COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ MESLEK STANDARTLARI VE CBS KULLANIMIN YAYGINLAŞTIRILMASI

COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ MESLEK STANDARTLARI VE CBS KULLANIMIN YAYGINLAŞTIRILMASI Okan Erhan Oflaz 1, Hüseyin Bayraktar 1, Erkan Köksoy 1, Yıldız İravul 1, Aslı Ölmez 1 Alper Çabuk 2, Uğur Avdan 2, Nihan Çabuk 2, Emre Bektöre 2, Önder Orakoğlu 2, Resul Çömert 2 Saffet Erdoğan 3, İbrahim Tiryakioğlu 3 1 Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Coğrafi Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü - ÇŞB, Coğrafi Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü, 06100 Ankara, yiravul@gmail.com 2 Anadolu Üniversitesi Yer ve Uzay Bilimleri Enstitüsü Yer ve Uzay Bilimleri Enstitüsü, İki Eylül Kampüsü 26555 Eskişehir alperinpostakutusu@gmail.com 3 Afyon Kocatepe Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Harita Mühendisliği Bölümü, Afyon, saffet_erdogan@hotmail.com ÖZET Ülkemizde, coğrafi bilgi sistemleri (CBS) kamu ve özel kuruluşlara karar verme sürecinde etkin olup, çalışmalarda en büyük sıkıntının özellikle, yönetim sistemleri konusunda ve veri yönetiminin temel ilkelerine, stratejilerine ve tekniklerine sahip; analitik düşünme, sorun çözme ve karar verme yetenekleri ile donanmış elemanların eksikliğidir. Geniş bir meslek yelpazesi olan coğrafi bilgi sistemlerinin en önemli bileşeni olan İnsan/Personel faktörü, bu konuda çalışan kişilerin çalışma alanlarının ve mesleki standartlarının doğru tanımlanması ile CBS Sektörünün daha sürdürülebilir olmasını mümkün kılacaktır. Bu bildiride coğrafi bilgi sistemleri alanında Türkiye de yetişmiş eleman eksikliği azaltmayı hedefleyen iki yeni uzmanlık alanının oluşması ile ilgili çabaların önemli bir bileşeni olan coğrafi bilgi sistemleri operatörü ve coğrafi bilgi sistemleri uzmanı meslek standartlarının ve yeterliliklerinin tanımlanması ile ilgili Anadolu Üniversitesi ve Çevre Şehircilik Bakanlığı nın Mesleki Yeterlilikler Kurumu adına yürüttüğü çalışmalar aktarılacaktır. Anahtar Sözcükler: CBS Eğitimi, Standartları, Mevzuat, Mesleki Yeterlilikler, Ulusal Meslek Standartı ABSTRACT VOCATIONAL STANDARDS OF GEOGRAPHIC INFORMATION SYSTEMS In our country, geographical information systems in public and private organizations active in the process of decision-making is the biggest problem in studies, especially the basic principles of management systems and data management, has strategies and techniques, analytical thinking, problemsolving and decision-making capabilities of the lack of equipped personnel. Geographic Information Systems with a wide range of vocational with the most important component of the "Human / Staff" factor, the people working on this issue with the correct identification of workspaces and vocational standards will make it possible to have a more sustainable GIS sector. In this paper, efforts will be defined for reducing the lack of trained personnel in the field of geographic information systems in Turkey. For this purpose, the studies performed by Anadolu University and Ministery of Environment and Urban Planning on preparing vocational standards and competencies for geographical information systems operator and geographical information systems specialist will be given in this paper. Keywords: GIS Education, Standards, Legislation, National Vocational Standards, Vocational Competencies 1. GİRİŞ Coğrafi bilgi teknolojileri, çevre ve çevrenin özelliklerinin anlaşılması ve buna bağlı olarak fiziksel tasarım ve planlamaların sağlıklı şekilde yapılması sürecinde son derece büyük bir önem taşımaktadır. Özellikle Türkiye gibi hızlı gelişen, kentsel yatırımların fazla olduğu, kentsel çevrelerin hızlı şekillendiği ülkelerde, tasarım ve planlama süreçlerinde çevrenin özelliklerinin iyi analiz edilmesi, karar vericilerin mekanı ilgilendiren konularda çok daha sağlıklı kararlar verebilmeleri açısından mutlak olarak gereklidir. Bu analizlerin etkin olarak yapılabilmesinde coğrafi bilgi sistemlerinden yararlanılması kaçınılmazdır. Ancak ülkemiz örneğinde de fiziksel planlama ve tasarım süreçlerinde görev yapan kamu ve özel sektör personelinin coğrafi bilgi teknolojileri konusundaki bilgi ve becerileri ve bu konulara hâkim personel sayısı oldukça yetersizdir. Bu bakımdan ülkemizde yer alan planlama ve tasarım süreçleriyle ilişkili personele yönelik, coğrafi bilgi sistemleri konusunda yetkinlik kazandırmak amacıyla uzaktan öğretim tekniklerinden yararlanılması son derece önemli bir fırsattır. Sadece bu kapsamda Türkiye'de kısa vadede 15.000 personelin istihdamına ihtiyaç duyulduğu farklı kamu kurumlarınca beyan edilmiştir. Ülkemizde fiziksel planların, tasarım çalışmalarının, bunlara bağlı imar ve mühendislik çalışmalarının sağlıklı şekilde yürütülmesinin önündeki en önemli engel mekansal veri eksikliğidir. Mekansal veri üretimi ve entegrasyonu konusunda ise en önemli eksiklik bu konuda yetişmiş eleman eksikliğidir. Ayrıca fiziksel planlama ve tasarım sürecinde doğru ve sağlıklı kararların alınabilmesinde yine en önemli hususlardan birisi yapılacak analizlerde ve mekansal kararların üretilmesinde coğrafi bilgi sistemlerinden yararlanabilecek yeterli teknik personelin olmamasıdır. Bu hususlar dikkate alındığında ülkemizin fiziksel planlaması ve kalkınmasının sağlıklı bir şekilde yaşama geçmesini kolaylaştıracak afet riski altındaki alanların dönüştürülmesi vb. Türkiye Cumhuriyeti nin lokomotif projeleri için CBS konusunda yetişmiş yeterli elemanın yetişmesi kritik düzeyde önem arz etmektedir. Mekansal alan kullanımlarını ve insan müdahalelerini sağlıklı şekilde ortaya koyabilmek için şüphesiz fiziksel planlama ve kalkınma sürecinde yer ve yeri oluşturan

sistemlerinin özelliklerinin CBS gibi bir teknolojiyle doğru ve hızlı şekilde analiz edilmesi zorunluluğu vardır. İşte bu bilinç ve vizyonla, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (ÇŞB) Coğrafi Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü, CBS konusunda yetişmiş eleman eksikliği gidermek için bir eğitim hamlesi başlatmıştır. Bu bildiride bahsedilen çalışmalar kapsamında coğrafi bilgi sistemleri konusunda gerekli yetkinliğe sahip kişilerin yetiştirilmesi açısından, bu süreçte sanal eğitim olanaklarından yararlanılmasına dair süreçleri de içeren bu eğitim hamlesinin ana hatları aktarılmaya çalışılacaktır. 2. MESLEKİ YETERLİLİKLERİN TANIMLANMASI SÜRECİ Coğrafi bilgi sistemleri alanında mevcut olan nitelikli eleman açığını azaltmak amacıyla, Anadolu Üniversitesi Yer ve Uzay Bilimleri Enstitüsü ve Çevre Şehircilik Bakanlığı Coğrafi Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü arasında bir çerçeve protokol imzalanmış, bu kapsamda coğrafi bilgi sistemlerinin yaygınlaştırılması maksadıyla yapılacak çalışmalarda işbirliği yapılmasının esasları ortaya konmuştur. Bu kapsamda nitelikli insan kaynağı yetiştirilmesi ile ilgili çerçeve ana hatlarıyla aşağıda belirtilen kapsamda toplanmıştır. Bunlar: a. Mesleki Yeterlilikler Kurumu (MYK) nezdinde iki yeni meslek alanının tanımlanması, buna ilişkin olarak standart ve yetkinliklerin tanımlanması amacıyla MYK dan gerekli yetkinin alınması, b. CBS konusunda Anadolu Üniversitesi nin e sertifika programları açarak, öncelikle CBS Operatörü ve CBS Uzmanı konularındaki insan kaynağı açığının azaltılmasını sağlamak, c. Anadolu Üniversitesi ile uzaktan ve sanal eğitim destekli bir CBS eğitim modeli oluşturulması ve modelin ÇŞB merkez ve taşra teşkilatındaki personel ile test edilmesi, buna bağlı olarak modelin optimizasyonu d. Açık ders malzemelerini ve CBS ile ilgili yapılacak eğitimler için ders yönetim sistemini içeren bir CBS eğitim portali hazırlanması ve bu portalin c bendinde belirtilen model belirleme sürecinde test edilmesi e. Tüm Türkiye de ÇŞB nin CBS eğitiminde kullanılabilecek bir CBS Eğitim Portali ni yaşama geçirilmesi f. c bendinde yer alan coğrafi bilgi sistemleri için oluşturulmuş uzaktan ve sanal eğitim destekli modelin tüm Türkiye de yerel ve merkezi yönetimler ve mahalli idarelerdeki ilgili teknik personelin eğitimi için kullanılması ve CBS eğitimin yaygınlaştırılması. Bu kapsamda ÇŞB Coğrafi Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü ile MYK arasında 3 Temmuz 2013 tarihinde CBS Operatörü ve CBS Uzmanı olmak üzere iki yeni meslek alanının standart ve yetkinliklerinin hazırlanması maksadıyla bir işbirliği protokolü imzalanmış ve bu kapsamda Anadolu Üniversitesi Yer ve Uzay Bilimleri Enstitüsü ve Afyon Kocatepe Üniversitesi Harita Mühendisliği Bölümü Öğretim üyelerinin katkılarıyla taslak standart yayınlanmıştır. Aşağıdaki şekillerde standartlara ilişkin bilgiler verilmiştir. Şekil 1: Standartta Yer Alan CBS Operatörü Meslek Tanımı Şekil 2: Standartta Yer CBS Operatörünün Alana İlişkin Alacağı Görevlerin Tanımları ve Yetkinlikleri

Şekil 2 (Devam): Standartta Yer Alan CBS Operatörünün Alana İlişkin Alacağı Görevlerin Tanımları ve Yetkinlikleri Şekil 3: Standartta Yer Alan CBS Uzmanı Meslek Tanımı

Şekil 4: Standartta Yer Alan CBS Uzmanının Alana İlişkin Alacağı Görevlerin Tanımları ve Yetkinlikleri

Şekil 4 (devam): Standartta Yer CBS Uzmanının Alana İlişkin Alacağı Görevlerin Tanımları ve Yetkinlikleri

Şekil 4 (devam): Standartta Yer Alan CBS Uzmanının Alana İlişkin Alacağı Görevlerin Tanımları ve Yetkinlikleri 3. MESLEKİ YETERLİLİKLER KAPSAMINDA CBS ALANINDA UZAKTAN EĞİTİM DESTEKLİ BİR MODEL OLUŞTURULMASI Coğrafi bilgi sistemleri ile ilgili tüm düzenlemeler ve çalışmalar ile ilgili olarak yetki ve sorumluluk 29.0.2011 tarihli 644 Numaralı Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile Çevre Şehircilik Bakanlığı Coğrafi Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü ne verilmiştir. Bu kapsamda Genel Müdürlük CBS kullanımın yaygınlaşması amacıyla bir eğitim seferberliği başlatmış ve bu amaçla uzaktan öğretim teknolojilerinden yararlanmayı hedeflemiştir. Bu proje kapsamında işbirliği yapılacak kurumlar Anadolu Üniversitesi, Afyon Kocatepe Üniversitesi ve Ankara Üniversitesi olarak belirlenmiştir. Bu eğitim kurumlarından ilk ikisi alanda ön lisans eğitimi yapan YÖK tarafından yetkilendirilmiş, iki üniversitededir. Anadolu Üniversitesi ayrıca, lisansüstü alanda yetkilendirilmiş üç üniversiteden biridir. Dolayısıyla hem mesleki, hem akademik yeterlilikler anlamında proje ekibi oldukça yetkindir. Projenin temel amacı, coğrafi bilgi sistemlerinin Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yaygınlaştırılmasını sağlamak maksadıyla, Anadolu Üniversitesi ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından ortaya konmuş, bir önceki başlıkta detayları verilmiş olan CBS Operatörü ve CBS Uzmanı standardına yönelik istihdam olanakları oluşturulması adına verilecek uzaktan eğitim destekli eğitimlerinin metodolojilerini belirleyip, test etmektir. Bu testlerin yapılabilmesi için tüm ülke genelinde ÇŞB merkez ve taşra teşkilatında görev alan yaklaşık 550 kişi ile yapılacak pilot uygulama sonucunda metodolojinin etkinliği ve başarım oranları belirlenecek, hangi alanlarda iyileştirmeler yapılması gerektiği, teknolojik altyapının nasıl şekillendirilmesi gerektiği gibi hususlar ortaya konacaktır. Ülkemizde kamu ve özel kuruluşlara karar verme sürecinde etkin olan coğrafi bilgi teknolojileri ve yönetim sistemleri konusunda ve veri yönetiminin temel ilkelerine, stratejilerine ve tekniklerine vakıf; analitik düşünme, sorun çözme ve karar verme yetenekleri ile donanmış elemanların eksikliği hissedilmektedir. Dünyada içinde bulunduğumuz yüzyıla damgasını vuran sektör kuşkusuz bilişim sektörüdür. Sektörel anlamda en çok gereksinim duyulan bileşenler ise internet uygulamaları, telekomünikasyon ve şüphesiz bilgi sistemleri uygulamalarıdır. Yeryüzündeki verilerin yaklaşık %80 nin mekansal veri olduğu düşünülürse, mekânsal verilerin hazırlanması konusunda çalışacak elemanların yetiştirilmesinin önemi ortaya çıkacaktır. Bu yaklaşımla bilgi sistemleri uygulamalarının bilişim dünyasında en az %30-%40 lık bir pay içerdiği düşünüldüğünde, mekansal bilgi sistemleri, yakın bir gelecekte bilişim sektörünün yaklaşık %25-%35 lik bir segmentini kapsayacaktır. Mekansal bilgi sistemleri ya da coğrafi bilgi sistemleri, dünyanın bir çok ülkesinde çok geniş bir çerçevede kullanılan bir teknoloji haline gelmiştir. Dolayısı ile bu teknolojiye ilişkin çalışmalar ve üretilen mekansal veriler, planlama, jeoloji, hidroloji, ziraat gibi pek çok alanda çalışmanın birincil veri kaynağını teşkil etmektedir. Bunun yanı sıra üniversiteler, enstitüler, özel kuruluşlar, firmalar vb. kuruluşlar için mekansal veriler çalışmalarının ve bilimsel araştırmalarının yapılabilmesi için mutlak suretle gereklidir. Dünyada artık çok yaygın bir kullanım alanına sahip olan coğrafi bilgi sistemleri ve uzaktan algılama verileri ülkemizde de özellikle özel sektor, üniversiteler ve kamu kuruluşlarında kullanılmaktadır. Ancak özellikle kamu kuruluşlarında CBS teknolojilerinden yararlanılması son derece önemli olmasına karşın, bu kapsamda çalışabilecek eğitimli personelin yetersizliği nedeniyle CBS yeterince etkin kullanılamamaktadır. Bu bakımdan ülkemizde son yıllarda coğrafi bilgi sistemlerine yönelim ve ilgi artmakla birlikte, yeterli ve nitelikli insan kaynağı noksanlığı nedeniyle bu teknolojiden hak ettiği düzeyde yararlanılamamaktadır. Ayrıca kimi kamu kuruluşlarındaki yöneticiler coğrafi bilgi sistemleri teknolojisinin gerekliliği konusunda bilinçli olmakla birlikte, bu konuda yetişmiş eleman eksiklikleri olması nedeniyle, yatırım yapıp

yapmama konusunda kararsız kalmaktadırlar. Sayılan tüm bu nedenlerle CBS ve yönetim bilişim sistemleri konusunda insan kaynakları noksanlığını gidermenin gerekliliği açıktır. Ülkemizde bilimsel çalışmalardaki, kamu kuruluşlarındaki ve özel sektördeki coğrafi bilgi sistemleri ve yönetim bilişim sistemleri konusunda yetişmiş eleman noksanlığının giderilmesi sonucu teknoloji etkin olarak kullanılabilecek ve her yıl özellikle kamu kuruluşları tarafından milyonlarca dolar maliyetli olarak oluşturulan sistemler atıl durumda kalmayacaktır. Bunun yanı sıra özellikle planlama, jeoloji, ziraat, ormancılık ağırlıklı çalışmalarda bu teknolojiyi daha yaygın ve etkin olarak kullanılması sonucu, bu bazdaki çalışmaların niteliği yükselebilecektir. Bu nedenlerle Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından başlatılan coğrafi bilgi sistemleri konusunda gerekli olan yetişmiş eleman ihtiyacının karşılanması amacıyla yapılmakta olan çalışmalardan birisi olan coğrafi bilgi sistemleri operatörü ve uzmanı yetiştirilmesi amacıyla kullanılacak uzaktan öğretim destekli metodolojinin oluşturulması, buna bağlı bir model oluşturulması, bu modelin test edilmesi ve optimizasyonu amacıyla yapılacak pilot uygulamanın ve bu uygulamanın sonuçlarının önemi açıktır. Proje kapsamındaki iş akışı ve süreçleri şu şekilde sıralanabilir: 1. İnternet teknolojilerine dayalı yaygın eğitim modelinin, Anadolu Üniversitesi, Afyon Kocatepe Üniversitesi öğretim üyeleri tarafından çerçevesinin tanımlanması 2. Tanımlanan model çerçevesinin Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından değerlendirilmesi ve gerekli görülen hususların revizyonu 3. Modelin Uygulamaya Geçirilmesi Maksadıyla Gerekli Teknik ve Yazılım Çözümlerinin Belirlenmesi 4. Uygulamaya Geçirilmesi Düşünülen Modelin Uzaktan Öğretim Altyapısının Tesis Edilmesi 5. Pilot Uygulama 6. Pilot Uygulamaya Bağlı Başarım Oranlarının Tespit Edilmesi 7. Pilot Uygulamanın Optimizasyonu Önerilerin Ortaya Konması Test çalışmasında standart ve yetkinleri sağlamak adına 5 modül oluşturulmuştur. Bunlar Bilgisayar Destekli Haritalama, Temel Harita Bilgisi ve CBS, CBS, Uzaktan Algılama ve Konumsal Veritabanı. Bu modüllerden ilk ikisi CBS Operatörü için, tüm modüllerin alınması ise CBS Uzmanı için zorunluluktur. Aşağıda projenin daha kolay anlaşılması adına çeşitli şekiller verilmiştir. Şekil 5: CBS Eğitim Portali Ana Sayfa

Şekil 6: Açık Ders Malzemeleri Ders Yönetim Sistemi Paneli Şekil 7: Akademik Danışmanlık Sistemi Paneli Şekilde de görüldüğü üzere, her bir dersin ders yönetim panelinde, o dersle ilgili uygulama dokümanları, sesli ve görüntülü uygulama videoları, modül ödevleri ve ödev değerlendirme sistemi, ders danışmanlık modülü ve dersle ilgili soru ve cevapların paylaşıldığı forumlar ayrı ayrı bulunmaktadır. Dersle ilgili danışmanlık saatlerinde ayrıca sözlü ve yazılı olarak derslerle ilgili danışmanlık hizmetleri yine bu panel üzerinden gerçekleştirilmektedir. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Coğrafi bilgi sistemleri gibi bir teknoloji kalkınırken, gelişirken, kentleri planlar onları oluşturan yapıları tasarlarken, bize yer ve yeri oluşturan sistemleri dikkate alarak, yenilenebilir enerji kaynaklarından daha etkin yararlanarak, çevreye tehdit olmayan, çevrenin afetlerin- tehdit etmediği insan yerleşimleri oluşturmamıza olanak sağlamaktadır. Ancak coğrafi bilgi sistemlerinin yaygın kullanılmasının önünde en önemli etken ülkemizde coğrafi bilgi sistemleri konusundaki yetişmiş eleman eksikliğidir. Bu bildiride bahsedilen eğitim seferberliği sayesinde çevrenin tehdit etmediği, çevreyi tehdit etmeyen daha yaşanabilir insan yerleşimlerinin sağlanması amacıyla tüm fiziksel planlama, tasarım ve inşaat ve yapı sektörü ile ilgili kişilere yönelik yaygın bir coğrafi bilgi sistemleri eğitimi söz konusu olabilecektir. Bu da afet maruziyet riski azalmış, çevre açısından tehdit olmayan insan yerleşimlerinin sağlanabilmesi adına yer ve yeri oluşturan sistemlerin fiziksel planlama ve kalkınma sürecinde çok daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Bu model sadece Türkiye için değil, diğer taraftan Türkiye nin içinde olduğu bölgede, ülkemizin bölge üzerindeki etkileri düşünüldüğünde önemli sayıda ülkenin katılımıyla projenin yaygın etkisinin gelişmesine ve bölgenin kalkınması adına yararlanılabilecek bir başarı hikayesi olacaktır.