DERS KİTAPLARI RAPORU http://www.ulegder.org Ders Kitapları Üzerine Bir Değerlendirme Aralık, 2013 Abdullar EKER Anadolu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Fahrettin BOZDAĞ Araştırmacı-Yazar
MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI DERS KİTAPLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ VE ALTERNATİF ESERLER HAZIRLANMASI Türkiye nin eğitim ve öğretim sisteminin kurgulayıcısı, uygulayıcısı ve geliştiricisi olarak görev ve sorumluk tamamen Milli Eğitim Bakanlığı na aittir. Çocuklarımızın üniversite eğitimlerine kadar olan süreçte bakanlık kadroları hizmet vermekte ve hazırlanan müfredatlar yürürlükte olmaktadır. Sosyal, toplumsal ve siyasal alanlarda en çok ilgi odağı olan bu bakanlık; işleyişi ve sistemleri üzerinde pek çok tartışmaların yapılması ile hep gündemde olmaktadır. Bu çalışma, çok geniş bir yelpazede hizmet veren bakanlığın hazırlık ve uygulama sorumluluğu bulunan ders kitapları üzerine değerlendirme ve alternatif geliştirme konusunu ele almaktadır. Milli Eğitim okullarında uygulanan müfredat ve okutulan ders kitapları yıllardan beridir eleştiri konusu olmaktadır. Yapılan sistem ve müfredat değişiklikleri de istenen başarının ve seviyenin tutturulmasına çok katkı sağlamamış durumdadır. Sık yaşanan (sistem, yönetici, kararlar vb.) değişiklikler, takibine yeterli önem verilmeyen geri bildirimler, yenilik ve değişimlerin gereği gibi takip edilip, uygulamaya konulamayışı; beklenen başarı ve yeterliliği bir türlü sağlayamamıştır. Hâlihazırda ülkemizin geleceği için çok önem arz eden ve birinci meselesi olan eğitim ve öğretim sistemimiz, geçmiş yılların olumsuzluklarından arındırılmış olarak, yeni bir anlayış ve modernizasyon çerçevesinde, geleceğe yönelik olarak hazırlanmalıdır. Bu çalışmanın temel konusu, Milli Eğitim Ders Kitaplarının Değerlendirilmesi ve Alternatif Eserler Hazırlanması dır. Bu çerçevede mevcut müfredat ve ders kitaplarının bir değerlendirmesi yapılacak. Sonra da, yeni müfredat ve ders kitaplarının nasıl olması hakkında görüş, öneri ve örnek çalışmalar aktarılacaktır. Yapılan değerlendirmeler ve çalışmalar, öncelikle bu meselenin doğrudan içinde olanlar ve muhatapları tarafından ele alınmıştır. Bilimsel veriler, eğitim metodolojisi ve psikolojisinin kaynakları ve alanlarının katkıları sağlanmıştır. Uygulama sonuçları uzun devreler halinde gözden geçirilmiştir. Eğitimin bütünü hakkında tespitler yapılmış. Olumlu ve olumsuz yönlerin teşhisi konulmuş. Yapılan örnek çalışmalarla tedavi safhası gerçekleştirilmiş olacaktır. Olayın takibi de yapılacaktır. Bu dört önemli adımla gelecek nesillerin, bilinçli, özgüvenli, hedef sahibi, faydalı, dayanışma ruhu taşıyan, gerçekçi, çalışkan ve değerlerine bağlı olarak yetişmeleri sağlanacaktır. Ders kitap ve materyallerinde olumsuzlukların, aykırılıkların ve değişmesi gerekenlerin neler olduğu konusunda öncelikle bir tespit çalışmasına ihtiyaç vardır. Eğitimde değişimler daha ziyade şekilsel boyutta cereyan etmektedir. Hâlbuki ders kitapları ve eğitim materyalleri muhteva boyutu ile ele alınmış değildir. Bu çerçevede eğitimde asıl reformlar aşağıda 1
sıraladıklarımızda yapılacak dönüşümlerde; boşluğu doldurmakla başlayacak, eğitim rayına oturacaktır Ders kitaplarının mevcut müfredatla olan ilişkileri; Ders konularının işleniş tarzı; Ders kitaplarının muhteva değerlendirmeleri; Konulardaki millî ve manevi-insani değerlere olan aykırılıklar; Ders konularının güncel bilgilerle karşılaştırılmaları; Kitaplardaki dil, üslup (anlatım) ve resimleme ilişkilerine ait eksik ve yanlışlar; Bilginin evrenselliği ve genelliği esaslarına aykırı görünen aktarımlar; Ders kitapları ile verilmek istenen hedefler, hazırlanan düşünce kulvarı; Millî Eğitim Bakanlığı nın ders kitaplarında yer alan olumsuzlukların tespiti yönünde yapılacak çalışmalara ışık tutması bakımından, ele alınacak öncelikli konular içinde göz önünde bulundurulacak hususlar şu şekilde sıralanabilir: Kitap ve müfredat, ders programı ( e-kitap ve eğitim dâhil) incelemelerinde; a) Muhteva itibariyle millî, manevî, ahlâkî-etik ve insani değerlere aykırı hususlar; b) Jakoben anlayışı, dayatmacı ve empoze kültürünü sunan ve tek tipçiliği çağrıştıran yaklaşımlar; c) Kendi insanımızın gerçeklerini ve değerlerini yansıtmayan ögeler; Kitaplarda çoğu resimler yabancılara ait. Gelenek ve kültürümüze aykırı giyim tarzları söz konusudur. Kendi sanat, kültür, ilim ve meslek hayatımız, hatta günlük yaşamımızla, meslek ve ticari hayat gerçekleri ile uyumlu değildir. Doğrudan ithal ve tercüme ya da kötü bir taklit şeklinde sunulmaktadır. Çoğu resimler gerçek hayata aykırı ve hatta ters durum arz ediyor. d) Felsefi arka planda güdülen yanlış amaçlar ve hedefler (felsefi doktrinler). Özellikle müfredatın dayandığı çarpık ve uyumsuz felsefi arka plan. e) Dilde aşırı uydurukça ya da maksadı ifade etmeyen kelime yada kelime grupları kullanımı. d) Mukaddes ve inanca dayalı değerleri tahkir edici ve aşağılayıcı ifadeler. f) Batılı tasvir safi zihinleri idlal eder kaidesine göre, yapılan tasvirlerin, sunulan resimlerin, anlatılan hikâye ve diğer unsurların değerlendirilmesi. g) Menfi milliyetçiliği çağrıştıran, ayrıştırıcı, ayırımcı ifadeler. h) İslâm ülkeleri ile yanı sıra komşu ülkelerle, başka unsur ve milletlerle dostluğu, uhuvvet ve muhabbeti zedeleyici, ayrışmayı çağrıştırıcı; adavet ve husumeti körükleyici ifadeler. ı) Sanat tarihi ve resim derslerinde, sanat adı altında, insanlık şerefine ve haysiyetine yakışmayan müstehcen ifade, resim ve video (dijital dersler durumunda) kullanılması. i) Fen derslerinde deney ve gözlemi esas almayan, benimsetmeye dayalı, ezberci yaklaşım ve sunumlar. j) Tabiat olaylarında, tesadüf ve tabiat felsefesi ile yorumlama yaklaşımı. k) Bilimsel olmayan ve hatta bilime aykırı ifadeler. l) Bilimsel olarak kendini yenileyemeyen, demode olmuş, yeni eğitim metotları ile anlatılmayan, tedavülden kalkmış hususların bulunması. Bu konulara yol haritası olması bakımından, Millî Eğitim sistemi ve ders kitapları hakkında bazı değerlendirmelerde bulunmaktayız. Milli eğitim müfredatının en temel problemi katı ve ideolojik müfredat anlayışıyla geliştirilmesidir. Öğrencinin 12 yılını adeta ipotek altına alan sistem, öğrenciye ne öğrenmek istediği konusunda söz hakkı vermemektedir. Ders kitapları da bunun paralelinde 2
gelişmektedir. Hâlbuki başarılı eğitim sistemleri müfredatın olabildiğince esnek olmasını öngörür. Finlandiya örneğinde olduğu gibi müfredat belirlemede öğretmen ve öğrenciyi tamamen özgür bırakan sistemler vardır ve Avrupa Birliği ülkelerinin en başarılı eğitim sistemidir (SAT kriterlerine göre). Bu sistemde öğretmen, dönem başında öğrencileri düzey gruplarına ayırıp, her grupla ortak olarak öğrencilerin de görüşlerini alarak müfredatını ve ders etkinliklerini planlar. Türkiye de henüz bu kadar esnek olmasa dahi en azından farklı yetenek ve ilgi düzeylerine göre müfredat farklılaştırılabilse ve ders atlama, konu atlama, sınıf atlama gibi seçenekler kullanılabilse eğitim kalitesinde büyük farklar meydana gelecektir. Özellikle ileri düzey zekâ ve yetenek sahibi öğrenciler sistem tarafından köreltilmekte ve okul ortamından soğumaktadırlar. En azından düzeyinin altında bir müfredat takip ettiği için, zorlayıcı rekabet olmadığından çalışma disiplini kazanamamaktadır. Tüm öğrencilerin aynı düzeyde olması fıtrata muhalif olduğuna göre, her branştan ve her sınıf düzeyinden en az dört farklı derecede müfredat yoğunluğu hazırlayıp, yeteneğe göre müfredatın farklılaştırılması ve zenginleştirilmesi elzemdir. Günümüz dünyasında 12-14-16 gibi yaşlarda akademik çalışmaya başlayan ve ciddi anlamda alan uzmanlığına ulaşan dehalar vardır. Ama diyebiliriz ki; geçmiş dönemin şark medreseleri bile müfredat özgürlüğü açısından, Türk eğitim sisteminden ileridedir. Bizim MEB ve YÖK sistemimiz ise, programın üstünde öğrenme düzeyi olan öğrencileri dahi de olsalar o programa mahkûm etmektedir. 8 yıllık eğitimle, ilk sekiz yılda okul çeşitlenmesini tamamen ortadan kaldırarak ve lise düzeyinde de alan ve okul değişimini yasaklayarak sisteme öldürücü darbe vurulmuştu. 4+4+4 sisteminin ise en kritik yararı ders seçme, okul ve alan değiştirebilme gibi bazı esneklikler getirmesidir. Ancak bu sistemin faydalı olabilmesi içinde özellikle muhteva ve mana olarak sistemin içinin doldurulması ihtiyacı vardır. Türkiye de, özellikle 2003 yılında Milli Eğitim Bakanlığı nın ders kitaplarını ücretsiz ve tek elden dağıtmaya başlamasıyla; hem ders kitaplarının önemi biraz daha artmış hem de müsbet bir yayın komisyonunun hazırladığı kitaplar kabul görürse, tek elden bazı yanlışları düzeltme imkânı hâsıl olmuştur. Ancak maalesef on yıllık değişim sürecine rağmen mevcut kitapları hazırlayan insanların zihniyeti değişmemiştir ve kitaplardaki seküler inkâr dili devam etmektedir. Ders kitaplarındaki eksik ve yanlışları iki başlıkta değerlendirmek mümkündür: 1- Muhteva ve Müfredat açısından; Sarmal müfredat yapısındaki tekrar sorunları, seçilen tema ve konular açısından yanlışlar ve zararlı açık mesajlar. Özellikle ilköğretim 1. Kademe kitaplarında eskiden beri gelen menfi propaganda zihniyeti ve ideolojik müfredat yapısı malumdur. Peki, bu duruma karşı sistemde kabul görebilecek ve ülkedeki farklı kesimlerce de beğenilecek, en azından yoğun tepki görmeyecek ne gibi tedbirler alınabilir? Resmi ideoloji propagandasından ve seküler dilden nasıl kurtarılabilir yapı? Ayrıca sarmal müfredatta öğrenci 6. Sınıfta verilen bir konuyu (elektrik, dilbilgisi gibi) 9. 3
Sınıfta tekrar ederken eski bilgileri unuttuğundan, öğretmen eskileri tekrar etmekten üzerine yeni bilgi koymakta zorlanıyor ve paralel müfredat hiç olmadığından öğrenciler arası düzey farkı hiç gözetilmiyor. 2- Biçim Açısından; Kullanılan dil, resim ve sorularla verilen menfi, örtük/ bilinçaltı mesajlar. Kitaplarda seçilen karakter isimlerinde (tan, acar, ışıl vb.), çizilen resimlerde (nine resimleri bile başı açık, kasap yanında domuz resmi vb.), seçilen edebi metinlerde ve özellikle fen eğitiminde ve doğa temalarında kullanılan tabiatperest ve esbabperest dilde, verilen pekçok vahim bilinçaltı mesajları vardır. Sürekli belli bir yaşam tarzının vurgulanması ve benimsetilmesi amacının güdüldüğü görülmektedir. Noel heyecanı yaşayan bir aile tasviri. Osmanlı döneminin, İslami hayat tarzının kötülenmesi gibi. Ders kitaplarında ayrıca tahammül seviyesinin çok ötesinde ve Osmanlıcaya aşina nesilleri bile iyice yabancılaştıran uyduruk bir dil empozesi vardır. Yönerge, sayıltı, etkinlik, portfolyo vb. birçok kelimeyi, özellikle sınıf öğretmenleri her gün yüzlerce kez kullanmak zorunda kalmaktadır. Bilimsel ehliyete haiz bir komisyonun kitapları hazırlaması biçim açısından ele alınan zararları izale edebilir; ancak müfredat yapısını değiştirmeye muvaffak olmak için daha uzun vadeli gayretler gerekecektir. Bu bağlamda tedricen yapıyı değiştirecek teklifler üretilebilir. Mesela bazı gereksiz, demode ve müfritane temaların değiştirilmesi mümkün olabilir. Çünkü artık Dünyada da müfredat yapısında inter-disipliner ve kapsamlı temalarla eğitim vermek ön plana çıkmaktadır. Tüm alanlarda sistemler, dengeler, oranlar, etkileşimler vb. temalar kullanılarak hem öğretimde verimlilik artırılabilir hem de geniş bakış açısı kazanan öğrencilere mana-yı harfi ile nazar daha kolay öğretilebilir. Tefekkürün en önemli temel duygusu hayret ve meraktır. Hayret ve merak tefekküre hem saiktir hem neticedir. Ders kitapları müfredatında da özellikle fen eğitiminde konular kuru bir dille değil hayret ve merakı uyandıracak bir üslupla yazılmalıdır. Öğretmen; atom, kuvvet, anatomi, fotosentez, optik, elektrik, enzimler vb. hangi konuyu anlatacak olursa olsun sıkıcı formül ve ezberlerle ne olduğunu anlatmakla birlikte nasıl ve niçin olduğunu da anlatmalıdır. Öğretmen fotosentezin karmaşık şemasını çizdirdiği kadar fotosentezin mucizeliğini ve önemini de vurgulamalıdır. İlla ki mana-yı harfiyi vurgulamasına gerek yok, ama en azından hayret duygusunu uyandırmaya ve ülfeti kırmaya vesile olabilir. Ders kitaplarında hayret, merak ve heyecan verici bir üslup yakalanabilirse bu hem öğrencinin hem de öğretmenin motivasyonunu fevkalade artıracaktır. Aynı zamanda tefekküre sevk edecektir. İşlenen her konuda ve her bilim dalında öncelikle harikuladelik, fevkaladelik ve mucizelik vurgulanmalıdır. Günümüz dünyasında da fen eğitiminde en çok arzulanan şey öğrencilere konuların nasıl eğlenceli verilebileceği, ilginin nasıl çekileceği ve hayretin nasıl uyandırılacağıdır. Bunlarla ilgili pek çok olumlu örnekler vardır. 4
Bütün bu hususlardan da anlaşılacağı gibi yapılacak acil ve acele bir çalışmanın ardından çözüm yolu olarak öncelikle tüm müfredatın değiştirilmesi ve yeni ders kitaplarının her şeyiyle yeniden hazırlanması gerekli görülmektedir. Böyle bir çalışmanın en kısa zamanda başlatılması zaruridir. Eğitim ve öğretim temelinde benimseme ve isteklilik olan bir süreçtir. Öğretenin de öğrenenin de bu sürece samimi bir yaklaşımla ve süreklilik içerisinde dâhil olmaya her zaman razı olması gereklidir. Bu rızanın devamı için sistem ve müfredat çok önemlidir. Yapılacak çalışma ile ülke geleceğinin, kalkınmasının, medeniyetinin daha pek çok bin yıllar payidar olmasının kapıları açılmış olacaktır. Eğitim için akıtılacak her damla alın teri karşılık olarak nice kutsal değerlerin ayakta kalmasının ve ileriye taşınmasının maddi manevi hazzını yaşatacaktır. Yeniden yapılanma sürecindeki çalışmalar, yenilenmeye, değişime, dönüşüme açık olacaktır. Gelişmeyi, paylaşmayı, araştırmayı toplum içinde birleşik unsurlar olarak hayata geçirecektir. Böylelikle geleceğin inançlı, gayretli, başarılı ve değerlerini sahiplenen nesilleri yetişecektir. Bu çalışmaya olan ihtiyaç, daha fazla gecikmeye mahal bırakmayacak kadar elzemdir. Bir an evvel hayata geçirilmesinde azami zaruretler vardır. Bu gayretler, gereksiz şikâyetlerle bir neticeye ulaşılamayacağını göstermesi ve aynı zamanda en ufak samimi çaba ve hamlelerin ne kadar büyük neticeler verebileceğini ortaya koyması bakımından çok önemlidir. 5