DOĞU KARADENİZ DEKİ AV GÜCÜNÜN DEMERSAL BALIK STOKLARI ÜZERİNE ETKİSİNİN TESPİTİ

T.C. TARIM ve KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ DOĞU KARADENİZ DEKİ AV GÜCÜNÜN DEMERSAL BALIK STOKLARI ÜZERİNE ETKİSİNİN TESPİTİ SONUÇ RAPORU (TAGEM/IY/97/17/03/006) Dr. Yaşar GENÇ (Proje Lideri) Dr. Cengiz MUTLU Dr. Mustafa ZENGİN İlhan AYDIN Bayram ZENGİN İlyas TABAK SU ÜRÜNLERİ MERKEZ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ TRABZON 2002

ÖNSÖZ Bu çalışma, 1997-2000 yılları arasında Doğu ve Orta Karadeniz Bölgesi nde Sinop- Gürcistan sınırı arasında kalan sahada yürütülmüştür. Demersal balık stoklarının avcılığına yönelik olarak yürütülen proje, zaman zaman saha çalışmalarındaki bazı aksamalar nedeniyle yoğun olarak 2000 yılında yürütülebilmiştir. Çalışmalar, fazla av veren demersal balıklardan mezgit ve barbunya üzerinde yoğunlaşmıştır. Diğer demersal türlerden kalkan, pisi, izmarit ve kaya balıkları konusunda bazı parametreler elde edilmeye çalışılmıştır. Projenin gelecekte ticari balıkçılığa ait yapılacak çalışmalar için bir örnek oluşturması irdelenmiştir. Balık stoklarına dönük bilimsel çalışmalar, ya ticari avcılıktan yada bilimsel sörveylerden elde edilen verilerle yapılmaktadır. Bilimsel sörveyler son derece masraflı ve zahmetli olduğundan belirli yıllarda yapılırken, ticari avcılığa yönelik çalışmalar sürekli yapılmakta; elde edilen veriler analiz edilerek gelecek dönemdeki avcılığa ait kararlar alınabilmektedir. Ülkemizdeki balıkçılık araştırmaları daha çok lokal nitelikte olup türlerin biyoekolojik özelliklerinin tespit edilmesine yöneliktir. Ülkesel bazda stokların yönetimi için gerekli olan çalışmalar daha çok bilimsel sörveylere dayanmaktadır. Oysa birçok gelişmiş balıkçılık organizasyonunda ticari avcılığa ait biyolojik ve istastistiki bilgiler sürekli toplanarak değerlendirilmekte ve stokların yönetimi için geleceğe dönük bazı analizler yapılabilmektedir. Bu çalışmada demersal balık stokları ve av gücüne dönük olarak alınan veriler değerlendirilerek mevcut balıkçılığın etkisi ile gerçekte avcılığın gelecekte hangi seviyeye çekilmesi gerektiği tahmin edilmeye çalışılmıştır. Bölgede demersal balığın avlandığı avcılık çeşidi ile sürdürülebilir maksimum ürün ve sürdürülebilir maksimum ekonomik değerleri tahmin edilmeye çalışılmıştır. Bu ve benzeri çalışmaların daha fazla geliştirilmesi ve ülkesel izleme projesi şekline dönüştürülmesi gerektiği kanaatindeyiz. Proje çalışmaları esnasında, yardımlarını esirgemeyen Enstitü Müdürü Yılmaz BEKİROĞLU na, Enstitü Müdür Yardımcısı Mehmet ÇALIK a, K.T.Ü. Deniz Bilimleri Fakültesinden Prof.Dr. Ertuğ DÜZGÜNEŞ ve Doç.Dr. İbrahim OKUMUŞ a, İl Tarım Müdürlüğü Kontrol Şube elemanlarına, saha çalışmalarında özverili çalışan Şöferler Kadir İNCİ ve İsmail YÜRÜMEZ e teşekkür ederim. Türk balıkçılığına katkı getirmesi dileğiyle, Yaşar GENÇ Proje Lideri XVI

İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ... III İÇİNDEKİLER V ÖZET... IX ABSTRACT... XI TAVSİYELER. XIII TABLOLAR XV ŞEKİLLER XVII 1.GİRİŞ... 1 1.1. Genel Bilgiler... 1 1.2. Karadeniz'in Genel Özellikleri... 3 1.3. Doğu Karadeniz'in Türkiye Balıkçılığındaki Yeri... 4 2. LİTERATÜR BİLGİLERİ... 9 2.1. Karadeniz de Demersal Balık Stokları Üzerine Yapılan Çalışmalar 9 2.2. Demersal Balıkların Biyoekolojik Özellikleri Üzerine Yapılan Çalışmalar. 10 2.2.1. Mezgit (Merlangius merlangus euxinus )...... 10 2.2.2. Barbunya (Mullus barbatus ponticus )... 11 2.2.3. Kalkan (Psetta maxima maeotica )... 15 2.2.4. Pisi (Platichtys flesus luscus ).. 16 2.2.5. İzmarit (Spicara smaris )...... 17 3. MATERYAL VE METOT... 19 3.1. Materyal... 19 3.1.1. Örneklemenin Yapıldığı Balıkçılığın Genel Özellikleri... 20 3.1.2. Karadeniz deki Demersal Balıkların Genel Özellikleri... 20 3.2. Metot... 20 3.2.1. Örnekleme Çalışmaları... 20 3.2.2. Laboratuar Çalışmaları... 21 3.2.3. Seçicilik Çalışmaları... 21 3.2.4. Biyometrik Çalışmalar... 21 3.2.4.1. Boy Ölçümleri... 21 3.2.4.2. Ağırlık Ölçümleri... 21 3.2.4.3. Cinsiyet Tayini... 21 3.2.5. Verilerin Değerlendirilmesi... 22 3.2.5.1. Türlerin Avlanma Sezonu... 22 3.2.5.2. Boy Dağılımı... 22 3.2.5.3. Eşey Dağılımı... 22 3.2.5.4. Büyümenin İncelenmesi... 22 3.2.5.4.1. Boy-Ağırlık İlişkisi... 22 3.2.5.4.2. Yaş-Boy ve Yaş-Ağırlık İlişkisi... 23 3.2.5.5. Kondüsyon Faktörü... 23 3.2.5.6. Ölüm Oranlarının ve İşletme Oranının Tahmini... 23 3.2.5.6.1. Toplam Ölümün Hesaplanması... 23 3.2.5.6.2. Doğal Ölümün Hesaplanması... 24 3.2.5.6.3. İşletme Oranının Tahmini... 24 3.2.5.7. Seçicilik Verilerinin Değerlendirilmesi... 25 3.2.5.7.1. Galsama Ağı Seçiciliği... 25 XVI

3.2.5.7.2. Trol Ağı Seçiciliği... 26 3.2.5.8. Önemli Demersal Balıkların Üretim Miktarının Tahmini..... 27 3.2.5.9. Geçmişe Dönük Ürün Analizleri (Boya Dayalı Cohort Analizi).. 27 3.2.5.10. Gelecekteki Ürün Tahmini (Boya Dayalı Thompson ve Bell Yöntemi).. 29 4. SONUÇLAR... 33 4.1. Doğu Karadeniz deki Balıkçılık Filosunun Durumu... 33 4.2. Türlerin Avlanma Sezonu... 34 4.3. Boy Dağılımı... 34 4.4. Eşey Dağılımı... 37 4.5. Büyümenin İncelenmesi... 39 4.5.1. Boy-Ağırlık İlişkisi... 39 4.5.2. Yaş-Boy ve Yaş-Ağırlık İlişkisi... 40 4.6. Kondüsyon Faktörü... 43 4.7. Ölüm Oranı ile İşletme Oranının Tahmini... 43 4.8. Seçicilik Sonuçları... 44 4.8.1. Galsama Ağı Seçiciliğinin Tespiti..... 44 4.8.1.1. Mezgit Balığına Ait Galsama Ağı Seçicilik Bulguları... 44 4.8.1.2. Barbunya Balığına Ait Galsama Ağı Seçicilik Bulguları... 49 4.8.2. Trol Ağı Seçiciliğinin Tespiti... 51 4.8.2.1. Mezgit Balığına Ait Trol Ağı Seçicilik Bulguları... 51 4.8.2.2. Barbunya Balığına Ait Trol Ağı Seçicilik Bulguları... 54 4.9. Önemli Demersal Balıkların Doğu Karadeniz deki Tahmini Üretim Miktarları. 55 4.10. Ürün Analizleri... 56 4.10.1. Cohort Analizi ile Avlanan Stok Büyüklüğünün Tahmini... 56 4.10.1.1. Mezgit Balığı İle İlgili Cohort Analizi... 56 4.10.1.1.1. Trolle Avlanan Mezgitin Stok Büyüklüğünün Tahmini.. 56 4.10.1.1.2. Uzatma (Galsama) Ağlarıyla Avlanan Mezgitin Stok Büyüklüğünün Tahmini. 59 4.10.1.2. Barbunya Balığı İle İlgili Cohort Analizi... 60 4.10.1.2.1. Trolle Avlanan Barbunyanın Stok Büyüklüğünün Tahmini 60 4.10.1.2.2. Uzatma (Galsama) Ağlarıyla Avlanan Barbunya Balığının Stok Büyüklüğünün Tahmini. 62 4.10.2. Gelecekteki Ürünün Thompson ve Bell Yöntemiyle Tahmini... 63 4.10.2.1. Mezgit Balığına İlişkin Ürün Tahminleri..... 63 4.10.2.1.1. Trolle Avlanan Mezgit Balığına İlişkin Ürün Tahminleri.. 63 4.10.2.1.2. Uzatma Ağları ile Avlanan Mezgit Balığına İlişkin Ürün Tahminleri. 65 4.10.2.2. Barbunya Balığına İlişkin Ürün Tahminleri 67 4.10.2.2.1. Trolle Avlanan Barbunya Balığına İlişkin Ürün Tahminleri... 67 4.10.2.2.2. Uzatma Ağları ile Avlanan Barbunya Balığına İlişkin Ürün Tahminleri. 69 5. TARTIŞMA... 73 5.1. Balıkçılık Filosu. 73 XVI

5.2. Türlerin Avlanma Sezonu..... 74 5.3. Boy Dağılımı.. 75 5.4. Eşey Dağılımı 75 5.5. Boy-Ağırlık İlişkisi 76 5.6. Yaş-Boy ve Yaş-Ağırlık İlişkisi.... 77 5.7. Kondüsyon Faktörü 79 5.8. Ölüm Oranları ile İşletme Oranının Tahmini 79 5.9. Seçicilik Çalışmaları.. 80 5.10. Önemli Demersal Balıkların Üretim Miktarının Tahmini... 82 5.11. Ürün Analizleri 83 6. ÖZET... 85 SUMMARY... 87 7. LİTERATÜR LİSTESİ... 89 PROJE BÜTÇESİ İCMALİ... 97 LİFLET ÖRNEĞİ... 99 YÜRÜTÜCÜLERİN ÖZGEÇMİŞİ... 108 EKLER... 110 Ek 1. Trolle Avcılık Yapan Teknelere Ait Av Formu. 110 Ek 2. Uzatma Ağlarıyla Avcılık Yapan Teknelere Ait Av Formu.. 111 Ek 3. Balıkçı Teknelerine Ait Bilgilerin Alındığı Anket Formu. 112 Ek 4. Boy-Frekans Ölçüm Formu.... 113 Ek 5. Biyometrik Ölçüm Formu.. 114 XVI

ÖZET Bu proje, Doğu Karadeniz deki önemli demersal balıkların (mezgit, barbunya, kalkan, pisi ve izmarit) bazı populasyon parametrelerinin tespiti ve stokların yönetimine ait verilerin elde edilmesi amacıyla yürütülmüştür. Demersal avın önemli kısmını mezgit stokları oluşturmaktadır. Bunu barbunya, kalkan, izmarit ve kaya balıkları takip etmektedir. Avcılık, troller ile sonbahar ve kış döneminde, uzatma ağları ile türlerin üreme dönemlerinde daha yoğundur. Uzatma ağlarıyla avlanan türlerin ortalama boyları trollere göre daha yüksektir. Doğu Karadeniz de kullanılan uzatma ağlarında bu değerler mezgit için 17.4±0.04 cm, barbunya için 14.5±0.04 cm, kalkan için 42.8±0.89 cm, izmarit için 17.1±0.18 cm olarak hesaplanırken, troller de bu değerler sırasıyla 14.4±0.12, 12.6±0.07, 35.2±0.56, ve 13.8±0.12 cm olarak bulunmuştur. İzmarit dışında incelenen türlerde erkek:dişi oranı ilk yaşlarda 1:1 yakın iken yaşın artışıyla birlikte dişilerin populasyondaki oranı artmaktadır. Mezgit ve barbunyada avcılık yoğunluğunun artışıyla kondisyonun arttığı gözlenirken, mevsimlere göre her iki türde de en yüksek kondüsyon faktörü değeri sonbahar döneminde bulunmuştur. İncelenen türlerde boy ağırlık ilişkisi; mezgitte W=0.0058 L 3.0767, barbunyada W=0.0086 L 3.0628, kalkanda W=0.0106 L 3.1358, piside W=0.0047 L 3.2865 ve izmaritte W=0.0059 L 3.2015 olarak bulunmuştur. Yaş-boy ilişkisi; mezgitte L t =39.51(1-e 0.115(t+2.21) ), barbunyada L t =24.22(1-e 0.218(t+1.71) ), kalkanda L t =95.9(1-e 0.104(t+1.55) ), piside L t =52.46(1-e 0.109(t+2.69) ), izmaritte L t = 24.78(1-e 0.217(t+1.70) ) olarak tahmin edilirken asimptotik ağırlık mezgit, barbunya, kalkan, pisi ve izmaritte sırasıyla 471.5, 149.4, 17694.0, 2139.8 ve 171.7 g olarak hesaplanmıştır. 20 mm torba ağ göz açıklığına sahip trol ağlarının L 50 değerleri, mezgit ve barbunya için 13.54 ve 10.91 cm bulunmuştur. Mezgit avcılığında kullanılan 18, 20 ve 22 mm göz açıklığındaki uzatma ağları için bu değerler sırasıyla 15.11, 16.79 ve 18.47 cm, barbunya avcılığında kullanılan 18 ve 20 mm göz açıklığındaki uzatma ağları için ise 14.26 ve 15.84 cm olarak hesaplanmıştır. 2000 yılı tahminlerine göre, mezgit demersal balıklar içerisinde 12889 ton ile en fazla av veren tür olup, daha sonra 1704 ton tahmini av miktarı ile barbunya balığı 2. sıradadır. Kalkan, izmarit ve kaya balıkları için tahmini av miktarları sırasıyla 481, 189, 142 ton dur. Demersal balıkların %43.65 in troller, %56.35 inin uzatma ağları ile avlanıldığı tespit edilmiştir. Thompson ve Bell tahmin yöntemine göre; troller ile avlanan mezgit stoklarında F- faktörü 0.366 de MSY (sürdürülebilir maksimum ürün) 6816.3 ton ve biyokütle 29960 ton iken F-faktör 0.292 de MSE (sürdürülebilir maksimum ekonomik değer) 3911.1 milyar TL olarak tahmin edilmiştir. MSY, biyokütle ve MSE değerleri uzatma ağlarıyla avlanan mezgitler için 7715.2 ton (F-faktör 0.542), 24708.3 ton ve MSE 5120.5 milyar TL (F-faktör 0.362) hesaplanmıştır. Troller ile avlanan barbunya stoklarında MSY ve biyokütle değerleri 822.6 ton ve 1575.8 ton (F-faktör 0.678), MSE ise 1131.2 milyar TL (F-faktör 0.451) olarak tahmin edilmiştir. Uzatma ağlarıyla avlanan barbunya stokları için ise MSY 901.6 ton ve biyokütle 1746.7 ton (F-faktör 1.16) hesaplanırken, MSE ise 1194.3 milyar TL (F-faktör 0.589) olarak tahmin edilmiştir. Anahtar Kelimeler:Doğu Karadeniz, ticari demersal balıklar, büyüme parametreleri, ağ seçiciliği, boya dayalı cohort analizi, Thompson ve Bell tahmin yöntemi XVI

ABSTRACT In this project, some population parameters and landed fishing characteristic of commercial demersal fish species, namely whiting (Merlangius merlangus euxinus), red mullet (Mullus barbatus ponticus), turbot (Psetta maxima maeotica), plaice (Platichtys flesus luscus), picarel (Spicara smaris) have been assessed. The main aim of the project was to provide data for the stock management of these stocks. The Most of the demersal fish landed come from whiting, followed by red mullet and turbot and less important picarel and gobies. Data from the commercial fishing indicated that whiting on the Black Sea coast are caught mainly by trawl and gillnets and landings maximum during the autumn and the winter. Red mullet, picarel and turbot are caught by trawl mainly during the autumn and the winter but catching by gillnet is occurred during the spring at maximum level. Mean total length values for whiting were estimated as 14.4±0.12 cm for trawl nets and 17.4±0.04 cm for gillnets. These values for red mullet were estimated as 12.6±0.07 and 14.5±0.04 cm for trawl and gillnet respectively. The same values for Picarel were 13.8±0.12 for trawl and 17.1±0.18 cm for gillnet. Mean total length was 35.2±0.56 cm for trawls and 42.8±0.89 cm for gillnet for turbot measured. The length weight relationship of the species were estimated as: W=0.0058 L 3.0767 for whiting, W=0.0086 L 3.0628 for red mullet, W=0.0106 L 3.1358 for turbot, W=0.0047 L 3.2865 for plaice and W=0.0059 L 3.2015 for picarel. Age-length relationships of the species were: L t =39.51(1-e 0.115(t+2.21) ), L t =24.22(1-e 0.218(t+1.71) ), L t = 95.9(1-e 0.104(t+1.55) ), L t =52.46(1-e 0.109(t+2.69) ) and L t = 24.78(1-e 0.217(t+1.70) ), while asymptotic weights were 471.5, 149.4, 17694.0, 2139.8 and 171.7 g in order of previous sentence. Sex ratio was 1:1 during the early ages with exception of picarel, but female ratio seemed as to increase in older ages. Condition factors of whiting and red mullet increased with the fishing activity. Values for both species were the highest in autumn of the all seasons. Selectivity of the gillnets for whiting was calculated by using 18, 20 and 22 mm mesh sizes and L 50 values found as 15.11, 16.79 and 18.47 cm, respectively, while for red mullet fishing L 50 values of 18 and 20 mm mesh sizes were 14.26 and 15.84 cm. L 50 for trawl with mesh size of 20 mm was calculated as 13.54 and 10.91 cm for blue whiting and red mullet. Landings of Eastern Black Sea demersal species were estimated through the questionnaires conducted 2000. According to survey results whiting was the first species with estimated catch in size of 12889 t, followed by red mullet (1704 t), turbot (481 t), picarel (189 t) and gobies (142 t). Approximately 56.35% of this catches came from gillnetting and 43.65% from trawling. According to the length based Thompson and Bell prediction method, MYS (maximum sustainable yield) of trawl catched whiting was estimated as 6816.3 t, with F- factor assumption of 0.366. At this level of fishing the biomass is around 29960 t. MSE (maximum sustainable economic value) with F-factor of 0.292 has been calculated as 3911.1 billion TL (Turkish Liras). Estimated MSY, biomass and MSE values for whiting gillnet fishing are 7715.2 t (F-factor of 0.542), 24708.3 t and 5120.5 billion TL (F-factor 0.362). Red mullet stock fished by trawl may have MYS and biomass values of 822.6 t and 1575.8 t (F-factor of 0.678) respectively and MSE of 1131.2 billion TL (F-factor of 0.451). Values for the same species when exploited by gillnetting can be MSY of 901.6 t (F-factor 1.16), biomass of 1746.7 t, and MSE of 1194.3 billion TL (F-factor 0.589). Key Words: Eastern Black Sea, commercial demersal fish, growth parameters, gear selectivity, length based cohort analysis, Thompson and Bell prediction method XVI

TAVSİYELER Ülkemizde balık stoklarına dönük birçok proje yapılmakta ancak merkezi birimlerin bu konudaki eksikliği nedeniyle çalışmalarda standardizasyon sağlanamamaktadır. Yapılan çalışmalarda kullanılan yöntemler kurumlara göre değişmekte ve lokal olmakta, eşzamanlı ülkesel projeler çeşitli nedenlerle uygulama imkanı bulamamaktadır. Spesifik çalışmalar araştırma sörveyleriyle yapılırken, ticari avcılığa ait bazı veriler o bölgedeki kurumlar tarafından alınarak merkezi bir balıkçılık kurumuna veri akışı sağlanabilir. Bu sayede önemli türlerin stoklarına ait değerlendirmeler kolayca yapılabilir. Bundan başka; Balıkçılık yönetiminde çok başlılık ortadan kaldırılmalı veya mevcut kurumlar arasındaki iletişim kopukluğu giderilmeli ve kollektif çalışma bilinci geliştirilmelidir. Av gücü ve teknelerle ilgili bilgiler yeniden derlenmelidir. Tarım İl Müdürlüğü ile Liman Başkanlıkları arasında işbirliği geliştirilmelidir. Kayıtlarda ilave olarak avcılığa dönük bazı bilgilerin alınması (avlanma materyali, av sahası, avlanan türler vs.) gereklidir. DİE verileri günün gereklerine uygun ve balıkçılık konusunda analizler yapılabilecek şekilde geliştirilmelidir. Bu konuda veri toplayan kişilerin balıkçılık formasyonlarının arttırılmalıdır. Fazla balığın avlanması çoğu zaman daha karlı olmamaktadır. Örneğin 18-20 cm boyunda uzatma ağı ile avlanan mezgitlerin tekne çıkış fiyatı 2000 yılında 750 bin-1 milyon TL arasında iken, troller ile avlanan 13-14 cm lik mezgitlerin kasası ( 10 kg) aynı fiyattan satılmaktadır. Benzer durum diğer demersal türler için de geçerlidir. Balıkçılar arasında kooperatifleşme gibi kollektif hareket etme eğiliminden ziyade aşırı avcılık rekabeti ve güvensizlik egemendir. Bundan dolayı balıkçıların büyük çoğunluğu fiyatların belirlenmesinde etken değildir. Balıkçılar stokların devamını düşünerek birlikte hareket etmeli, optimum boyda balık avlayarak optimum karı sağlamaya çalışmaları gerekmektedir. Balıkçılık, Doğu Karadeniz de binlerce ailenin geçim kaynağıdır. Özellikle küçük balıkçı sayısı, av sahasının kaldırabileceğinden çok fazladır. Son yıllarda gerçek balıkçı olmayan birçok meslek grubunun balıkçılıkla uğraşmaya başladığı gözlenmektedir. Bunun önlenmesi gereklidir. Diğer taraftan büyük tekne boylarında meydana gelen artışlar dikkat çekicidir. Yeni ruhsat verilmediği halde 15-20 metrelik tekneler 30-40 metre boylara kadar uzatılmaktadır. Bu durum stoklar için ilave tekne yapımıyla eşdeğer baskı demektir. Bu sorunun çözümlenmesi gerekmektedir. Trole açık olan Samsun Körfezi nde demersal balıklara dönük aşırı avcılık söz konusudur. Bu sahanın dinlendirilmesi veya avcılık baskısının azaltılması için Ünye den Sinop Bozburun a kadar trol sahası belirli şartlarla genişletilebilir. Genişletilen sahada trollerin 80 m derinlik başlangıcındaki sınırdan itibaren daha açıkta avlanmaları (3 mil yerine 5-6 mil alınabilir) gibi tedbirler alınabilir. Giresun-Gürcistan sınırı arasında kalan sahanın ekonomik olarak genişliği 2-4 mil arasındadır. Çoğu yerde daha dar olan bu sahada yüzlerce tekne avlanmaktadır. Bununla birlikte bölgede yasal olmayan trol avcılığının yapıldığı yönünde şikayetler gelmektedir. Pazarlarda satılan örnekler incelendiği zaman bu şikayetlerin ciddiye alınması gerektiği görülmüştür. Özellikle bu sahada her ne suretle olursa olsun trol yasaklamalarının sıkı şekilde kontrol edilmesi gerekmektedir. Uzatma ağları daha seçici olmaktadır. Stoklar üzerine etkisi trolde olduğu kadar yıpratıcı değildir. Mevcut trol ağlarının çoğu standart değildir ve standart olmayan trol ağları da pek seçici olmamaktadır. Bu konuda çalışmalar yapılmalıdır. Avcılık birçok türde üreme dönemine denk düşmektedir. Balıkların üreme döneminde kolay av vermesi nedeniyle geleneksel olarak bu avcılık türü sürmektedir. Özellikle kalkan ve barbunyada bu durum gözlenmektedir. Bunun önlenmesi veya bazı sınırlanmaların uygulanması gerekmektedir. XVI

TABLOLAR Sayfa Tablo 1. 1982-1999 yılları arasında Doğu Karadeniz'deki deniz balıkları üretiminin Karadeniz ve Türkiye üretimindeki payı (DİE, 1984-2001b). 5 Tablo 2. 1999 yılında Doğu Karadeniz de en çok avlanan ticari balıklar ve bunlara ilişkin perakende satış fiyatları (DİE, 2001b).... 6 Tablo 3. 1982-1999 yılları arasında Doğu Karadeniz de avlanan önemli demersal balıkların üretim miktarları (ton) ve Türkiye üretimindeki oranları (%) 6 Tablo 4. Son yıllarda Doğu Karadeniz de önemli demersal türlere ilişkin su ürünleri sirkülerlerinde yer alan yasak ve sınırlamalar.... 8 Tablo 5. 1990-1993 yıllarında tüm Doğu Karadeniz Bölgesi yle Trabzon ili karasularında yapılan trol sörveyleri sonucu, trol av kompozisyonunda bazı önemli türlerin oranları (%)... 9 Tablo 6. Holt metoduna göre seçiciliğin hesaplanması için hazırlanan tablo... 25 Tablo 7. Doğu Karadeniz Bölgesi ndeki av teknelerinin illere göre dağılımı... 33 Tablo 8. Doğu Karadeniz deki teknelerin boy ve motor gücüne göre dağılımı... 33 Tablo 9. Doğu Karadeniz Bölgesi nde önemli pelajik ve demersal balık türlerinin aylara göre avlanma bolluğu... 34 Tablo 10. İncelenen türlerin av araçlarına göre boy dağılımı (G:galsama, T:trol, V:voli). 35 Tablo 11. Biyometrik ölçümleri yapılan türlerin av aracına göre minimum, ortalama, maksimum boy ve ağırlık değerleri (SE: standart hata).. 38 Tablo 12. İncelenen balıkların yaş-frekans değerleri...... 39 Tablo 13. İncelenen türlerin avlanma yöntemlerine göre eşey dağılımları... 39 Tablo 14. İncelenen demersal balıkların yaş-boy ilişkisi 41 Tablo 15. İncelenen demersal balıkların yaş-ağırlık ilişkisi...... 41 Tablo 16. Mezgit ve barbunya balıklarının mevsimlere göre kondüsyon faktörleri... 43 Tablo 17. İncelenen türlerde anlık toplam (Z), doğal (M) ve balıkçılık (F) ölüm oranları ile işletme oranları... 43 Tablo 18. Değişik ağ göz açıklığına sahip uzatma ağları ile avlanan mezgitlerin boyfrekans değerleri... 45 Tablo 19. 18-20 mm lik ağlara ait verilerle hesaplanan seçicilik değerleri... 46 Tablo 20. 20-22 mm lik ağlara ait verilerle hesaplanan seçicilik değerleri...... 47 Tablo 21. 18-20-22 mm lik uzatma ağları için bulunan ortalama seçicilik faktörü ile ortak standart sapmadan hesaplanan yakalanma oranları (%). 48 Tablo 22. 18-20 mm lik uzatma ağları ile avlanan barbunyaların boy-frekans değerleri... 49 Tablo 23. Barbunya avcılığında kullanılan 18-20 mm.lik uzatma ağlarına ait verilerle hesaplanan seçicilik değerleri... 50 Tablo 24. 14 mm ağ göz açıklığındaki trol torbasıyla avlanan mezgitlere ait seçicilik değerleri.. 52 Tablo 25. 20 mm ağ göz açıklığındaki trol torbasıyla avlanan mezgitlere ait seçicilik değerleri... 52 Tablo 26. Yasal olmayan trol avcılığı ile avlanan mezgitlere ait seçicilik değerleri. 53 Tablo 27. 14 mm ağ göz açıklığındaki trol torbasıyla avlanan barbunyaya ait seçicilik değerleri... 54 Tablo 28. 20 mm ağ göz açıklığındaki trol torbasıyla avlanan barbunyaya ait seçicilik değerleri... 54 Tablo 29. 2000 yılında Doğu Karadeniz de demersal balıkların tahmini üretim miktarı (kg)... 56 XVI

Tablo 30. Doğu Karadeniz de avlanan bazı demersal balık türlerinin av araçlarına göre avlanma miktarı ve oranları.... 56 Tablo 31. 2000 yılında troller ile avlanan mezgit balığının boya dayalı cohort analizi sonuçları.. 58 Tablo 32. Trolle avlanan mezgit av değerlerine ilişkin cohort analizi hesaplamalarında kullanılan girdiler.... 58 Tablo 33. 2000 yılında uzatma ağları ile avlanan mezgit balığının boya dayalı cohort analizi sonuçları.... 59 Tablo 34. Uzatma ağları ile avlanan mezgitin av değerlerine ilişkin cohort analizi hesaplamalarında kullanılan girdiler... 60 Tablo 35. 2000 yılında trol ile avlanan barbunya balığının boya dayalı cohort analizi sonuçları..... 61 Tablo 36. Trolle avlanan barbunyanın av değerlerine ilişkin cohort analizi hesaplamalarında kullanılan girdiler.... 61 Tablo 37. 2000 yılında uzatma ağları ile avlanan barbunya balığının boya dayalı cohort analizi sonuçları..... 62 Tablo 38. Uzatma ağları ile avlanan barbunyanın av değerlerine ilişkin cohort analizi hesaplamalarında kullanılan girdiler. 63 Tablo 39. 2000 yılında troller ile avlanan mezgit balığının boy gruplarına göre ürün, biyokütle ve ürünün ekonomik değerleri 64 Tablo 40. Çeşitli balıkçılık seviyelerinde troller ile avlanan mezgit balıklarının stoklarında meydana gelebilecek değişimlerin boya dayalı Thompson ve Bell yöntemiyle tahmini... 64 Tablo 41. 2000 yılında galsama ağları ile avlanan mezgit balığının boy gruplarına göre ürün, biyokütle ve ürünün ekonomik değerleri... 66 Tablo 42. Çeşitli balıkçılık seviyelerinde galsama ağları ile avlanan mezgit balıklarının stoklarında meydana gelebilecek değişimlerin boya dayalı Thompson ve Bell yöntemiyle tahmini.. 66 Tablo 43. 2000 yılında troller ile avlanan barbunya balığının boy gruplarına göre ürün, biyokütle ve ürünün ekonomik değerleri 68 Tablo 44. Çeşitli balıkçılık seviyelerinde Troller ile avlanan barbunya balıklarının stoklarında meydana gelebilecek değişimlerin boya dayalı Thompson ve Bell Yöntemiyle tahmini... 68 Tablo 45. 2000 yılında galsama ağları ile avlanan barbunya balığının boy gruplarına göre ürün, biyokütle ve ürünün ekonomik değerleri...... 70 Tablo 46. Çeşitli balıkçılık seviyelerinde galsama ağları ile avlanan barbunya balıklarının stoklarında meydana gelebilecek değişimlerin boya dayalı Thompson ve Bell yöntemiyle tahmini... 70 Tablo 47. 1990-1999 yılları arasında Doğu Karadeniz deki tekne sayıları (DİE, 1991- Tablo 48. 2001b)... 73 Karadeniz de önemli demersal türler konusunda daha önce yapılan çalışmalarda elde edilen boy-ağırlık ilişkisi parametreleri... 76 Tablo 49. Karadeniz de önemli demersal türler konusunda daha önce yapılan çalışmalardan elde edilen von Bertalanffy parametreleri ile büyüme performansı değerleri... 78 Tablo 50. Tablo 51. Ticari avcılıkta farklı ağ gözü açıklığına sahip trol ve uzatma (galsama) ağlarıyla avlanan mezgit ve barbunya balıklarına ait seçicilik değerleri... 80 2000 yılında Doğu Karadeniz Bölgesi nde trol ve uzatma ağlarıyla avlanan mezgit ve barbunya balıklarına ait cohort analizi ve Thomson-Bell analizi sonuçları.. 84 XVI

ŞEKİLLER Sayfa Şekil 1 Çalışma sahasının görünümü... 3 Şekil 2. 1982-1999 yılları arasında Doğu ve Batı Karadeniz de avlanan deniz balıklarının Türkiye üretimindeki miktarının yıllara göre değişimi. 5 Şekil 3 1982-1999 yılları arasında Doğu Karadeniz de avlanan bazı demersal türlerin Türkiye üretimleri ile karşılaştırılması 7 Şekil 4. Çalışmada incelenen türlerin görünümü... 19 Şekil 5. Mezgit ve barbunya balıklarının avlanma şekline göre boy-frekans değerleri. 36 Şekil 6. Kalkan, izmarit ve kaya balıklarının avlanma şekline göre boy-frekans değerleri. 37 Şekil 7. İncelenen demarsal türlerin boy-ağırlık ilişkisi, incelenen birey sayısı ve determinasyon katsayısı. 40 Şekil 8. İncelenen türlerde yaş-boy ve yaş-ağırlık ilişkisi.. 42 Şekil 9. Uzatma ağları ile avlanan mezgit balıklarının boy-frekans değerleri. 44 Şekil 10. 18-20 ve 20-22 mm ağ göz açıklığına sahip galsama ağları ile avlanan Şekil 11. mezgit balıklarına ait seçicilik eğrileri.. 47 Mezgit avcılığında kullanılan 18, 20 ve 22 mm ağ göz açıklıklarına sahip uzatma ağlarında hesaplanan yakalanma oranları... 49 Şekil 12. Uzatma ağları ile avlanan barbunya balıklarının boy-frekans değerleri. 50 Şekil 13. 18-20 mm ağ göz açıklığındaki galsama ağları ile avlanan barbunya balıklarına ait seçicilik eğrileri.. 51 Şekil 14. Çeşitli ağ göz açıklığındaki trol ağları ile avlanan mezgit balıklarının seçicilik eğrileri... 53 Şekil 15. Çeşitli ağ göz açıklığındaki trol ağları ile avlanan barbunya balıklarının seçicilik eğrileri 55 Şekil 16. Trolle avlanan mezgit balıklarının boya dayalı Thompson ve Bell tahmin yöntemine göre sonuçları... 65 Şekil 17. Galsama ağları ile avlanan mezgit balıklarının boya dayalı Thompson ve Bell yöntemine göre sonuçları... 67 Şekil 18. Trolle avlanan barbunya balıklarının boya dayalı Thompson ve Bell tahmin Şekil 19. yöntemine göre sonuçları... 69 Galsama ağları ile avlanan barbunya balıklarının boya dayalı Thompson ve Bell tahmin yöntemine göre sonuçları... 71 XVI

1. GİRİŞ 1.1. Genel Bilgiler Balıkçılık günümüzde olduğu gibi gelecekte de tüm ülkelerin ekonomisine belirli bir yatırım ve çaba karşılığı sürekli girdi sağlayacak önemli kaynaklardandır. Bunun yanında, insan beslenmesine olan yüksek düzeydeki katkısı daha önemli görülmektedir. Beslenmenin, özellikle dengeli beslenmenin bilincinde olan uluslar, hayvansal protein kaynaklarını daha da zenginleştirmek için denizlerden yüksek oranlarda yararlanmanın yollarını sürekli aramakta; özellikle bugünden geleceğe yatırım yapmaktadırlar. Ülke su ürünleri kaynaklarının kullanımı ve geliştirilmesinde sürekliliğin sağlanması, yeni av alanlarının tespiti ve stoklarından faydalanma, kaynakların ülkenin sosyal ve ekonomik amaçları doğrultusunda değerlendirilmesi, kaynakları meydana getiren türlere ait populasyonların ve stokların durumu ile stokların yıllık verimleri ve bunları etkileyen faktörlerin çok iyi bilinmesini gerektirmektedir. Avcılık ile üretim, değerlendirme ve pazarlama arasındaki dengesizlik, yetiştiricilik ve çevre kirlenmesi konularında yeterince etkili olunamaması, sektörde çalışanların eğitim eksiklikleri, eğitim faaliyetlerinde görülen dağınıklık nedenleri ile toplumun dengeli beslenmesinde önemli ve ucuz protein kaynağı olan ve ihracat potansiyeli bulunan su ürünlerinde henüz beklenilen gelişmişlik düzeyine ulaşılamamıştır (DPT, 1989). Su ürünleri üretimini arttırmak, stokların bilimsel ve rasyonel bir şekilde kullanılması ile mümkündür. Bu amaçla, balıkçılıkta ileri ülkelerde çeşitli önlemler alınmaktadır. Bunların en önemlileri; populasyondaki genç bireylerin korunması amacıyla en küçük avlanabilir boy ve minimum ağ göz açıklıklarının belirlenmesi, seçici ağların kullanılması, stoklarda sürekliliğin sağlanabilmesi için üreme dönemlerinde avcılığın yasaklanması, yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olan birçok türün yasak kapsamına alınması ve av miktarını sınırlayan kota uygulamalarıdır. Bugün birçok AB ülkesi ve ABD'de her av teknesinin avlayabileceği türlerin miktar ve zamanları önceden belirlenerek duyurulmakta ve yapılan avcılık denetlenmektedir (Düzgüneş, 1989). Bundan başka, balıkçılıkta önde gelen Japonya'da son yıllarda dip balıkları stoklarının azalması nedeniyle, balık üretiminin sürekliliğini sağlamak, kaynakları belirli seviyelerde kullanmak ve korumak için, demersal balıkların avcılığında ülkedeki yapılanmaya bağlı olarak "alt alanlar" sistemi uygulanmaktadır. Bu sistemde her idari bölge kendi sınırları içinde kalan av sahasında türlere göre avcılığı düzenleyen önlemler almaktadır (Inada, 1993). Türkiye'de geleneksel balık stoklarının çoğunda meydana gelen düşüşlere, av gücünün artması, doğal etkiler ve insan faaliyetleri neden olmuştur. Buna, balıkçılık aktivitelerinin düzenlenmesine yönelik verilerin yetersizliği de ilave edilebilir. Doğu Karadeniz, Türkiye'nin en önemli balıkçılık sahasını oluşturmaktadır. Avcılık la elde edilen üretimin 1999 yılında %63.4 ü Doğu Karadeniz'den sağlanmıştır (DİE, 2001b). Bu nedenle, Doğu Karadeniz'de ticari öneme sahip türlerin populasyon özelliklerinin çok iyi bilinmesi ve izlenmesi önem taşımaktadır. Ülkemiz ekonomik deniz balıkları üretimi son yıllarda giderek azalmaktadır. 1988 yılına kadar artış gösteren ve 581 bin tona ulaşan deniz balıkları üretimi, bu tarihten itibaren yaklaşık olarak yıllık %20'lik bir azalma ile 1991 yılında 290 bin tona düşmüştür. Daha sonraki yıllarda, üretimde kaydedilen artışlara karşın, 1988 yılında elde edilen üretim miktarına henüz ulaşılamamıştır. Ekonomik türlere ait son yıllardaki verilerinin analizi de denizlerimizde aşırı avcılığın hala devam ettiğini ortaya koymaktadır (DİE, 1984-2001b). Tür sayılarında bir azalma olduğu gibi, avlanan balıkların yaşlara karşılık gelen ortalama boylarında da küçülmeler meydana gelmiştir (Genç, 1991). Aşırı ve bilinçsiz avcılığın en

2 önemli göstergelerinden birini oluşturan bu durumun ortaya çıkmasında en büyük etken, av araç ve gereçlerinde meydana gelen plansız artışlardır. 1985 yılında 8604 adet olan toplam tekne sayısı (DIE, 1986) 1999 yılında 13797'a yükselmiştir. Tekne sayılarındaki artışa karşılık 1999 yılı üretimi 1988 yılından daha geridedir (DIE, 2001b). Şüphesiz üretimdeki bu düşüşlerin sadece av gücünün artışına ve dolayısıyla aşırı avlanmaya bağlanması doğru değildir. Stokları etkileyen kirlilik, kıyı yapısının bozulması gibi benzeri birçok olumsuz çevre şartları da göz önünde tutulmalıdır. Balık stoklarının korunabilmesi ve optimum bir şekilde değerlendirilebilmesi için, uygulanan yasak ve sınırlamaların araştırmalara dayandırılması gerekmektedir. Av yasaklarına temel olacak nitelikteki bilimsel veriler, uzun süreli ve çok yönlü araştırmalarla elde edilebilir. Bugüne kadar ülkemizde, ekonomik balık türleri ile ilgili birçok araştırma yapılmış olmasına rağmen bunların, daha çok bölgesel, kısa süreli ve dar kapsamlı oldukları söylenebilir. Türkiye balıkçılığı yıllar itibariyle incelendiğinde, av teknesi, balıkçılık sektöründeki nüfus ve üretim açısından Karadeniz Bölgesi nin diğer bölgelerden üstün olduğu görülmektedir. 1982-1999 yılları arasındaki deniz balıkları üretimi dikkate alındığında, Karadeniz Bölgesi nin, Türkiye üretiminin ortalama %75.69 unu karşıladığı görülmektedir (Tablo 1). Bu üretiminin büyük bir kısmı hamsi, mezgit ve palamut balıklarından meydana gelmektedir (Tablo 2). Karadeniz deki balık stoklarında meydana gelen dalgalanmalar, bölge halkını ekonomik açıdan oldukça etkilemektedir. Balık stoklarının yönetimine ilişkin alınan kararların günlük ve popülist olması, geçmişte stoklarda büyük düşüşlere neden olmuştur. Oysa, stokların yönetiminde maksimum sürdürülebilirlik kavramı ön planda olmalıdır. Bunun anlamı, stok miktarının tespit edilmesinden sonra, optimum miktarda bir ürünün, stokların azalmasına neden olmadan deniz ortamından çekilmesidir. Özellikle, her bireye en azından bir defa üreme şansı tanınması veya üreme yaşının altındaki genç bireylerin avlanılmaması gerekmektedir. Denizdeki balık stoklarına yönelik çalışmalar, karasal ortamdan çok daha zor ve pahalıdır. Bunun nedeni, denizel ortamın üç boyutlu üretkenliği ve son derece değişken dinamik bir yapı göstermesidir. Bu bakımdan, bu ortamlardaki verilerin sürekli alınması ve stokların ve etkilenen balıkların sürekli izlenmesi gerekmektedir. Kısa süreli çalışmalarla belki temel populasyon özelliklerine ait bulgular elde edilebilir. Ancak, stok miktarına ait güvenilir bilgilerin elde edilmesi çok zordur. Ülkemizde su ürünleri stokları ile ilgili çalışmalar son yıllarda giderek artmaktadır. Ancak, daha önce de belirtildiği gibi çalışmaların çoğu bölgesel ve kısa sürelidir. Özellikle Karadeniz de, 1990 lı yılların başından itibaren balık stoklarına yönelik olarak yapılan araştırmalar hem nicelik hem de nitelik olarak artmıştır. Bu çalışmalar daha çok demersal balık stokları konusunda yoğunlaşırken, pelajik stoklar konusundaki çalışmalar daha sınırlı kalmıştır Demersal balıklar, gerek ülkemizde gerekse dünyada pelajik stoklara nazaran daha az av vermelerine karşın ticari değeri çok daha fazla olan türlerdir (Tablo 2). Bu bakımdan dünyada yetiştiricilik daha çok demersal türler üzerine yoğunlaşmıştır. Doğu Karadeniz de demersal stokun %70-80 ini mezgit oluşturmakta, bunu barbunya balığı, daha sonra izmarit, kalkan, pisi, kaya balığı gibi türler izlemektedir (Kutaygil ve Bilecik, 1973 ve 1976; Samsun, 1990; Kara, 1980 ve 1989; Samsun ve Özdamar, 1995; Bingel vd., 1996; Genç vd., 1994; Genç, 2000). Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Su Ürünleri ve Su Ürünleri Sanayi İhtisas Komisyonu Raporunda; su ürünleri avcılığını düzenleyen sirkülerlerin, araştırmaların yetersizliğinden dolayı, bilimsel verilere dayandırılmadığı, bundan dolayı balıkçılığın biyoekolojik gerçeklere dayalı olarak düzenlenmesi, türlere ait istatistiki bilgilerin

3 toplanmasına önem verilmesi ve bu verilerin kısa zaman aralıklarıyla toplanması gerektiği önerilmektedir (DPT, 1995) Bu çalışma ile, Türkiye nin Doğu Karadeniz kıyılarındaki önemli demersal türlerden mezgit, barbunya ve kalkan balığı gibi türlerin son yıllardaki avcılık özellikleri ile farklı avcılık yöntemleri karşılaştırılmaya ve bölgedeki balıkçılık problemlerine çözüm önerileri getirilmeye çalışılmıştır. Yine bu projede demersal stoklarının yönetimine yönelik stratejilerin oluşturulmasına katkı sağlayacak bazı verilerin elde edilmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda, demersal balıklara ilişkin, temel populasyon özellikleri (yaş, boy, ağırlık ve cinsiyet dağılımı, boyca ve ağırlıkça büyüme, ölüm oranları), seçicilik bulguları ile, ticari balıkçılığın analitik metotlarla analiz ve tahminleri (cohort analizi ve Thompson ve Bell tahmin yöntemi) ile stoka ait yorumlar yapılmıştır. 1.2. Karadeniz in Genel Özellikleri Araştırma alanını oluşturan Karadeniz, Avrupa ile Asya kıtalarının birbirine yakınlaştığı bir bölgede 40 55-46 32 kuzey enlemleri ile 27 27-41 42 doğu boylamları arasında yer almaktadır. Dünyanın karaya kilitlenmiş ve izole edilmiş en geniş havzasını oluşturur. Komşu denizlerle olan bağlantısını, güneybatıda İstanbul Boğazı-Marmara Denizi-Çanakkale Boğazı yolu ile (Ege ve Akdeniz e), kuzeyde ise Kerç Boğazı yolu ile (Azak Denizi) sağlar. Karadeniz, Ege ve Akdeniz e göre az sayıda körfez ve koya sahip olması ve kuzeybatı hariç, dik yapılı sıradağlarla çevrili kıyıları ile karakterize edilir. Güneydoğusunda Doğu Karadeniz dağları, kuzeydoğusunda ise Kafkas dağları ile çevrelenmiştir. Kırım dışında kalan kuzeydoğu kıyıları oldukça dardır (Şekil 1). Şekil 1. Çalışma sahasının görünümü

4 Karadeniz in yüzey alanı 423 bin km 2 olup, doğu-batı yönünde en uç noktalar arasındaki uzaklık 1149 km, kuzey-güney yönünde maksimum genişlik ise 611 km dir. Türkiye sınırları içinde kalan kıyı uzunluğu ise 1695 km civarındadır. Karadeniz in en derin yeri 2212 m olup, ortalama derinliği 1300 m dir. Karadeniz havzası oldukça karmaşık bir dip topografyasına sahiptir. Yaklaşık 2000 m derinliğe sahip abbisial zon toplam havzanın %60 nı oluşturur. Derinliği 200 m yi geçmeyen ve toplam alanın yaklaşık %25 ni oluşturan kıta sahanlığı oldukça dardır. Kıta sahanlığı kıyıya paralel olarak yaklaşık 20 km genişliğinde oldukça değişimler gösterir. Karadeniz, Dinyeper, Dinyester ve Tuna gibi büyük nehirlerin denize döküldüğü kuzeybatı bölgesinde geniş bir kıta sahanlığına sahiptir. Bu bölgenin dışında kıta sahanlığı yok denecek kadar az olup, sadece batı ve kuzeybatıda kıta sahanlığının uzantısı olan dar bir şerit mevcuttur. Anadolu kıyısı boyunca kıta sahanlığı oldukça daralır ve bu saha yaklaşık olarak toplam yüzey alanının %4 ünü oluşturur. Bu bölgede denize dik kıyılar ve derin kanyonlar bulunur. Sakarya, Yeşilırmak ve Kızılırmak nehirleri ağızlarında küçük ölçekli yöresel kıta sahanlıkları mevcuttur. Bunun dışında, doğuya doğru gidildikçe topografya çok keskin bir taban eğimi ile derinleşmekte, kıyıdan itibaren 10-20 km denize doğru gidildikçe derinlik 2000 m yi aşmaktadır (Balkas vd., 1990). Karadeniz sahip olduğu ekolojik yapı nedeniyle 150-200 m den sonraki derinliklerde anoksik özellikler gösterir. Bu derinliklerde hidrojen sülfür gazının varlığı ve oksijenin hızla azalması biyolojik verimliliği sınırlamaktadır. Bu nedenle, Karadeniz in zengin besleyici özelliğine karşın, özellikle bentik organizmaları, tür çeşitliliği yönünden oldukça fakirdir (Balkas vd., 1990). Bu durum birçok denizde 400-600 m derinliklerde dip balıklarından verimli sonuçlar alınmasını sağlarken, Karadeniz de ortalama 100 metrenin altındaki derinliklerde balıkçılık yapılamamaktadır. Özellikle Doğu Karadeniz de kıta platformunun dar, zeminin engebeli ve kırıklı oluşu trol avcılığına esas olan ekonomik zonu sınırlamaktadır (Kutaygil ve Bilecik, 1973 ve 1976). 1.3. Doğu Karadeniz in Türkiye Balıkçılığındaki Yeri Ülkemiz sularındaki en verimli av sahasını Karadeniz oluşturmaktadır. Deniz balıkları üretiminde 1982-1999 yılları arasındaki üretimin ortalama %75.69 u Karadeniz Bölgesi nden, %55.35 i ise tek başına Doğu Karadeniz den karşılanmaktadır (Tablo 1, Şekil 2). Doğu Karadeniz ve Türkiye üretiminin en önemli türünü hamsi oluşturmaktadır. 1982-1999 yılları arasında Türkiye üretiminin %55.2 si, Doğu Karadeniz üretiminin ise %77.5 i bu balığın avcılığından meydana gelmiştir. Doğu Karadeniz de 1989 yılına kadar istavrit balığı hamsiden sonra en fazla av veren tür iken, bu yıldan itibaren stoklarının aşırı düşüşü ile mezgitin av miktarı ikinci sıraya yükselmiştir. Bazı yıllar palamut avında görülen yüksek av miktarları hariç tutulursa mezgit bu özelliğini korumaktadır (DİE, 2001a, 2001b). Türkiye denizlerindeki önemli demersal türlerin 1982-1999 yılları arasındaki av istatistikleri incelendiğinde mezgitin ortalama %63.2 si, barbunyanın %37.2 si, kalkan balığının %32.5 i izmarit balığının %16.2 si ile kaya balıklarının %4.7 si Doğu Karadeniz den karşılanmıştır (Tablo 2 ve 3). 1999 yılında Türkiye deki toplam av filosu 13797 adet olarak bildirilirken, Doğu Karadeniz için av teknesi sayısı 2876 olarak verilmektedir. Yani tekne sayısı olarak Doğu Karadeniz in payı %20.8 dir. 1999 yılında ülkemizde bulunan toplam 521 adet gırgırın 77 adeti, toplam 685 adet trolün 117 adeti, toplam 195 adet taşıyıcı teknenin 60 adeti ile avcılık yapan diğer teknelerin 12396 adetinden 2622 si Doğu Karadeniz de bulunmaktadır (DİE, 2001b)

5 Tablo 1. 1982-1999 yılları arasında Doğu Karadeniz'deki deniz balıkları üretiminin Karadeniz ve Türkiye üretimindeki payı (DİE, 1984-2001b). Yıl Doğu Karadeniz Batı Karadeniz Karadeniz Ton % Ton % Ton % Türkiye 1982 311411 67.01 86470 18.61 397881 85.62 464731 1983 335390 65.57 100997 19.74 436387 85.31 511526 1984 295412 58.08 146223 28.75 441635 86.83 508669 1985 303910 58.45 147757 28.42 451667 86.87 519911 1986 297940 56.71 140979 26.83 438919 83.54 525381 1987 318915 56.68 151853 26.99 470768 83.66 562697 1988 352487 60.70 127913 22.03 480400 82.73 580701 1989 179130 49.51 85040 23.51 264170 73.02 361770 1990 105478 35.50 94352 31.76 199830 67.25 297123 1991 115177 39.71 67479 23.26 182656 62.97 290046 1992 185138 50.58 46577 12.72 231715 63.30 366060 1993 225979 49.87 76960 16.98 302939 66.86 453123 1994 300417 61.14 57601 11.72 358018 72.87 491335 1995 295143 52.97 146916 26.37 442059 79.34 557138 1996 226456 50.10 121157 26.80 347613 76.91 451997 1997 193696 50.70 71855 18.80 265551 69.50 382065 1998 200019 48.33 60526 14.62 260545 62.95 413900 1999 323328 63.40 48118 9.43 371446 72.83 510000 Ortalama 253635 55.35 98821 22.89 352456 75.69 458232 700000 600000 500000 Üretim (ton) 400000 300000 200000 100000 0 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 Yıllar Türkiye D. Karadeniz B. Karadeniz Şekil 2. 1982-1999 yılları arasında Doğu ve Batı Karadeniz de avlanan deniz balıklarının Türkiye üretimindeki miktarının yıllara göre değişimi

6 Tablo 2. 1999 yılında Doğu Karadeniz de en çok avlanan ticari balıklar ve bunlara ilişkin perakende satış fiyatları (DİE, 2001b) Türler Üretim (Doğu Karadeniz) Ortalama Pazar Fiyatı (TL/kg) Hamsi 294342 300000 İstavrit (kraça+karagöz) 2097 600000 Mezgit 8415 620000 Palamut 10775 1500000 Kefal 4160 1300000 Tirsi 145 800000 Barbunya 1106 1960000 Tekir 13 1500000 Kalkan 225 3200000 Tablo 3. 1982-1999 yılları arasında Doğu Karadeniz de avlanan önemli demersal balıkların üretim miktarları(ton) ve Türkiye üretimindeki oranları (%) Yıllar Mezgit Barbunya Kalkan Dil-Pisi İzmarit Kaya Balıkları Üretim % Üretim % Üretim % Üretim % Üretim % Üretim % 1982 2513 55.0 2014 50.7 903 19.1 66 11.5 801 29.4 - - 1983 7651 60.5 1422 38.8 1365 25.3 129 21.9 863 28.9 - - 1984 5739 46.5 753 21.9 1202 41.2 115 24.8 700 32.5 7 0.6 1985 11088 63.7 2284 59.2 263 60.5 374 58.6 1126 58.4 46 2.1 1986 14598 75.5 2595 48.0 228 50.8 27 4.7 608 33.8 31 2.9 1987 22305 75.5 2497 48.0 477 50.8 36 4.6 697 33.7 38 3.0 1988 25255 82.8 2601 44.6 610 48.5 200 18.1 800 29.6 140 10.6 1989 15208 74.2 4367 49.4 1001 67.6 42 2.8 309 9.6 241 24.9 1990 13625 71.9 2090 46.0 475 33.1 30 2.8 659 15.2 53 5.8 1991 11314 49.9 2045 34.4 315 27.7 28 1.7 248 6.0 67 6.8 1992 12994 64.3 1996 33.8 110 25.2 0 0.0 1410 21.3 23 2.8 1993 9628 47.0 44 0.9 1185 72.4 85 4.8 306 5.8 17 1.7 1994 9221 55.5 1152 25.9 821 38.0 39 2.5 112 2.1 62 5.0 1995 7773 43.0 520 13.3 844 28.6 35 3.2 66 5.5 1 0.4 1996 15995 74.6 1981 50.3 510 25.1 19 1.0 40 2.6 1 0.3 1997 6253 40.3 785 26.2 134 13.7 33 1.4 67 4.1 5 1.6 1998 7699 58.5 1035 29.6 412 22.2 112 5.6 51 1.4 30 12.0 1999 8415 59.6 1106 28.6 225 12.0 4 0.2 74 4.4 59 18.2 Ortalama 11515 63.2 1738 37.2 616 32.5 76 6.0 497 16.2 46 4.7

7 Demersal türler içinde mezgit, barbunya ve kalkan balıkları hem üretim miktarı hem de ekonomik değer olarak en önemli türleri oluşturmaktadır. Avlanan diğer demersal türler miktar ve tüketim açısından fazla rağbet görmeyen balıklardır. Son yıllarda bölgedeki demersal balık avcılığındaki düşüş açık bir şekilde görülmektedir (Şekil 3). Üretim (ton) 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 MEZGİT Üretim (ton) 10000 8000 6000 4000 2000 BARBUNYA 0 1982 1985 1988 1991 1994 1997 0 1982 1985 1988 1991 1994 1997 Y ıllar Y ıllar DOĞU KARADENİZ TÜRKİY E DOĞU KA RA DENİZ TÜRKİY E Üretim (ton) 6000 KALKAN 5000 4000 3000 2000 1000 0 1982 1985 1988 1991 1994 1997 Y ıllar DOĞU KA RA DENİZ TÜRKİYE Üretim (ton) 3000 DİL-PİSİ 2500 2000 1500 1000 500 0 1982 1985 1988 1991 1994 1997 Yıllar DOĞU KARADENİZ TÜRKİYE Üretim (ton) 7000 İZMARİT 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1982 1985 1988 1991 1994 1997 Y ıllar DOĞU KARADENİZ TÜRKİYE Üretim (ton) 2500 KAYA BALIĞI 2000 1500 1000 500 0 1982 1985 1988 1991 1994 1997 Yıllar DOĞU KARADENİZ TÜRKİYE Şekil 3. 1982-1999 yılları arasında Doğu Karadeniz de avlanan bazı demersal türlerin Türkiye üretimleri ile karşılaştırılması Karadeniz de demersal balıklar, trol avına açık sahalarda dip trol ağları ve genel olarak tüm kıyı boyunca dip uzatma (galsama) ağları ile avlanılmaktadır. Uzatma ağları ile avcılık daha çok kıyı sularında yapılmaktadır. Dip trolü ile avcılık ise kıta sahanlığının genişlediği (Samsun ve Sinop körfezleri ile, Sinop un batı kesimlerinden Bulgaristan sınırına kadar) alanlarda gerçekleştirilmektedir. Trol avcılığında 20 mm yasal ağ göz

8 açıklığına sahip trol torbaları kullanılırken, mezgit ve barbunya avcılığında kullanılan galsama ağları 18-20-22 mm ağ göz açıklıklarında olmaktadır. Mezgit avcılığında kullanılan uzatma (galsama) ağları 3-4 parça ağdan 15 parça ağa kadar değişebilmektedir. Barbunya avcılığında ise 2-4 parça ağ kullanılmaktadır. Donanmış bir parça ağın uzunluğu 100 m, derinliği 1-1.5 metredir (Çelikkale vd., 1993). Barbunya ve mezgit ağlarının denizde bırakılmaları ve denizden toplanmaları yaklaşık yarım günle bir gün arasında sürmektedir. Kalkan avcılığında kullanılan sabit ağların ağ göz açıklıkları 140-160-180 mm ler arasında değişmektedir. Genellikle akşama doğru bırakılan ağlar sabah saatlerinde toplanmaktadır. Kalkan avcılığında kullanılan bir takım ağ 8-10 parça ağdan meydana gelmektedir. Kalkan ağları yaklaşık olarak 4-7 gün süreyle denizde kalırlar. Her yıl Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanarak yayınlanan, su ürünleri avcılığını düzenleyen sirkülerlerde diğer ekonomik türlerde olduğu gibi, mezgit, barbunya ve kalkan avcılığı için de bazı yasal düzenlemeler getirilmektedir. Bu düzenlemeler; asgari boy, yer ve zaman yasakları ile av aracına ilişkin getirilen sınırlamaları kapsamaktadır. (Tablo 4). 1991-2000 yılları arasında çıkartılan su ürünleri sirkülerlerini incelendiğinde demersal balıklara dönük boy ve zaman yasakları ile ağ göz sınırlamalarının yıllara göre değiştiği görülmektedir. En fazla av veren mezgit ile ilgili boy yasağı 1997 yılından itibaren kaldırılmış, kalkan balığında ise 36 cm den önce 40 cm ye daha sonra 44 cm ye yükseltilmiş, 2000 yılında tekrar 40 cm boya indirilmiştir. Piside ise 20 cm boy yasağı sürmektedir. Trol av yasağı, 1996 yılında 1 Mayıs-1 Ekim arasında uygulanırken, daha sonra bu dönem önceki yıllarda olduğu gibi 1 Mayıs-1 Eylül tarihleri şeklinde uygulanmaya başlanmıştır. Trol torbası ağ göz açıklığı 1991 yılında 18 mm iken daha sonra bu değer 20 mm ye 1999 yılında ise 22 mm ye çıkarılmış ancak, 1 Nisan-1 Mayıs tarihleri için 20 mm şeklinde sınırlama getirilmiştir. 2000 yılında tekrar 20 mm şeklinde değiştirilmiştir. Türlere dönük zaman yasakları ise 1991 yılında kalkanda 1 Mayıs-1 Temmuz dönemi arasında uygulanırken, 1995-96 yıllarında 1 Nisan-1 Haziran dönemine kaydırılmış, daha sonra bu türe dönük zaman yasağı kaldırılmıştır. Kalkan av yasağı 2000 yılında 15 Nisan-15 Mayıs olarak tekrar değiştirilmiştir. Pisiye dönük zaman yasağı başlangıçta 1 Mayıs-1 Eylül tarihleri arasında iken 1997 yılından itibaren 1 Ocak-1 Nisan şeklinde uygulanmaktadır. Diğer demersal türlerden izmarit ve kaya balıklarına dönük herhangi bir sınırlama yoktur. Tablo 4. Son yıllarda Doğu Karadeniz de önemli demersal türlere ilişkin su ürünleri sirkülerlerinde yer alan yasak ve sınırlamalar (*) Yıllar Asgari boy yasağı (cm) Trol yasak Trol torba ağ göz Zaman yasağı Mezgit Barbunya Kalkan Pisi Sezonu açıklığı (mm) 1991 yok 13 36 yok 1 Mayıs-1 Eylül 18 mm Kalkan 1 Mayıs-1 Temmuz 1992 13 1 Mayıs-1 Eylül 20 mm 1993 13 1 Mayıs-1 Eylül 20 mm 1994 yok 13 40 20 1 Mayıs-1 Eylül 20 mm Pisi 1 Mayıs-1 Eylül 1995 15 13 40 20 1 Mayıs-1 Eylül 20 mm Kalkan 1 Nisan-1 Haziran, Pisi 1 Mayıs-1 Eylül 1996 15 13 40 20 1 Mayıs-1 Ekim 20 mm Kalkan 1 Nisan-1 Haziran, Pisi 1 Mayıs-1 Eylül 1997 yok 13 44 20 1 Mayıs-1 Eylül 20 mm Pisi 1 Ocak-1 Nisan 1998 yok 13 44 20 1 Mayıs-1 Eylül 20 mm Pisi 1 Ocak-1 Nisan 1999 yok 13 44 20 1 Mayıs-1 Eylül 22 mm, 20 mm Pisi 1 Ocak-1 Nisan (1 Nisan-1 Mayıs) 2000 yok 13 40 20 1 Mayıs-31 Ağustos 20 mm Kalkan 15 Nisan-15 Mayıs, Pisi 1 Ocak-1 Nisan (*)TKB Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen 25,26,27,28,29,30/1,31/1,31/2 ve 32/1 ve 33/1 Numaralı Sirküler

2. LİTERATÜR BİLGİLERİ 2.1. Karadeniz de Demersal Balık Stokları Üzerine Yapılan Çalışmalar Karadeniz in Türkiye kıyıları dışında demersal balık stoklarına dönük çalışmalar 20. yüzyılın başlarında eski SSCB kıyılarında başlamasına rağmen, ülkemiz kıyılarında son 20-30 yıl içinde bu çalışmalar yoğunlaşmıştır. Çalışmaların çoğu 1990 lı yılların başından itibaren yapılmaya başlanmıştır. Bunun nedeni, bölgede Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü ile Su Ürünleri Fakültelerinin bu yıllarda faaliyete geçmesidir. Yapılan çalışmaların çoğu önemli türlerin biyolojileri hakkındadır. Bölgeyi kapsayacak şekilde stok çalışmaları ise son derece sınırlıdır. Bu çalışmalar daha çok trol sörveyleri şeklinde olup, verilen bilgiler av kompozisyonunun oransal olarak verilmesi ile ilgilidir. Oysa stokların yönetiminde o kaynağın tümü göz önünde bulundurulmakta (üreme, beslenme ve göç sahaları) ve yönetim stratejileri buna göre şekillendirilmektedir. Ancak bu şekilde yapılacak çalışmalar büyük masraf istemekte, su kaynağını paylaşan ülkelerce birlikte yapılmasını gerektirmektedir. Demersal balık stoklarına dönük bilgiler ilk defa Kutaygil ve Bilecik (1973 ve 1976) tarafından Orta ve Batı Karadeniz de yapılan çalışmalar olup bulgular av oranları şeklinde verilmektedir. Bu araştırıcılara göre populasyonu oluşturan önemli demersal türler %57.9 mezgit, %0.6 barbunya, %0.19 pisi, %2.49 kalkan, %0.04 izmarit, ve %0.09 kaya balıkları olarak av kompozisyonunda bulunmaktadırlar. 1985 yılı Eylül ve Ekim aylarında Kara vd. (1989) nin Orta Karadeniz bölgesinde, Sinop-Ünye arasında gerçekleştirdikleri 1.dönem trol sörveyleri sonucu, av kompozisyonunun % 78.4 ünü mezgit balığının oluşturduğu gözlenmiştir. Bunu %7 ile köpek balığı izlemektedir. Bingel vd (1996) nin Sinop-Hopa arasındaki sahada 1990-1992 yılında yaptıkları çalışmalarda, demersal stoktaki kemikli balıklar içinde yıllara göre sırasıyla %54.4, %68.1, %71.9 oranında mezgit avlanılırken bunu barbunya (%10.8, %8.2, %8.4), kalkan (%2.4, %1.5, %1.3), pisi (%1.7, %0.9, %1.5), izmarit (%2.4, %1.9, %0.4), kaya balığı (%4.4, %3.7) izlemektedir. Benzer sonuçlar Genç vd. (1994) tarafından aynı sahada yapılan çalışmada da bulunmuştur. Kıkırdaklı balıklardan vatoz ve köpek balığı stokta önemli miktarda gözlenmektedir (Tablo 5). Tablo 5. 1990-1993 yıllarında tüm Doğu Karadeniz Bölgesi yle Trabzon ili karasularında yapılan trol sörveyleri sonucu, trol av kompozisyonunda bazı önemli türlerin oranları (%) Tür Yıllar Adı 1990* 1991* 1992* 1993** 1991*** 1992*** 1993*** 1994*** 1995*** 1996*** Mezgit 54.4 68.1 71.9 79.8 41.7 69.0 70.1 45.4 41.9 53.6 Barbunya 10.8 8.2 8.4-16.9 9.3 3.3 5.2 9.8 13.7 Kalkan 2.4 1.5 1.3 2.4 1.2 1.6 2.5 2.2 1.3 0.5 Pisi 1.7 0.9 1.5 1.3 1.0 1.3 2.1 3.0 2.2 2.1 Kaya balıkları - 4.4 3.7 4.9 2.2 2.0 2.3 2.7 2.8 2.9 İzmarit 2.4 1.9 0.4-4.8 1.1 0.2 0.3 0.4 1.0 Vatoz 11.8 4.6 6.5 7.2 13.7 9.8 6.8 13.6 20.2 9.0 Köpek balığı 8.4 7.0 4.0 3.0 8.7 2.1 0.9 10.3 0.8 6.0 Diğer 8.1 3.4 2.3 1.4 9.8 3.8 11.8 17.3 20.6 11.2 Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 * Bingel vd (1996), ** Genç vd (1994), ***Genç (2000)