MURAT ÖZOĞLU BEKIR S. GÜR İPEK COŞKUN

MURAT ÖZOĞLU BEKIR S. GÜR İPEK COŞKUN SETA

KÜRESEL EĞİLİMLER IŞIĞINDA TÜRKİYE DE ULUSLARARASI ÖĞRENCİLER

KÜRESEL EĞİLİMLER IŞIĞINDA TÜRKİYE DE ULUSLARARASI ÖĞRENCİLER MURAT ÖZOĞLU BEKIR S. GÜR İPEK COŞKUN

SETA Yayınları XVII I. Baskı : Mart 2012 ISBN : 978-605-4023-15-8 Tasarım Uygulama Baskı İletişim : Merdiven Sanat : Ümare Yazar : Pelin Ofset, Ankara : SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı Nenehatun Caddesi No:66 GOP Çankaya 06700 Ankara Tel: (312) 551 21 00 Faks: (312) 551 21 90 www.setav.org / info@setav.org

IÇINDEKILER

KISALTMALAR LISTESI TABLOLAR ŞEKILLER YÖNETICI ÖZETI SUNUŞ XI XV XIX XXIII XXXV BÖLÜM 1 ARAŞTIRMANIN KONUSU, ÖNEMİ VE YÖNTEMI 1 1.1 ARAŞTIRMANIN ÖNEMI 5 1.2 ARAŞTIRMANIN YÖNTEMI 7 1.2.1 Odak Grup Görüşmeleri 8 1.2.2 Öğrenci Mülâkatları 9 1.2.3 Kurum Temsilcisi Mülâkatları 10 1.2.4 Veri Analizi 11 1.2.5 Araştırmanın Sınırlılıkları 12 BÖLÜM 2 DÜNYADA ULUSLARARASI ÖĞRENCİLER 13 2.1 KÜRESEL EĞILIMLER 15 2.2 NEDEN ULUSLARARASI ÖĞRENCILER? 21 2.3 ÜLKE VE ÜNIVERSITE SEÇIMINDE ETKILI ETMENLER 23 VII

2.4 UYUM SÜRECINI ETKILEYEN SORUNLAR 28 2.4.1 Dil Yetersizliği 28 2.4.2 Maddi Sorunlar 29 2.4.3 Kültürel Farklılıklar 30 2.4.4 Ayrımcılık ve Irkçılık 31 2.4.5 Uluslararası Öğrencilerin Üzerindeki Baskılar 31 2.4.6 Psikolojik Sorunlar 32 2.4.7 Öğrencilere ve Ülkelerine Göre Farklılaşan Sorunlar 33 BÖLÜM 3 BAZI ÜLKELERİN ULUSLARARASI ÖĞRENCİ POLİTİKALARI 35 3.1 AMERIKA BIRLEŞIK DEVLETLERI 37 3.2 İNGILTERE 40 3.3 KANADA 41 3.4 FRANSA 42 3.5 ALMANYA 42 3.6 YENI ZELANDA 43 3.7 AVUSTRALYA 44 3.8 GENEL DEĞERLENDIRME 45 BÖLÜM 4 TÜRKİYE DE ULUSLARARASI ÖĞRENCİLER 49 4.1 SAYISAL VERILER 51 4.2 BURSLU ULUSLARARASI ÖĞRENCILER 57 4.2.1 Büyük Öğrenci Projesi 58 4.2.2 Hükümet Bursları 65 4.3 TÜRKIYE DE YAPILAN ARAŞTIRMALAR 68 4.4 YASAL DÜZENLEMELER 74 BÖLÜM 5 BULGULAR 79 5.1 ODAK GRUP GÖRÜŞMELERI BULGULARI 81 5.1.1 Orta Asya Ülkeleri Odak Grup Görüşmesi 82 5.1.2 Balkan Ülkeleri Odak Grup Görüşmesi 84 5.1.3 Ortadoğu Ülkeleri Odak Grup Görüşmesi 86 VIII

5.2 ÖĞRENCI MÜLAKATI BULGULARI 88 5.2.1 Türkiye yi Tercih Etme Nedenleri 89 5.2.2 Tanıtım Faaliyetleri 95 5.2.3 Başvuru Süreci 97 5.2.4 Kayıt ve Öncesi 98 5.2.5 Akademik Süreçler 101 5.2.6 Sosyal Hayat 104 5.2.7 Eğitimi Yarıda Bırakma Nedenleri 108 5.2.8 Türkiye de Eğitimin Sağladığı Avantajlar 111 5.2.9 Öğrencilerin Beklentilerinin Karşılanma Durumu 114 5.2.10 Öğrencilerin Mezuniyet Sonrası Türkiye de Kalma İstekleri 115 5.3 KURUM TEMSILCILERI MÜLÂKAT BULGULARI 116 5.3.1 Uluslararasılaşmanın Amacı 117 5.3.2 Tanıtım Sorunu 118 5.3.3 Eşgüdüm Eksikliği 118 5.3.4 Uluslararası Öğrenci Ofisi Eksikliği 119 5.3.5 Öğretim Üyelerinin Olumsuz Yaklaşımı 119 5.3.6 Barınma Sorunu 119 5.3.7 Denklik Sorunu 120 5.3.8 Başörtüsü Yasağı 120 5.3.9 Mezuniyet Sonrası Durum 121 5.3.10 YÖS ün Kaldırılmasının Sorunları 121 5.3.11 Diğer Sorunlar 122 BÖLÜM 6 DEĞERLENDİRME 123 6.1 ÖĞRENCILERIN TÜRKIYE YI TERCIH NEDENLERI 125 6.2 TANITIM FAALIYETLERI 128 6.3 ÖĞRENCILERIN KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR 130 6.3.1 Başvuru Süreci 130 6.3.2 Vize ve Kayıt Süreçleri 134 6.3.3 Akademik Yaşam 136 6.3.4 Sosyal Yaşam 138 6.3.5 Öğrencilerin Baş Edemedikleri Sorunlar 140 IX

6.4 TÜRKIYE DE ÖĞRENIM GÖRMENIN AVANTAJ VEYA DEZAVANTAJLARI 141 6.5 ÖĞRENCILERIN BEKLENTILERININ KARŞILANMA DURUMU 142 6.6 ÖĞRENCILERIN MEZUNIYET SONRASI KALMA İSTEKLERI 142 BÖLÜM 7 ÖNERİLER 145 EKLER 153 EK 1: ÖĞRENCI MÜLAKAT SORULARI 155 EK 2: KURUM TEMSILCILERI MÜLAKAT SORULARI 157 EK 3: YABANCI ÖĞRENCI DEĞERLENDIRME KURULUNUN ÇALIŞMA USUL VE ESASLARI HAKKINDA YÖNETMELIK 158 EK 4: YURTDIŞINDAN ÖĞRENCI KABULÜNE İLIŞKIN ESASLAR 164 EK 5: TÜRKIYE CUMHURIYETI HÜKÜMETI BURSLARI ŞARTNAMESI VE YERLEŞTIRME TAKVIMI 167 EK 6: TÜRKIYE CUMHURIYETI TARAFIMDAN TÜRK CUMHURIYETLERI İLE TÜRK TOPLULUKLARINDAN GELEN ÖĞRENCILERE YÜKSEK ÖĞRENIM BURSLARI İLE İLGILI ŞARTNAME 171 EK 7: TÜRKIYE CUMHURIYETI TARAFIMDAN TÜRK CUMHURIYETLERI İLE TÜRK TOPLULUKLARINDAN GELEN ÖĞRENCILERE VERILEN LISANSÜSTÜ EĞITIM BURSLARI İLE İLGILI ŞARTNAME 178 KAYNAKÇA 185 X

KISALTMALAR LISTESI

ABD : Amerika Birleşik Devletleri BÖP : Büyük Öğrenci Projesi DAAD : Alman Akademik Değişim Merkezi Deutscher Akademischer Austauschdienst DFİF : Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu GSS : Genel Sağlık Sigortası IEE : Uluslararası Eğitim Enstitüsü Institute of International Education İTÜ : İstanbul Teknik Üniversitesi KKTC : Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti MEB : Milli Eğitim Bakanlığı NAFSA : Uluslararası Eğitimciler Derneği Association of International Educators ODTÜ : Orta Doğu Teknik Üniversitesi OECD : Uluslararası Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı The Organisation for Economic Co-operation and Development ÖSYM : Ölçme, Seçme ve Yerleştirme Merkezi SETA : Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı TCS : Türk Cumhuriyetleri ile Türk ve Akraba Toplulukları Sınavı XIII

TİKA : Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı TÖMER : Türkçe Dil Öğretim Merkezlerinde UCAS : Üniversite ve Kolejlere Kabul Servisi Universities and Colleges Admissions Service UIS : UNESCO İstatistik Enstitüsü UNESCO Institute for Statistics UNESCO : Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization YÖK : Yükseköğretim Kurulu YÖS : Yabancı Uyruklu Öğrenci Sınavı XIV

TABLOLAR

Tablo 1. Yurtdışında en fazla öğrencisi bulunan ülkeler (2008). Tablo 2. Değişik ülkelerdeki uluslararası öğrenci sayıları ve artış oranları (2000, 2009). Tablo 3. Ülkelerin yükseköğretim programlarını İngilizce sunma durumu (2009). Tablo 4. Tablo 5. Tablo 6. Tablo 7. Farklı ülkelerde uluslararası öğrencilerle ilgili izlenen harç politikaları. Uluslararası eğitimde lider ülkeler, önemli aracı kurumları ve tanıtım markaları. Türkiye de öğrenim gören uluslararası öğrencilerin istatistikleri (2000-2010). Uluslararası öğrenci sayısının en yüksek olduğu üniversiteler (2010-2011). Tablo 8. Türkiye de en fazla öğrencisi bulunan ülkeler (2010-2011). Tablo 9. Burslu uluslararası öğrencilere sağlanan burs ve destek miktarları. Tablo 10. BÖP kapsamında gelen uluslararası öğrencilerin dağılımı (2010-2011). Tablo 11. BÖP kapsamında gelen uluslararası öğrencilerin istatistikleri (1992-2010). Tablo 12. BÖP kapsamında gelen uluslararası öğrencilerin ilişik kesme nedenleri. XVII

Tablo 13. Hükümet burslusu olarak gelen öğrencilerin istatistikleri (2001-2010). Tablo 14. Orta Asya ülkeleri odak grup görüşmesi katılımcı listesi. Tablo 15. Balkan ülkeleri odak grup görüşmesi katılımcı listesi. Tablo 16. Ortadoğu ülkeleri odak grup görüşmesi katılımcı listesi. Tablo 17. Ankara da yapılan mülakatlara katılan uluslararası öğrencilerin listesi. Tablo 18. İstanbul da yapılan mülakatlara katılan uluslararası öğrencilerin listesi. Tablo 19. Görüşme yapılan kurumların listesi. XVIII

ŞEKILLER

Şekil 1. Uzun vadede uluslararası öğrenci sayısında yaşanan gelişme. Şekil 2. Uluslararası öğrencilerin eğitim gördükleri ülkelere göre dağılımı. Şekil 3. Ülkelerin uluslararası öğrenci payında yaşanan değişim (2000, 2009). Şekil 4. Farklı ülkelerde uluslararası öğrenci oranları (2009). Şekil 5. Türkiye deki uluslararası öğrenci sayısının yıllara göre değişimi (1990-2010). Şekil 6. Türkiye deki üniversitelerin uluslararası öğrenci kontenjanları (2007-2011). Şekil 7. Türkiye deki uluslararası öğrencilerin program bazında dağılımı (2009-2010). Şekil 8. Hükümet bursu öğrenci kontenjanları (2003-2011). Şekil 9. Hükümet bursu kontenjanlarının eğitim seviyesine göre dağılımı (2011-2012). XXI

YÖNETICI ÖZETI

ARAŞTIRMANIN KONUSU ve ÖNEMİ 1. Uluslararası öğrenci hareketliliği son yıllarda sürekli artmaktadır. Ülkeler ve yükseköğretim kurumları, daha fazla uluslararası öğrenci çekmek için kıyasıya rekabet etmektedir. 2. Türkiye üniversite sektörü, gerek bilimsel performansı gerek altyapısı itibariyle, bölge ülkeleri arasında lider konumda ve birçok gelişmiş ülkeyle de rekabet edebilecek durumdadır. Türkiye de son yıllarda uluslararası saygınlığını artırmış ve dünyada ve bölgesinde önemli bir güç haline gelmiştir. Bütün bu avantajlarına rağmen, Türkiye nin etkin bir uluslararası öğrenci stratejisine sahip olduğunu söylemek güçtür. Türkiye yükseköğretim sistemi son on yılda yaklaşık iki kat büyümüştür; buna mukabil, uluslararası öğrenci sayısında ciddi bir artış olmamıştır. 3. Son yıllarda bölgesel bir güç haline gelen Türkiye nin, önümüzdeki yıllarda da bu rolünü sürdürebilmesi, iyi yetişmiş bir insan kaynağına sahip olmasına ve diğer ülkelerle derin sosyoekonomik ve kültürel ilişkiler kurmasına bağlıdır. Türkiye nin uluslararası öğrenci sayısını artırması, bu çerçevede oldukça önemlidir. DÜNYADA ULUSLARARASI ÖĞRENCİLER 4. 1980 yılında 1 milyon olan uluslararası öğrenci sayısı, sürekli artarak 2000 yılında 2 milyona, 2009 yılında ise 3,7 milyona ulaşmıştır. XXV

KÜRESEL EĞİLİMLER IŞIĞINDA TÜRKİYE DE ULUSLARARASI ÖĞRENCİLER 5. Amerika Birleşik Devletleri (ABD), sayı olarak en fazla uluslararası öğrenci bulunduran, önemli bir cazibe merkezi konumundadır. ABD, bütün uluslararası yükseköğretim öğrencilerinin % 18 ine ev sahipliği yapmaktadır. ABD yi sırasıyla İngiltere (% 10), Avustralya (% 7), Almanya (% 7) ve Fransa (% 6,8) takip etmektedir. Uluslararası öğrencilerin yaklaşık yarısı, bu beş ülkede eğitim görmektedir. 6. Çin Halk Cumhuriyeti, yurtdışına en fazla öğrenci gönderen kaynak ülke konumundadır. Dünyadaki uluslararası öğrencilerin % 15,3 ü Çin Halk Cumhuriyeti ndendir. Çin Halk Cumhuriyeti ni sırasıyla Hindistan (% 5,5), Kore (% 3,5), Almanya (% 2,8) ve Türkiye (% 2,0) takip etmektedir. Bu beş ülkeden yurtdışına yükseköğrenim görmeye giden öğrenciler, toplam uluslararası öğrencilerin yaklaşık %30 unu oluşturmaktadır. 7. Son yıllarda uluslararası öğrenci sayısında yaşanan gelişmeler ülke özelinde incelendiğinde, uluslararası öğrenciler için cazip imkânlar sunan yeni aktör ülkelerin ortaya çıktığı görülmektedir. Örneğin, 2000 yılından 2009 yılına kadar geçen süre zarfında ABD nin pazar payı, % 23 seviyesinden % 18 seviyesine gerilemiştir. Benzer şekilde, Almanya ve İngiltere nin pazar payları sırasıyla % 2 ve % 1 oranlarında azalmıştır. Diğer taraftan, Avustralya, Kore ve Yeni Zelanda nın payları yaklaşık % 1 oranında artmıştır. En yoğun artış ise % 2 lik oranla Rusya da yaşanmıştır. Bütün bu gelişmelere karşın, Türkiye nin zaten düşük olan uluslararası öğrenci payı, daha da gerilemiş ve % 0,9 seviyesinden % 0,6 seviyesine düşmüştür. 8. Uluslararası öğrencilerin en yoğun olduğu yükseköğretim sistemleri sırasıyla Avustralya, İngiltere, Avusturya, İsviçre ve Yeni Zelanda dır. Avustralya, Avusturya, Belçika, Kanada, Yeni Zelanda, İngiltere ve ABD de doktora ve sonrası ileri düzey araştırma programlarında uluslararası öğrenci oranı % 20 lerin üzerine çıkmaktadır. 9. Uluslararası öğrenciler, genç nüfusun az olduğu gelişmiş ülkeler başta olmak üzere birçok ülkede, ekonomik kalkınmaya ve uluslararası rekabet gücüne büyük katkı sağlayan insan kaynağı XXVI

YÖNETICI ÖZETI olarak değerlendirilmektedir. Gelişmiş ülkeler, bilim ve teknolojideki lider konumlarını, farklı ülkelerden gelip kendi ülkelerinde yetişen ve daha sonra kapsayıcı vize ve göç politikaları sayesinde ilgili ülkede çalışmaya devam eden yetenekli bilim adamlarına bağlamaktadır. 10. İnsan kaynağı olarak sağladıkları katkılara ek olarak, uluslararası öğrenciler, hem ödedikleri öğrenim ücretleriyle hem de konaklama, seyahat ve gündelik ihtiyaçlarını gidermek için aile fertleri ile birlikte yaptıkları harcamalarla, bulundukları ülkenin ekonomisine doğrudan katkı sağlamaktadır. 11. Uluslararası öğrenci dolaşımı, ülkeler ve kültürler arasında karşılıklı anlayışı, işbirliğini ve dayanışmayı artırdığından önemli bir dış politika ve kamu diplomasisi aracı olarak değerlendirilmektedir. 12. Uluslararası öğrenciler ülke tercih ederken en fazla şu hususları göz önünde bulundurmaktadır: (i) tercih edilecek ülkenin sunduğu eğitimin kalitesi, uluslararası tanınırlığı, dili ve maliyeti; (ii) ülkedeki genel yaşam maliyeti; (iii) ülkenin öğrencilik sürecinde ve mezuniyet sonrası öğrencilere sağladığı istihdam olanakları ve (iv) ülkenin vize işlemlerinde sağladığı kolaylık. 13. Gidilecek ülkenin coğrafi yakınlığı, ülkeler arasındaki geleneksel bağlar, gidilecek ülkede akraba veya arkadaşların bulunması, ülkelerin ikili anlaşmalar çerçevesinde sağladığı burs olanakları ve ülkelerin veya yükseköğretim kurumlarının yaptıkları tanıtım faaliyetleri, öğrencilerin tercihini etkileyen diğer etmenlerdir. 14. Öğrenim gördükleri ülkenin konuşma dilini veya eğitim dilini yeterli düzeyde bilmeyen uluslararası öğrencilerin, birçok sorunla karşılaştığı tespit edilmiştir. Bu sorunların başında akademik başarısızlık gelmektedir. Ayrıca, yabancı dil konuşmakta güçlük çeken öğrencilerin, gündelik yaşamda insanlarla ilişki kurmakta ve arkadaş edinmekte zorlandıkları, bunun ise öğrencilerin sosyal ve kültürel adaptasyon sürecini olumsuz etkilediği tespit edilmiştir. Bununyanı sıra uluslararası öğrencilerin gittikleri ülkelerde karşı karşıya kaldıkları ayrımcı, dışlayıcı veya ırkçı yaklaşımlar, öğrencilerin uyum süreçlerini ve ruh sağlığını negatif XXVII

KÜRESEL EĞİLİMLER IŞIĞINDA TÜRKİYE DE ULUSLARARASI ÖĞRENCİLER etkilemektedir. Uluslararası öğrencilerin sıklıkla karşılaştıkları ve yaşam streslerini artıran bir diğer önemli sorun ise maddi sıkıntılardır. BAZI ÜLKELERİN ULUSLARARASI ÖĞRENCİ POLİTİKALARI 15. Elinizdeki raporda, uluslararası öğrencilerin yükseköğretim için en fazla tercih ettikleri ülkeler olan ABD, Almanya, Avusturya, Fransa, İngiltere, Kanada ve Yeni Zelanda nın izledikleri uluslararası öğrenci politikaları incelenmiştir. 16. Söz konusu ülkeler, tanıtım ve güvenilir bilgi sunma amacıyla bir marka oluşturmuş ve bilgiye kolay erişim için çok dilli ve kapsamlı bir internet sitesi hizmete sunmuştur. Bu ülkelerde uluslararası eğitim, kültürel, yasal, siyasal/diplomatik ve ekonomik boyutları ile birlikte ele alınmaktadır. Hemen hemen bütün ülkelerde, uluslararası öğrencilere mezun olduktan sonra çalışma izni ve vatandaşlığa geçiş hakkı tanınmaktadır. TÜRKİYE DE ULUSLARARASI ÖĞRENCİLER 17. 2011 yılı itibariyle Türkiye de yaklaşık 26 bin uluslararası öğrenci yükseköğretime devam etmektedir. Bu sayı, uluslararası eğitimde lider konumdaki ülkelerde öğrenim gören uluslararası öğrenci sayısı ile kıyaslandığında oldukça düşüktür. Bununla birlikte, Türkiye deki uluslararası öğrenci sayısında özellikle son üç yıldır yaşanan artış, kayda değerdir. 2007 yılından 2010 yılına kadar uluslararası öğrenci sayısında % 56 lık bir artış gerçekleştirilmiştir. 18. Türkiye ye küresel düzeyde uluslararası öğrenci dolaşımında ön plana çıkan kaynak ülkelerden (ör. Çin, Hindistan, Kore, Almanya, Fransa ve Rusya) ziyade yakın coğrafyadaki ülkelerden öğrenci gelmesi, Türkiye nin uluslararası öğrenci profilinin diğer gelişmiş ülkelerden farklı olduğunu ortaya koymaktadır. Türkiye deki uluslararası öğrencilerin büyük bir kısmı, komşu ülkelerden ya da Türkiye ile tarihsel veya kültürel bağları bulunan ülkelerden gelmektedir. XXVIII

YÖNETICI ÖZETI 19. Türkiye de uluslararası öğrencilere genel olarak üç farklı kanaldan burs sağlanmıştır: Büyük Öğrenci Projesi (BÖP) kapsamında sağlanan devlet bursları, Bakanlıklarca veya farklı devlet kurumlarınca sağlanan hükümet bursları ve çeşitli vakıf/derneklerce sağlanan özel burslar. Burslu öğrencilerin bütün uluslararası öğrenciler içindeki payının % 40 civarında olduğu tahmin edilmektedir. 20. BÖP ün başladığı andan itibaren, Türkiye ye gelen 32 bin öğrenciden sadece 9.541 i mezun olmuştur. Mezuniyet oranının oldukça düşük olması, BÖP ün verimliliği hakkında ciddi kaygı uyandırmaktadır. BULGULAR VE DEĞERLENDİRME 21. Araştırma kapsamında, odak grup görüşmeleri ve derinlemesine görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Odak grup görüşmeleri Orta Asya, Balkanlar ve Ortadoğu olarak üç ayrı bölgeden Türkiye ye yükseköğrenim görmeye gelen uluslararası öğrencilerle gerçekleştirilmiştir. Öğrenci mülakatları, odak grup görüşmelerinden elde edilen temalara dayalı olarak oluşturulan sorular ışığında gerçekleştirilmiştir. Öğrenci mülakatlarına katılan öğrenciler, kartopu örneklemesi ile en fazla uluslararası öğrenci bulunduran Ankara ve İstanbul illerindeki öğrenciler arasından seçilmiştir. Bu verilere ek olarak, kamu kurumları, üniversiteler ve elçilik temsilcileriyle derinlemesine mülakatlar gerçekleştirilmiştir. 22. Araştırmada Türkiye nin uluslararası öğrenciler açısından avantajlı ve cazip yönlerinin belirlenmesi amacıyla uluslararası öğrencilere Türkiye yi tercih etme nedenleri sorulmuştur. Öğrencilerin Türkiye yi tercih ederken; eğitim kalitesi, eğitim ve yaşam maliyeti, burs olanakları, Türkiye nin kültürel, dinî veya etnik yapısı ile kendi ülkelerinde faaliyet gösteren Türk okullarında çalışan yetkililerin tavsiyeleri gibi etmenleri göz önünde bulundurdukları tespit edilmiştir. 23. Öğrencilerle yapılan görüşmelerde, Türkiye de sunulan eğitim imkânlarının yeterince ve etkili bir şekilde tanıtılamadığı ve XXIX

KÜRESEL EĞİLİMLER IŞIĞINDA TÜRKİYE DE ULUSLARARASI ÖĞRENCİLER bu durumun uluslararası öğrenci politikası bağlamında Türkiye nin en önemli eksiklerinden birisi olduğu tespit edilmiştir. Kurum temsilcileri ile yapılan görüşmelerde de, tanıtımın yetersiz olduğu ortak bir görüş olarak ortaya çıkmıştır. 24. Başvuru aşamasında bazı sorunlar yaşadıklarını belirten öğrencilerin yanıtlarından, sorunların genellikle yetersiz/yanlış bilgilendirmeye bağlı olarak yaşandığı anlaşılmaktadır. Sadece birkaç öğrenci vize ile ilgili sorun yaşadığını ve sorunun bekleme süresi ile ilgili olduğunu belirtmiştir. 25. Uluslararası öğrencilerin önemli bir kısmının derslerde ve akademik süreçlerde zorlandıkları ve bu sorunun birbirleri ile etkileşim halinde olan farklı etmenlere bağlı olarak geliştiği ortaya çıkmıştır. Yabancı bir dilde eğitim görmenin (Türkçe veya İngilizce) öğrencilerin derslerde zorlanmasının en önemli nedeni olduğu tespit edilmiştir. Türkçe ya da İngilizceleri yetersiz olduğu için, öğrencilerin özellikle ilk yıllarda dersleri anlamakta, ödevleri yapmakta, sınavlarda ve hocalarla iletişim kurmakta zorlandıkları ortaya çıkmıştır. 26. Uluslararası öğrencilerin Türkiye den genel olarak memnun oldukları tespit edilmiştir. Ancak, öğrencilerin bazıları, sosyal hayatta çok kullanılmış birtakım sorunlar yaşadıklarını belirtmiştir. Bu sorunlar beş başlıkta toplanmıştır: kültürel farklılıktan kaynaklanan sorunlar, dile bağlı sorunlar, konaklama, sağlık sigortası ve maddi sorunlar. 27. Uluslararası öğrencilerin eğitimlerini yarıda kesip ülkelerine geri dönmelerine veya dönmek istemelerine neden olan etmenlerin başında maddi sıkıntılar gelmektedir. Özellikle, 2010 yılında harçların artırılması sonucu harç parasını yatıramadığı için ülkesine geri dönen öğrencilerin olduğu tespit edilmiştir. Eğitim sistemine adapte olamamak, ailevi sorunlar, farklı nedenlerden ötürü beklentilerinin karşılanmaması ve uluslararası öğrencilerle ilgili işlemlerde izlenen aşırı bürokrasi gibi sorunlar da diğer etmenlerdir. 28. Öğrencilere göre, Türkiye de yükseköğrenim görme, kendilerine saygınlık kazandırmakta ve dolayısıyla kendi ülkelerinde, XXX

YÖNETICI ÖZETI özellikle özel şirketlerde etkin pozisyonlarda, iş bulma kolaylığı sağlamaktadır. Avantajların yanında, Türkiye de yükseköğrenim görmenin, Türkiye den (bütün üniversitelerden veya bazı üniversitelerden) alınan diplomaların denkliğinin verilmemesine veya zor verilmesine bağlı olarak, bazı ülkelerde öğrenciler açısından dezavantaj oluşturduğu tespit edilmiştir. 29. Öğrencilerin Türkiye ile alakalı beklentilerinin büyük oranda gerçekleştiği tespit edilmiştir. Diğer taraftan, bazı öğrencilerin özel beklentilerinin olmadığı, bazılarınınsa barınma, eğitim sistemi, kültür ve inanç ile alakalı beklentilerinin gerçekleşmediği tespit edilmiştir. 30. Uluslararası öğrencilerin genel kanaati, Türkiye de kalmanın oldukça zor ve bürokratik engellerle dolu bir süreç olduğu yönündedir. Buna rağmen, bazı öğrenciler, mezuniyet sonrası tanınan sürenin uzatılması durumunda kalmak istediklerini, bazıları ise iş imkânı buldukları takdirde kalmak istediklerini belirtmiştir. ÖNERİLER 31. Türkiye de yükseköğrenim görmek isteyen öğrencilere yönelik yapılan tanıtım ve danışmanlık hizmetlerinin artırılması gereklidir. Gelişmiş ülkelerde olduğu gibi, Türkiye deki üniversiteler de tanıtım süreçlerine daha fazla müdahil olmalıdır. Üniversitelerin daha fazla uluslararası öğrenci çekmek amacıyla yapacakları tanıtım ve pazarlama faaliyetlerinin, hükümet tarafından ihracat desteği kapsamına alınması ve tanıtım giderlerinin yarısının karşılanması, üniversiteler tarafından büyük bir avantaja dönüştürülebilir. 32. Uluslararası öğrenciler tarafından cazip bulunan Türkiye de sunulan eğitimin kalitesi, Türkiye deki eğitim ve yaşam maliyetinin alternatif ülkelere göre düşük olması ve Türkiye nin kültürel, dinî veya etnik yapısı gibi etmenler tanıtımda ön plana çıkarılmalıdır. Dahası, Türkiye ve üniversiteler hakkındaki eksik ya da yanlış bilgileri izale etmek için, etkin bir kamu diplomasisine ihtiyaç var- XXXI

KÜRESEL EĞİLİMLER IŞIĞINDA TÜRKİYE DE ULUSLARARASI ÖĞRENCİLER dır. Türkiye deki eğitimin niteliği ve akademik ortamın özgürlüğü (bu çerçevede, üniversitelerde artık başörtüsü yasağının olmadığı) vurgulanmalıdır. 33. Tanıtım, müfredat geliştirme, uluslararası öğrenci destek hizmetleri ve üniversite personelinin eğitimi gibi birçok farklı konuda üniversitelerin uluslararasılaşmaları desteklenmelidir. 34. Yabancı Öğrenci Sınavı (YÖS) nın ve merkezi yerleştirmenin kaldırılması sonrasında, uluslararası öğrenciler için karmaşık ve pahalı bir hal alan başvuru süreci sadeleştirilmelidir. Başvuru işlemleri için, İngiltere de UCAS ya da Amerika da The Common Applications örneklerinde olduğu gibi, merkezi, çok dilli ve çevrimiçi bir başvuru sistemi kurulmalı ve başvurular bu sistem üzerinden alınmalıdır. Bu sistem sayesinde, üniversiteler öğrenci seçerken kendi ölçütlerini koyarken, öğrenci tek bir web sitesi üzerinden bütün başvuru işlemini tamamlayacaktır. Uluslararası öğrenciler, tek tek üniversitelere başvuru yapmak zorunda kalmayacaklarından dolayı, başvuru sürecinde daha rahat edecektir. Buna ek olarak, öğrencilerin bütün üniversiteler hakkında detaylı ve güvenilir bilgiye web ortamında tek bir adresten erişmesi, öğrencilerin sıklıkla dile getirdiği yetersiz ya da yanlış bilgilendirme sorununa çözüm getirecektir. Ayrıca, bu sistem merkeziyetçi yapının güvenilirlik, erişilebilirlik, kolaylık ve ekonomikliği ile üniversitelerin kabul ölçütlerini kendilerinin belirlemesi inisiyatifini birleştirme potansiyeline sahip olacaktır. 35. YÖS ün kaldırılması sonrasında, başvuruların değerlendirilmesinde ortaya çıkan karmaşıklığın ortadan kaldırılması için, öğrenci seçiminde YÖS benzeri merkezi bir sınav tekrar hayata geçirilmelidir. Ancak bu sınav, farklı ülkelerde ve farklı dillerde yapılabilir. 36. Üniversitelerde, sadece ERASMUS öğrencilerine değil, tüm uluslararası öğrencilere hizmet sunacak ofisler kurulmalıdır. Bu ofisler, öğrencilere hem akademik hem de sosyal destek sunmalıdır. 37. Uluslararası öğrencilere, Türkiye ye geldikleri ilk günlerde, kayıt ve ikamet işlemleri gibi resmi süreçlere ve barınma, ulaşım, ha- XXXII

YÖNETICI ÖZETI berleşme ve sosyal ilişkiler gibi günlük yaşama ilişkin bir alıştırma (oryantasyon) eğitimi sunulmalıdır. 38. Uluslararası öğrencilerin Türkiye ye gelişlerini ve Türkiye deki süreçlerini kolaylaştırmak için başvuru, vize ve ikamet gibi bürokratik süreçler mümkün olduğu kadar sadeleştirilmeli ve kolaylaştırılmalıdır. 39. Özellikle kendi imkanları ile gelen uluslararası öğrencilerin yaşadığı maddi sorunları çözmek için, gelişmiş ülkelerde olduğu gibi, bu öğrencilerin eğitimleri süresince, kampus içinde veya dışında, yarı-zamanlı olarak çalışmalarına imkân sağlayacak düzenlemeler yapılmalıdır. 40. Devlet yurtlarında kalan hem ulusal hem de uluslararası öğrencilerin sorunları (odaların kalabalık olması, hijyen sorunu, gürültü, vb.) gerçekçi bir şekilde tespit edilmeli ve çözüme kavuşturulmalıdır. 41. Burslu öğrencilerin akademik ilgi alanları ile yerleştirildikleri programlar arasındaki uyuşmazlıkların çözümü için, kontenjanların alan/bölüm bazında dağılımı ve öğrenci yerleştirme süreçleri yeniden gözden geçirilmelidir. 42. Türkiye de çalışmak isteyen başarılı öğrencilerin, çalışma hayatına geçiş süreci kolaylaştırılmalı ve bu süreci Türkiye den takip etmesine imkân verilmelidir. Ayrıca, mezun öğrencilerle özelikle burslu olarak öğrenim görenlerin ilişkileri koparmamak için sağlıklı işleyen bir mezun takip sistemi kurulmalı ve mezunların birbirleriyle rahatlıkla iletişim kurabilecekleri (çevrimiçi veya yüz-yüze) ortamlar geliştirilmelidir. 43. Türkiye den alınan diplomaların denkliğiyle ilgili sorun yaşanan ülkelerle diplomatik kanallarla görüşülmeli ve denklik sorunu çözülmelidir. XXXIII

SUNUŞ

Uluslararası öğrenci dolaşımı, ülkelere ve yükseköğretim kurumlarına sağladığı sosyal, kültürel, ekonomik ve politik katkıları nedeniyle, başta gelişmiş ülkeler olmak üzere tüm dünyada önemli bir konu olarak ele alınmaktadır. Gelişmiş birçok ülkenin, dünyanın farklı yerlerinden kabul ettikleri yetenekli öğrencileri, nitelikli insan kaynağı/bilim adamı olarak ülkelerine kazandırdıkları ve bu sayede ekonomilerini ve bilimsel araştırma kapasitelerini sürekli canlı tuttukları gözlemlenmektedir. Dahası, uluslararası öğrenci dolaşımı, birçok ülke tarafından önemli bir dış politika ve kamu diplomasisi aracı olarak değerlendirilmektedir. Son yıllarda yükseköğretim sektöründe yaşanan nicel ve nitel gelişmeler sayesinde, Türkiye yükseköğretimi önemli ilerlemeler kaydetmiş ve birçok gelişmiş ülkeyle rekabet edebilecek duruma gelmiştir. Gelişmeler sadece yükseköğretimle de sınırlı kalmamıştır. Ekonomiden dış politikaya kadar birçok alanda kaydedilen ilerlemeler, Türkiye nin uluslararası saygınlığını artırmış ve Türkiye yi dünyada ve bölgesinde önemli bir güç haline getirmiştir. Bütün bu gelişmelere paralel olarak, Türkiye nin uluslararası öğrenci sayısı artmış olsa da, uluslararası öğrenci oranı, gelişmiş birçok ülkenin çok altında kalmıştır. Elinizdeki araştırma raporu, son yıllarda giderek bölgesel bir güç haline gelen Türkiye nin, önümüzdeki yıllarda bu rolünü daha etkin bir şekilde sürdürebilmesi için kapsamlı bir uluslararası öğrenci stratejisi izlemesi gerektiği varsayımı ile hazırlanmıştır. Raporda öncelikle, XXXVII

küresel ve ulusal boyutta uluslararası öğrencilerle ilgili yaşanan gelişmelere ve farklı ülkelerce izlenen politikalara yer verilmiştir. Mülakatlara dayalı olarak, Türkiye de yükseköğrenim gören uluslararası öğrencilerin tecrübeleri ve karşılaştıkları sorunlar tespit edilmiş ve sonrasında tespit edilen bu sorunların çözümüne yönelik öneriler sunulmuştur. Sayın Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ile YÖK Başkanları Yusuf Ziya Özcan ve Gökhan Çetinsaya, Türkiye de yükseköğretimin daha fazla uluslararasılaştırılması gerektiğini çeşitli vesilelerle belirtmişlerdir. Benzer şekilde, hükümet uluslararasılaşmaya önem vermiş ve bu konuya ayırdığı kaynakları artırmıştır. Bu araştırma raporunun, uluslararasılaşma konusunda yürütülen çalışmalara büyük katkısı olacağını umuyorum. Çalışmanın tamamlanmasında yazarlara yardımcı olan Murat Öztürk, Müberra Görmez, Zafer Çelik ve Zehra Senem Demir e teşekkür ediyorum. Taha Özhan Başkan SETA XXXVIII

BÖLÜM 1 ARAŞTIRMANIN KONUSU, ÖNEMİ VE YÖNTEMİ

Dünyanın ilk akademi, medrese ve üniversitelerinden itibaren günümüze değin öğrenciler ve öğretim elemanları, nitelikli bir eğitim için kendi ülkeleri dışındaki kurumlarda eğitim almaya değer atfetmişlerdir. Son yıllarda belirgin bir şekilde artış gösteren uluslararası öğrenci hareketliliği, hem kalite açısından hem de ekonomi açısından, dünya yükseköğretim alanında her geçen gün giderek daha da önemli hale gelmektedir. Başta gelişmiş ülkeler olmak üzere, birçok ülke ve bu ülkelerdeki yükseköğretim kurumları, farklı motivasyonlarla daha fazla uluslararası öğrenci çekmek için kıyasıya rekabet etmekte ve bu konuyu önemli bir politika alanı olarak ele almaktadır. Avrupa Birliği gibi uluslararası kurumlar da uluslararasılaşmaya ilişkin bir takım hedefler koymaktadırlar (The Council of the European Union, 2011; Wächter, 2011). Öğrenciler daha iyi bir iş, statü ve gelecek beklentileriyle, yurtdışında eğitim almayı önemsemektedirler. Bu gelişmelere bağlı olarak, kendi ülkeleri dışında yükseköğrenim gören uluslararası öğrencilerin sayısı, son on yılda neredeyse iki kat artmış ve günümüzde 3,5 milyonun üzerine çıkmıştır (OECD, 2011). Türkiye deki yükseköğretim kurumlarında uluslararası öğrencilerin eğitim görmesi, oldukça köklü bir geleneğe dayanmaktadır. Cumhuriyet in kuruluşundan sonra da, sayıları fazla olmasa bile, yükseköğretim kurumlarımızda uluslararası öğrencilerin öğrenim gördüğü bilinmektedir. Uluslararası öğrencilerle ilgili ilk kanuni düzenleme 1983 yılında çıkarılmasına karşın, uluslararası öğrenci konusu, Türkiye de özellikle 1990 lı yılların başından itibaren Türkî Cumhuri- 3

KÜRESEL EĞİLİMLER IŞIĞINDA TÜRKİYE DE ULUSLARARASI ÖĞRENCİLER yetlerin bağımsızlıklarına kavuşmasına müteakiben öncelikli bir politika alanı olarak ele alınmaya başlanmıştır. Ne var ki, o yıllardan itibaren yükseköğretim kurumlarımızda kayıtlı uluslararası öğrenci sayısında yaşanan iniş ve çıkışlar, bu konuda izlenen politikaların istikrarlı olmadığını göstermektedir. 1990 lı yılların ortalarında 16 bin uluslararası öğrenci ülkemizde eğitim görmekteyken, öğrenci sayısı önce artmış sonra azalarak 2000 li yılların ortalarına doğru 14 binlere gerilemiş, son yıllarda tekrar artmaya başlamış ve 2010 yılında 26 bin seviyesine çıkmıştır (bk. Bölüm 4.1). Uluslararası öğrenci sayısının dünya genelinde sürekli ve istikrarlı bir şekilde arttığı göz önünde bulundurulduğunda, Türkiye nin uluslararası öğrenci konusunda, küresel rekabete ayak uydurabildiği henüz söylenemez. Türkiye nin yurtdışında yükseköğretim gören yaklaşık 65 bin öğrencisi vardır. Bu rakamla Türkiye, yurtdışına en fazla öğrenci gönderen ilk beş ülke arasındadır. Buna mukabil, Türkiye de halen okuyan uluslararası öğrenci sayısı yaklaşık 26 bin civarındadır. Türkiye de yükseköğrenim gören uluslararası öğrencilerin sayısı gelişmiş ülkelerle kıyaslanamayacak derecede azdır. ABD, İngiltere, Avustralya, Almanya ve Fransa toplamda bütün uluslararası öğrencilerin yarısına ev sahipliği yapmaktadır. Türkiye deki uluslararası öğrenciler ise bütün uluslararası öğrencilerin % 1 ini dahi teşkil etmemektedir (bk. Bölüm 2.1). Her ne kadar son yıllarda Türkiye de okuyan uluslararası öğrenci sayısında bir artış olsa da, gerek kurum sayısındaki gerekse de kontenjanlardaki artış dikkate alındığında, Türkiye yükseköğretim sistemindeki muazzam büyüme karşısında, Türkiye deki uluslararası öğrenci sayısının toplam öğrenci sayısına oranı neredeyse yarıya düşmüştür (bk. Bölüm 4.1). Bu tabloya bakıldığında, dünyada itibarı artan ve yükseköğretim sistemi her geçen gün olgunlaşan bir Türkiye nin, uluslararası öğrenci sayısı açısından Türkiye nin potansiyelini ne derece değerlendirdiği meçhuldür. Bu araştırma, uluslararası öğrencilere ilişkin küresel eğilimler ve bazı ülkelerin politikalarının değerlendirilmesi ışığında, Türkiye de yükseköğrenim gören uluslararası öğrencilerin başvurudan mezuniyete kadar geçen farklı süreçlerde yaşadıkları tecrübeleri tespit etmeyi ve buna bağlı olarak ülkemizdeki uluslararası öğrenci sayısını artırmak için izlenmesi gereken politikaları belirlemeyi amaçlamaktadır. Araştırma, Türkiye ye özellikle lisans ve lisansüstü düzeyde eğitim yapmak amacıyla gelen uluslararası öğrencileri kapsamaktadır. Bu 4