır. Churchman 1999 de kentsel politikalarda, yoğunlaşmak kentsel arazi kullanımında, yüksek konut yoğunluğu ve merkezileşme, karma arazi kullanımı kompakt kentlerin özelliği olarak tanımlanmaktadır. Burton 2002 yılında yaptığı açıklamada, kentsel yoğunluğa daha da önem verilmiştir. Tablo 2. Kompakt kent ve yayılmış kentlerin özellikleri (Neuman 2005, OCED 2012) Kompakt Kent Özellikleri - Yüksek konut ve istihdam yoğunluğu - Karma arazi kullanımı - Arazi kullanımında çözünürlük (çeşitli ve küçük kullanımlar arazi parsellerinde), sosyal ve ekonomik etkileşim artışı - Bitişik geliştirme (bazı parsellerin ya da yapılar boş olabilir veya terk edilmiş) - Okunabilir sınırları ile belirlenmiş kentsel gelişim - Kentsel altyapılar özellikle su ve kanalizasyon - Multimodal taşımacılık - Yüksek derece erişilebilirlik: yerel / bölgesel - Yüksek düzeyde sokak bağlantısı (iç / dış), kaldırımlar ve bisiklet yolları da dahil olmak üzere - Yüksek derecede geçirimsiz yüzey kaplama - Düşük açık alan oranı - Arazi geliştirme planlaması, birimsel kontrol ya da koordineli kontrol - Kentsel tesislerin finanse etmesinde hükümetin yeterli mali kapasitesi ve altyapılar Yayılmış Kent Özellikleri - Düşük konut yoğunluğu - Sınırsız ve dışa doğru kentsel genişleme yeni bir gelişme modeli olarak - Arazide farklı mekansal ayrılık kullanımlar - Birdirbir gelişme (leapfrog development) - Arazi veya arazi planlaması merkezi bir mülkiyet gelişmesi - Özel sektöre ait motorlu tüm ulaşım araçlar - Arazi yönetiminde yerel yönetimlerin kullanımı - Yerel yönetimlerin mali kapasite büyük sapmaların - Büyük ve yaygın ticari alanlar şerit yollar üzerinde gelişmesi - Konut sağlamak için bir filtreleme işlemi güven artması için Neuman (2005) yaptığı çalışmasında kent biçimlerini ve kentsel gelişimi iki formda açıklıyor; kompakt kent form ve yayılmış kent form (kompakt olmayan) (OCED, 2012). Neuman a göre bu iki tür kent biçimin değişiklik, tanımlayan zıt koşulları ve temel kavramlar tablo 2 gibi açıkladı (Tablo 2). Gelen olarak yayılmış kentin (kompakt olmayan) oluşum nedeni çeşitli faktörlerden etkilenmektedir; kalabalık, kent dışında yer alan ucuz ve açık arazi cazibesi, ulaşım gelişmeler, toplu konut üretimi ve her zaman var olan görüntü Amerikan rüyasından tek aile konutlardır. Yayılmış kentlerin kırsal alanlara taşınma nedenlerinin temeli, 19. Y.Y. büyük, kalabalık, kirli ve suç dolu sanayi kentlerinden aramak gerekir. 1900 li yıllarda, dünyanın %14 nüfusu kentlerde yaşıyordu. Günümüzde ise Dünya nüfusunun yarısı kentlerde yaşıyorlar. Nüfus artışının bir sonucu olarak kentlerin büyüme ve genişleme, kentsel yayılma açısından iki grupta sınıflanmaktadır. İlk olarak kent dışında ve yollar üzerinde yeni yerleşimler olarak uydu kent (satellite - 42 -
city), kenar kent (edge city) ve kent dışında lüks siteler (exurb) olarak, ikinci form ise kentte tamamen yeni bir ölçek kazandıran formlar megapolislerdir (Lang, 2007). Kompakt kent formu ise belirli bir biçime, bütünleşik (unified) bir yapıya sahiptir. Kent sınırları okunabilirdi. Tek ya da çok merkezli, konsantre bir form oluşturmaktadır. Kent merkezinden kentin kenarlarına azalan bir yoğunluk oluşturarak bir ulaşım sistemi sağlamaktadır. Şekil 2 de yayılmış kent ve kompakt kentin sınırlar, yoğunluk, ulaşım ağları, var olan merkez sistemi ve kent dokusunda dolu ve boş orantısı bir şematik çizgi sunulmaktadır (Neuman, 2005,Scheurer, 2007) (Şekil 2). Şekil 2. Yayılmış kent ve kompakt kentten bir şematik form (kaynak: Urban Task Force 1999) Tablo 3 de kompakt kent ve yayılmış kentlerin, tanımlayan kentsel biçim (urban form), kentsel yapı (Urban structure) ve birbirinin zıt olan özellik kavramları sınıflandırılmaktadır (Tablo 3). Tablo 3. Kompakt kent ve yayılmış kentlerin tanımlayan biçimsel kavramlar Kompakt Kent Biçimi - Bir noktada toplanmış (Intensive) - Merkezileşmiş (Centralized) - Yoğun (Dense ) - Konsantre (Concentrated) - Sürekli (Continuous) - Sınırlı (Bounded) - Dolgun (Packed) - Sıkıştırılmış (Compressed) - Kapanık (Confined) - Çeşitlendirilmiş (Diversified) - Bütünleşmiş (Integrated) - Bağdaşık/yapışık (Coherent) Yayılmış Kent Biçimi - Yaygın (Extensive) - Merkezsizleşmiş (Decentralized) - Seyrek (Sparse) - Seyreltilmiş (Deconcentrated) - Parçalı (Fragmented) - Genişlemiş (Expansive/ Elusive) - Dağınık (Scattered/ Dispersed) - Geçişmiş (Diffused) - Sınırsız (Unlimited) - Türdeş/Tekdüze(Homogeneous/Uniform) - Ayrılmış (Segregated) - Belirsiz/ Karışık (Fuzzy/ Vague) Kompakt kent ya da kentsel gelişmede akıllı büyüme (smart growth) olgusu ilk defa 1970 li yıllarında tartışılmaya başlanmıştır (Scheurer, 2007). İlk defa 1990 lı yıllarda, Kompakt kent bir sürdürülebilir kent modeli olarak uygulanmaya geçti (Arbury, 2005). Williams Kompakt kent modelini bir sürdürülebilir kent olgusu olarak tanımlatan özelliklerini dört önemli başlık ile sınıflandırmaktadır (Williams, 2000); Kompakt kentler daha sürdürülebilir ve verimli ulaşım sistemlerine sahip olmalıdırlar. Çünkü kompakt kentler yüksek bir nüfus yoğunluğu ve karışık arazi kullanımı sağlayan ve izin veren arazi yapılanmasına sahiptiler. Ayrıca bu sistemde yaşama-çalışma mekanları birbirlerine yakın noktalarda yer almalıdır. Kompakt kentler mekanda yayılımı daha aza indirmek yolu ile, sürdürülebilir bir mekan kullanımına izin verirler. Böylece kırsal alanlar korunurken geri dönüşüm süreci mümkün olacaktır. Sosyal yapı, yoğunluk ve karma arazi kullanım kavramları; kültürel gelişme-birleşme ve çeşitlilik kavramları ile bir arada ele alınır. Böylece sürdürülebilirliğin bir kavramı olan adalet de kentlerde sağlanır. - 43 -
Kompakt kentlerde, kentsel altyapının ve yaşam kalitesini temini daha da ekonomik olma özelliğine sahiptir (Denpaiboon ve Kanegae, 2006). Bu dört özellik nedeniyle kent plancılar ve politikacılar kompakt kenti bir sürdürülebilirlik ilkesine sahip olan ve kentsel mekanlarda bu kavramı en iyi yansıtan kent modeli olduğunu savunmaktadılar (Beatley, 1995; Burton, 2002). OCED 2012 Rapor unda, geniş bir literatür içinde bir kompakt kentin önemli ve anahtar özellikleri sınıflandırılmaktadır (Kutu 1). Kutu 1. Kompakt kentin anahtar özellikleri (OCED Raporu, 2012) Kentsel Literatürde kompakt kentin tanımlatan özellikler ve bu kent modelin temel bileşenleri altı başlık altında sınıflanmaktadır (Neuman 2005, Scheurer, 2007); Merkezilik (centrality): Bu kavram insan yerleşimlerinin ana temeli olarak tanımlanmaktadır. Kentin ortak kullanımlar ve belli işlevleri bir arada olarak merkezileşme ve odaklaşmayı beraberinde getirir. Merkezilik derecesi arttıkça, yerleşimin kompakt bir forma sahip olması daha da öne çıkmaktadır. Bu özellik eski ve tarihi kentlerin en önemli özelliği olarak da tanımlanmaktadır. Yekparelik/Bütünlük (contiguity): Kent dokusunda kensel elemanlar, parçalar ve yerleşimlerin sıkı ve sürekli olmaları Kentsel kompaktlikte bütünlük ya da yekparelik kavramını oluşturmaktadır. Yoğunluk (density): İnsanların ve yaşama alanlarının (çalışma, konut) yoğunluğu, kompakt kent formunda önemli bir noktaya sahiptir. Çeşitlilik (diversity): Kentsel alan kullanımında karma arazı kullanım anlamındadır. Faktör yoğunluğu (intensity): Kompaktlığı ortaya çıkaran, yapılaşan alanla nüfus artışı arasındaki ters orantılı olmalıdırdır. Çözünürlük (fine-grain): Bir kentsel dokunu, oluşturan birim ve kullanımların çok sayıda olması ve iç içe olmasıyla ilişkilidir. Büyük, yığın kütlelerden oluşan bir doku, aynı yoğunluğa sahip olsa da çoklu-işlevselliğe izin vermediğinden kompakt bir yapılaşma biçimi sayılmamaktadır. Kompakt kent politikaları; kentsel yenileme, kent merkezlerinin yeniden canlandırılması, kırsal alana doğru ilerleyen imar gelişimlerin engellenmesi (tarımsal toprak tahribatın azaltılması), yüksek yoğunluklar, karışık kentsel arazi kullanımlı yeni gelişme yöntemi olarak, toplu ulaşım sistemlerin teşviki, kentsel gelişmenin kamu ulaşımı düğüm noktalarında gelişmesi ile beraber (merkezisizleşme uydu yerleşmelerin ve birimlerin aksine) konut çalışma, konut dinlenme faaliyetleri arasında daha kısa mesafeler sunan bir kentsel biçim ortaya konmaktadır (Breheny, 1997). Kompaktlaşma süreci, yoğunlaşma ve bütünleştirme kavramları ile tanımlanmaktadır. Söz konusu yoğunlaşma ve bütünleşme hem kentsel yaşam alanlarının bir arada tasarlanması sürecinde hem de kentsel aktivitelerin gerçekleşme tarzında kendisini göstermektedir. - 44 -
Kompakt Kent Örnek Çalışmalar OECD (2012) Rapor una göre Kompakt kent politikaların amacı, kentsel sürdürülebilirliği elde etmek için çevre kalitesi, sosyal eşitlik ve ekonomik canlılığın yaratılması gerekiyor. Açıkçası kompakt kent politikaların, bugünkü kentsel politika yapımcılar için, ortaya getiren önemli soru; kompakt kent politikaları nasıl ve ne ölçüde, kentsel sürdürülebilirlik üzerinde katkı sağlayabilir? Kanıtlara göre kompakt kent politikaları enerji tüketimi ve karbon emisyonlarını azaltılması ile, çevre üzerinde katkıları olumlu olarak gösterilmektedir. Genelde kompakt kent politikaları bir planlama aracı olarak, çevre korumak açısından yararlarının olduğu, kabul edilmektedir. Ama, çoğu zaman ekonomik canlılığı yaratmak açısından göz ardı edilmektedir. Kompakt kent politikaların katkısı, kentsel sürdürülebilirlik üzerinde karşılıklı olarak güçlendirmesi mümkündür. Kompakt kentin üç önemli özelliği Kutu 1 de sunulan gibi, yoğun ve yakın kalkınma modeli, kentsel alanlar ile bağlantılı olan toplu taşıma sistemler ve yerel hizmetleri için erişilebilirlik olarak tanımlanır. Ayrıca bu başlıkların kent potansiyelleri üzerinde katkıları doğrudan sağlamak için altı alt sürdürülebilirlik özellikleri Tablo 4 de açıklanmaktadır. Bu özellikler; Kent içi kısa ulaşım, düşük otomobil bağımlılığı, bölge çapında çeşitli enerji Kullanımı, araziden optimum kullanım ve yüksek kent-kır bağlantısı, daha etkin kamu hizmet sunumu, yüksek erişim ve çeşitli yerel hizmet ve istihdam olarak tanımlanmaktadır. Bu sürdürülebilir özelliklerin etkileri çevre, ekonomi ve sosyal alanlar üzerinde vazgeçilmezdir (Tablo 4). Tablo 4. Kompakt kentin katkısı sürdürülebilir kent üzerinde (OCED Raporu, 2012) Kompakt Kentin Alt Özelliklerini 1. Kent içi kısa ulaşım mesafeleri 2. Düşük otomobil bağımlılığı 3. Bölge çapında çeşitli enerji kullanımı ve yerel enerji kaynaklar 4. Araziden optimum kullanım ve yüksek kent-kır bağlantısı yeni bir fırsat olarak 5. Daha etkin kamu hizmet sunumu 6. Yüksek erişim çeşitli yerel hizmet ve istihdam Sürdürülebilir Kent Katkısı Çevresel yararlar Sosyal yararlar Ekonomik yararlar - Düşük CO 2 emisyonu - Fazla erişim nedeniyle - Kısa ulaşım süresi nedeniyle işçiler için - Düşük otomobil kirliliği düşük maliyet yüksek verimlilik - Düşük CO 2 emisyonu - Düşük otomobil kirliliği - Kişi başına daha az enerji tüketimi, düşük CO 2 emisyonu - Tarım alanlar ve doğal biyolojik çeşitliliğin korunması - Gıda da kısa ulaşım nedeniyle az CO 2 emisyonu - Düşük ulaşım maliyeti - Yeşil gelişim iş/teknolojilerde - Araba sahip olmayan insanlar için daha yüksek hareket erişimi - Geliştirilmiş bisiklet ve yürüyüş nedeniyle daha fazla insan sağlığı - - Yeşil gelişim iş/ teknolojiler - Daha fazla enerji bağımsızlığı - Yaşam kalitesinin artması nedeniyle daha fazla eğlence faaliyetleri - - Gelişmiş verimlilik Kamu hizmet düzeyinde ve sosyal refahın artması - - Yaşam kalitesinin artması nedeniyle yerel hizmetlere kolay erişim (mağazalar, hastaneler, vb) - Kırsal ekonomik geliştirme (kentsel tarım, yenilenebilir Enerji, vb) -Altyapı yatırımlar ve maliyeti bakım - Yüksek yaşam kalite nedeniyle yetenekli aktif nüfus - Büyükşehir üretkenlik nedeniyle daha fazla çeşitlilik, canlılık, yenilik ve yaratıcılık OECD (2012) Rapor unda ve üyesi olan ülkelerde kullanılan politikalar açıklanmaktadır. Ayrıca açıklanan örnek çalışmaların amacı; her çalışma bölgesinde tanımlanan politika araçları, kentsel bağlamda yararlanan politika eylemleri, bu eylemlerin sonuçları ya da kalan zorlukları tanımlamaktır. Bu Rapor da OECD üyesi olan ülkelerin metropolitenlerinden beş bölge, örnek çalışma alanı olarak seçildi. Seçim kriterlerin kapsamında olan özellikler; farkları nüfus büyüklüğü, farklı coğrafi konumlar, örnekler farklı kıtalardan seçilerek değişik iklimsel, sosyal ve kültürel özelliklere sahip olarak, farkları kompakt kent politikalarını metropoliten/yerel yönetimlerin aktif katılımlarını göstermektedir. Bu çalışmaların ortak odak noktaları farklı yerel dokular ve politika yanıtları bu özel dokularda anlamaktır. OECD tarafından seçilen beş metropoliten alan şunlardır; Melbourne (Avustralya), Vancouver (Kanada), Paris (Fransa), Portland (ABD) ve Toyama (Japonya). - 45 -
Bu metropoliten alanlarında, politika araçları açısından çok çeşitli görüntüler ortaya çıkmaktadır. Bu görüntü sadece, farklı politika araçları ya da sonuçları açıklamak açısından değil. Aynı zamanda yapılan yerel koşulları bir işlev olarak analiz ve değerlendirmesini sağlamak ya da başka metropoliten alanları için önerileri paylaşmaktır. Örnek metropoliten alanlarda, nüfus sayısı, alan büyüklüğü, yerel bağlam ve politika araçları Tablo 5 de sunulmaktadır (Tablo 5). Tablo 5. Örnek metropol alanlarda yerel bağlam ve politika araçları Melbourne (Australia) Vancouver (Canada) Paris (France) Toyama (Japan) Portland (United States) Çalışma alanı Nüfus Melbourne İstatistik bölünme 3.8 milyon (2007) Metro Vancouver 2.4 milyon (2007) Île-de-France Toyama İçinde olan idari Dört ilçe Oregon ve Washington devletler 12 milyon (2007) 1.1 milyon (2007) 1.8 milyon (2007) Alan büyüklüğü 1791 km 2 2832 km 2 12000 km 2 4411 km 2 4 ilçe kentsel politika zorlunluklar 1980'lerden bozulan kentsel Merkezleri, hızlı nüfus artışı Gelişme artışı için Yaşanabilirlik, Sürdürülebilirlik, uygun konut fiyatı alan ve tarım; kişisel hareketlik, yeterli konut Kamu bakımı, uygun hizmet Maliyetler azalan nüfusa tarımsal arazi koruma Kompakt kentin politika uygulamalarında üç bakış açısı uygulanmaktadır. Birincisi, politika hedefler ve stratejilerin farklı yerel durumlara yanıt verilmesidir. Gerçek şu ki kent formu, iklim ve ekonomik yapının değişiklikleri bazen "politikalara tüm uymuyor" olabilir. Yerel koşulları (iklim, kültür, demografik durum, nüfus sayısı, ekonomik durum, vb. ) anlamak ve bu koşullara göre politika hedefleri ve stratejilerini ayarlamak başarılı bir kompakt kent sistemini elde etmek içim çok önemli olacaktır. İkincisi, uygulanan politikalarında, çevresel ve ekonomik sürdürülebilirlik bir hedef olarak ele alınmalıdır. Bu kapsamda kabul edilen gerçek kompakt kent hedeflerinde özel olan, yeşil büyüme perspektifi ve yeşil alan korumadır. Üçüncü olarak, mevcut olan kentsel politika uygulamaları nasıl, kompakt kent stratejilerin üzerinde olumsuz yönlerde etkilerini tanımlanması gerekiyor. OECD çalışmasında seçilen kentlerde bir kompakt kentte ulaşmak amacı ile kullanılan politika araçlar imar planları ve stratejilerin bir kısmı, ülke ve ulusal düzeylerdedir. Düzenleyici araçlar kompakt kent için en çok kullanılan araçlar olarak görünür. En popüler araçlar kompakt kentlerde, kentsel büyümeni sınırlamak için yeşil kuşak (greenbelts), karışık arazi kullanım şartlar ve yoğunluk gereksinim yöntemleri olarak tanımlanır. Diğer araçlar ise kamu kullanımlar, kamu maliyetlerin azaltılması, kamu yatırımlar ister devlet/özel olarak açıklanmaktadır. Tablo 6 da sunulan gibi çalışılan beş örnek kentte kompakt kent hedefine ulaşmak amaç ile kullanılan müdahale yöntemler ve araç türleri sunulmaktadır (Tablo 6). Tablo 6. OECD örnek kentlerde kullanılan kompakt kent politikaları Müdahale Tipi Araçlar Amaç/Mekanizmalar/Hedefe ulaşmak Yöntemler Düzenleyici/Bilgilendirici Bölgesel nazım plan Belirgin kompakt kentin hedeflerini ilan etmek / kamu ve özel araçlar ve rehberlik için yatırımlar Kentsel tasarım Algılanan yoğunluğu azaltmak ve kuralları yüksek yoğunlukta olan mahallelerde yaşam kalitesini artırmak Örnek Ülkeler Melbourne (Avustralya), Paris (Fransa) Melbourne (Avustralya), Vancouver (Kanada), Portland (ABD) Düzenleyici Kentsel büyüme/ kentsel gelişimi kent sınırları dışında Melbourne - 46 -
Kamu maliyesi Kamu Yatırım çevreleme sınır Doğal / Tarım arazisi rezervi Minimum Yoğunluk İhtiyaç Karma kullanım gereksinim Yoğunlaştırılma için imar düzenleme / karma arazi kullanımı Tesis Bonusu (Amenity bonus) Yoğunlaştırma için yardımlar (Subsidies for densification) Binaların yenilenmesi ve korunması için teşvikler Kamu altyapı yatırım Doğal rezerv için arazinin satın alınması yoğun / karma kullanımlı gelişme için kalkınma anlaşması sınırlamak için, kentsel alanın çevresinde bir çizgi ile bu alanları kırsal alanlardan ayırmak Öncelikli kullanım amaçla bir bölge tarım/doğa sağlanmasını tanımlamaktır. Amaç şimdi ve gelecekte kullanımlar için doğal / tarımsal arazinin korunması ve uygun olmasını temin etmektir. Genel olarak bu uygulama kentsel büyüme / çevreleme politikalar ve yeşil kuşak gibi sınırlamalar yapılır. Bölgeleme kodlar minimum yoğunluğu belirlemek için, ayrıca maksimum yoğunluk için, belirli alanların yoğun arazi kullanımını sağlamak Karma arazi kullanım için bölgeleme kodlar İmar düzenlemelerde ilave yerleşim alanlar ve konutların karma arazi kullanımı için düzenlemeler Geliştiriciler geliştirme projelerinde kamu refahını sağlamak amaçla (her iki türde nakit ya da izin karşılığında kütüphaneler, parklar, çocuk bakımı, kamu merkezleri, vb) gibi yüksek yoğunluğa yol açmak Evciliğe teşvik etmek, geliştiricileri öncelikli alanların gelişimi için yatırım odaklı teşvikler (ulaşım düğümleri, vb) Boş, ofis ve tarih mirası binaların dönüşüm ve koruması için yatırım odaklı teşvikler ve devlet yardımlar, sermaye ve kamu/özel anlaşmalar Büyük yatırımların kapsamında: toplu taşıma sistemi, cadde peyzajı (streetscape), meydanlar, kütüphaneler ve yapılandırılmış otopark Kentin içinde ve çevresinde olan açık alanların korumasını satın alma yolu. Bu yöntem en pahalı araçlardan biri olan ama kent formu üzerinde kalıcı bir etkiye sahiptir. Kamu/özel yüksek yoğunluk ve karma arazi kullanım Ortaklık Kamo / özel ortaklık kamu-özel anlaşmalar kamu altyapı yatırımları için; taşıma sistemleri, cadde peyzajı ve meydanlar (Avustralya), Vancouver (Kanada), Portland (ABD) Vancouver (Kanada) Vancouver (Kanada), Portland (ABD) Paris (Fransa) Vancouver (Kanada) Vancouver (Kanada) Toyama (Japan) Melbourne (Avustralya), Vancouver (Kanada) Portland (ABD) Portland (ABD) Portland (ABD) Vancouver (Canada), Toyama (Japan), Portland (ABD) Türkiye de Kompakt Kent Politikaları OCED 2012 Rapor una göre henüz Türkiye de doğrudan kompakt kent odaklı bir politika yaklaşımı yapılmamaktadır. Ama önemli olan ve dikkatle alınacak konu, Bölgesel Kalkınma Planı için hazırlanan iki ulusal strateji belgeleri, 9. Kalkınma Planı (2007-2013) ve KENTGES (Kentsel Gelişme Strateji Belgesi, 2010-2023) politikaları, kompakt kent yaklaşımını destekleyen politikalar OCED tarafından olarak kabul edilmektedir. 9. Kalkınma Planı, bir ulusal politika belgesi olarak, ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda bütüncül bir yaklaşımla gerçekleştireceği dönüşümleri ortaya koyan temel politikaların dokümanıdır. Bu çalışmanın önemli - 47 -
gelişme eksenlerinden biri Rekabet Gücünün Artırılması olarak, kompakt kent yaklaşımını destekleyen iki temel amacı bu şekilde tanımlanmaktadır; Enerji ve ulaştırma altyapısının geliştirilmesi; - 156 sayılı kanuna göre AB üyesi ülkelerde, ulaşımda sürdürülebilirlik ilkesi çerçevesinde, kentiçi ulaşım sorunlarında kapasite arttırıcı çözümler yerine talep ve trafik yönetim uygulamaları ile bilgi teknolojilerinin etkin kullanımı önem kazanmıştır. - Raylı ulaşım sistemin geliştirilmesidir. Çevrenin korunması ve kentsel altyapının geliştirilmesi; doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı, atık yönetimi, doğa koruma, gürültü ve çevresel etki değerlendirme, KENTGES Türkiye de; kentsel yerleşmelerin mekansal yaşam kalitesinin artırılmasına, ekonomik ve toplumsal yapının güçlenmesine, mekansal planlama sisteminin yeniden yapılandırılmasına olan ihtiyaç giderek artmaktadır. Bu ihtiyaçtan hareketle Orta Vadeli Program da Kentsel Gelişme Stratejisi ve Eylem Planı hazırlanması öngörülmüştür. KENTGES (Bütünleşik Kentsel Gelişme Strateji ve Eylem Planı) 2010-2023; kentleşmenin yapısal sorunlarının çözümüne, sağlıklı, dengeli ve yaşanabilir kentsel gelişmenin sağlanmasına yönelik ilke, strateji ve eylemleri ortaya koyan ve bunların uygulama esaslarını belirleyen ve bir eylem programına bağlayan ulusal bir dokümandır. KENTGES; ülkemizin mekansal planlama, yerleşme ve yapılaşma konularında olan 2023 yılını hedef alan bir kentleşme ve imar vizyonudur. KENTGES temel öncelik alanından biri, uzay ve yaşam "iyileştirilmesi kalite insan yerleşim ", aşağıdaki hedefleri ile kompakt bir şehir yaklaşımı teşvik ve stratejileri: Sürdürülebilir insan yerleşimleri; bu kapsamda Kentsel gelişime sürecinde, kent formu ile maliyetlerin azaltılması, kaynakların verimli kullanımı ve kapsamlı kentsel büyümeni teşvik etmektir, Sürdürülebilir kentsel ulaşım sistemin gelişimi, Sürdürülebilir, çeşitli arazi ve konut tedarik etmek, Merkezi iş alanlar, alt merkezlerin geliştirilmesi ve canlandırılması kentsel gelişmede sürdürülebilir politikalar olarak, İnsan yerleşimlerinde sosyal tesisler ve hizmetlerin dengeli ve dağılımı, Kompakt kentte ulaşım politikası ve sürdürülebilir kentleşmede katkısı olan politikalar olarak OECD tarafından kabul edilmektedir. Tartışma ve Sonuç Günümüzün kentlerinde, özellikle büyük kentlerde, çoğunlukla sürdürülebilir bir gelişim odaklı olan kent planlama modeli görülmemektedir. 21. yüzyıl kentlerin kentleşme düzeyi, hızlı nüfus artışı ve kentsel gelişim göstererek, sıçramalı büyüme ve yayılan kentleşme sistemini yaratarak, sürdürülebilir gelişme anlayışı ile çatışmaktadır. Sürdürülebilir kentleşme hedeflerine ulaşmak için kentlerde; çevrenin en düşük düzeyde kirletilmesi, doğal kaynakların etkin ve verimli kullanılması, yatay arazi kullanım yerinde dikey arazi kullanımı tercih edilmesi, kentsel ulaşım ve hareketlilik en aza indirilmesi, yaşanabilir özelliğe sahip olan yerleşim birimleri tasarımlanması olarak tanımlanırlar. Bu bağlamda kompakt kent modeli, sürdürülebilir kentsel gelişme hedefine ulaşmak için bir model olarak 21. yüzyılın kentlerinde ortaya çıkmaktadır. Büyük kentlerde kompakt kent modellerinin uygulanabilirliğini engelleyen unsurları, teknik, ekonomik ve sosyal süreçler olarak açıklanabilir. Büyük kentlerde nüfus artışına bağlı olarak, kentsel büyüme ve kentin sınır ve kenarlarına doğru bir yayılım içerisine girmektedir. Böylece, çevresine doğru büyüyen kentlerde, çevre bölgelerinde doğal alanların yok - 48 -
olması ve kentleşme sürecinde bu alanlar yeşil alandan kahverengi alanlara doğru bir dönüşüm yaşanmaktadır. Bu genişleme sisteminde otomobil teknolojisinin desteği ve gelişen hızlı ulaşım yolların katkısı sıçramalı, dağınık ve yayılmış bir kentsel büyümesinde vazgeçilmezdir. Ayrıca kentsel nüfusun ve kentsel aktivitelerin sayısının artması kent toprağının değerlenme sürecini de hızlandırmakta ve rant artışının oluşunda önemli sayılmaktadır. Kent arazisi, kentsel alanda bir araç haline gelmesiyle, gerek ticari aktiviteler gerek yerleşim bölgeleri kent merkezinden uzak bölgelerde ve rantın düşük olduğu yerlere doğru bir sıçrama yaşamaktadırlar. Ayrıca bu duruma paralel olarak sanayileşme ile birlikte kentlerde büyük göç dalgaların etkisi kentlerin sınırsızlığı, yaygınlığı, dağınık ve belirsizlik olgusu giderek artmaktadır. Böylece, orta ve üst gelir gruplar kentsel kamusal merkezi alanları terk ederek, kent dışı güvenlikli yerleşim bölgeleri yaşamaya tercih etmektedirler. Yüksek kaliteli yaşam alanları ile ilgili istekler ve tercihleri özel araç sayısının artışı ve otoyol projeleri ile desteklenerek kentin büyümesi daha da hızlanmaktadır. Bu durumda sürdürülebilir kentsel gelişime modellerinde, kompakt kent modelin, kullanılmasının (gerçi tek başına kentsel alanlarda yeterli olamayacak) gerekliliğini kabul edilmektedir. Kompakt kent bir sürdürülebilir kent planı olarak; yoğun ve karışık arazi kullanımını, yaya ve toplu taşımaya dayalı ulaşım sistemlerini, insan ölçeğinde işlevlerin bütünleşmesi, kentsel yeşil yapının korunmasını, teknik altyapının sağlanmasını ve sosyal gelişmenin koordine edilmesini sağlamaktadır. Yanı sıra bu unsurların doğrultusunda, yaşam mekanlarının tasarımında sosyo-psikolojik unsurları da göz önüne alarak, çevresel değerleri koruyarak yaşanabilir ve sürdürülebilir kent modellerinin geliştirilmesi için yeni bir yaklaşım olarak önerilmektedir. Çalışma alanları olan beş örnek kentte, kullanılan araçlar kompakt kent modeli hedef alarak bu hedefe ulaşmak için; öncelikle bölgesel nazım ve imar planlarda kompakt kentin hedefine ulaşmak düzenleyici müdahalelerin oluşumudur. Bu doğrultusunda kamu yatırımlar, Kentsel tasarım kurallarında kent bölgelerinde algılanan yoğunluğun azaltılması için yaşam kalitesini artırılması, Kentsel büyümeyi sınırlamak için doğal ve tarım arazini rezerve etmek ve yeşil kuşak gibi çevreleme politikaların yapılması gerekir. Kentsel alanların yoğunlaştırılması için, konut ve yerleşim alanlarında karma arazi kullanımı, kent içinde araç hareketinin azaltılması, kentsel kokunun yoğunlaşması ve kamu refahını sağlamak için mahallelerde park, çocuk bakım alanları ve kamu merkezlerin yapılması gerekmektedir. Ayrıca kentsel dokuda eski binaların yenilenmesi, korunması ve binaların işlevsel dönüşümü için teşviklerin yapılması gerekir. Kentsel alanlarda altyapı üzerinde yatırımlar yapılması, toplu taşıma sistemin gelişimi, cadde peyzajı (streetscape), meydanlar, otoparklar ve kütüphane gibi kamuya ait olan binaların yapılması ve gelişmesi gerekmektedir. Ayrıca alınacak kalkınma plan kararlarında ve kentsel gelişmede yerleşme ve yapılaşma, ulaşım, altyapı, konut ve arsa sunumu, afetlere hazırlık, koruma, iklim değişikliği, yaşam kalitesi, sosyal politikalar ve katılım konularında sürdürülebilirlik hedefler için alınılması gerekmektedir. Kaynaklar Arbury, J. 2005. From Urban Sprawl to compact City an Analysis of Urban Growth Management in Auckland. Master Thesis. University of Auckland, New Zealand. http://portal.jarbury.net/thesis.pdf, (12.03.2012). Başaran, İ. 2007. Sağlık Kentler Kavramının Gelişiminde Sağlıklı Kentler Projesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 9 (3): 207-229. Bayram, F. 2001. Sürdürülebilir Kentsel Gelişme: Araçlar, Yaklaşımlar ve Türkiye. Ankara: Mülkiyeliler Birliği Yayınları. 251-265. Beatley, T. 1995. Planning and Sustainability: The Elements of a New (improved) paradigm. Journal of Planning Literature. 9 (4): 383 395. Burton, E. 2002. Measuring Urban Compactness in UK Towns and Cities. Environment and Planning B: Planning and Design. 29 (2): 219-250. Çalışkan, O. 2004. Sürdürülebilir Kent Formu: Derişik Kent. Planlama Dergisi. (3): 33-54. Denpaiboon, C. ve Kanegae, H. 2008. Compact City Strategy of Bangkok Mega-City. Manusya: Journal of Humanities. 11 (2): 38-55. Dokuzuncu Kalkinma Plani (2007 2013). Karakur T. E. 2013. Sürdürülebilir Kentsel Gelişim Sürecinde Kompakt Kent Modelinin Analizi, Bilimler Enstitüsü Dergisi. Cilt: 15, Sayı: 1, Yıl:, - 49 -
Sayfa: 103-120. Holden, E. 2004. Ecological footprints and sustainable urban form. Journal of Housing and the Built Environment. 19 (96): 91-109. Keleş, R. 2000. Kentleşme politikası, Ankara. Lang, R., 2003, Edgeless Cities Exploring the Elusive Metropolis, Brookings Institution Press Washington, D.C. Lang, R. 2009. The New Metropolitan Rethinking Megalopolis. Routledge. Journal of Urban Design. Lee, B. 2007. Edge or Edgeless Cities? Urban Spatial structure in U.S. Metropolitan Areas. Journal of Regional Science. Martín-Duque, J.F., Godfrey, A., Díez, A., Cleaves, E., Pedraza, J., Sanz,M.A., Carrasco, R.M. and Bodoque, J.M. 2002. Examples of landscape indicators for assessing environmental conditions and problems in urban and suburban areas. Boston: WIT Press. Neuman, M. 2005. The Compact City Fallacy, Journal of Planning Education and Research 25:11-26, DOI: 10.1177/0739456X04270466, 2005 Association of Collegiate Schools of Planning. Newman, P., Kenworthy, J., 1999. Sustainability and Cities: Overcoming Automobile Dependence (Island Press: Washington, D.C.). Nijkamp, P. ve Pepping, G. 1998. A Meta-analytical evaluation of sustainable city initiatives. Urban Studies. 35 (9): 1481-1500. OECD 2012 Green Growth Studies Compact City Policies A Comparative Assessment. ISSN 2222-9523 (online). Rogers, R. 2005. Towards a Strong Urban Renaissance. Sencer,Y. 1979. Türkiye de Kentleşme Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Scheurer, J. 2007. Compact City Policy: How Europe Rediscovered its History and Met Resistance. Journal of the Urban Reinventors. www.urbanreinventors.net/2/scheurer/scheurer-urbanreinventors.pdf, (18.11.2012). Schiller, T. 2004. Sprawl: What s in a Name, Business Review. UNESCO-MOST. 1996. Conference Report on Sustainability as a Social Science Concept. Frankfurt. Van Geenhuisan, M. ve Nijkamp, P. 1994. Sürdürülebilir Kenti Nasıl Planlamalı?. Toplum ve Bilim Dergisi. (64 65): 129-140. Williams, K. 2000. Can Urban Intensification Contribute to Sustainable Cities? : An International Perspective. Oxford: Centre for Sustainable Development, Oxford, Brookes University. WCED 1987, http://makinecim.com/bilgi_185909_sürdülebilir kentleşme konusundaki yaklaşımlar-modeller-temel alanlar. Alver, Z. D. 2010. Türkiye de Kentsel Dönüşüm Uygulamalarında İntibak Sorunu. Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi. http://www.rsh,p.com/render.aspx?siteid=1&navids=1,4,25,55&showimages=detail&imageid=3355&sho, Parent=true ( kompakt kent) http://www.kentges.gov.tr/kentges/kentgesnedir.aspx http://www.kentges.gov.tr/ http://www.rsh-p.com/render.aspx?siteid=1&navids=1,4,25,55,80 http://myliberaldemocratpoliticalramblings.wordpress.com/2009/08/27/wced-1987-copenhagen-2009-will-we-ever-take-theenvironment-seriously/ - 50 -