İSTANBUL TİCARET ODASI YAYlN NO: 1998-61 BİLGİ EKONOMİSİ'NDE ELEKTRONiK TİCARET PROF. DR. NUSRET EKİN İ.Ü. İKTİSAT FAKÜLTESi
Bu eserin tüm telif hakları istanbul Tıcaret Odası'na (ito) aittir. ito'nun ve yazarının ismi kaydedilmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak, ito'nun yazılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölümü, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, ticari amaçlarla kullanılamaz. Bu kitapta öne sürülen fikirler eserin yazarına aittir: istanbul Ticaret Odası'nın görüşlerini yansıtmaz. KASIM 1998 istanbul ISBN-975-512-296-6 ito yayınları için ayrıntılı bilgi ito Ticari Dokümantasyon Şubesi'nden edinilebilir. Tel. : (212) 511 41 50-225 1 303 Faks: (212) 513 88 27-520 1 o 27 E. Posta : dokümantasyon @ tr-ito.com BASKI MEGAAJANS REKLAMCillK MATBAACILIK FUAR HiZM. LTD. ŞTi. Tel.: (212) 519 47 79 Tel- Faks: (212) 519 42 43
ÖN SÖZ Daima gelişme ve üretme güdüsüyle hareket eden insanoğlunun buluşlarla ve yarattığı ürünlerle ekonomik, sosyal ve kültürel alandaki gelişmeler büyük bir hızla hatta başdöndürücü bir şekilde sürmektedir. Yıllar önce insanoğlunun hayal ederneyeceği şeyler yine insanoğlunun bitmek tükenmek bilmeyen araştırma ve yenilikleri keşfetme dürtüsüyle oluşmaktadır. Eşiğinde bulunduğumuz 2000'1i yılların Bilgi Çağı olacağı konusu dünyada artık tartışmasız kabul edilmiş bir gerçektir. Ülkelerarası sosyal ve ticari ilişkilerin gelişerek küreselleşme boyutunaulaştığı bir dönemde, iletişimde hız kaçınılmaz bir ihtiyaç halini almıştır. Bilgi Teknolojisi ve elektronik sektöründeki gelişmeler bu ihtiyacı karşılayacak çözümler bulmuştur. Uluslararası bilgi iletişim ağı olarak tanımlanabilen "Internet" ile bugün bilgisayarı kullanarak ihtiyacınız olan tüm bilgiye ulaşmak, haberleşmek, bankacılık işlemleri ve hatta alışveriş yapmak mümkün hale gelmiştir. Bilgi Çağının getirdiği yeni kavramlardan biri de "Elektronik Ticaret" kavramıdır. iletişimin en gelişmiş şekli olan Internet ile yapılan alışverişler ise elektronik ticaretin yalnızca küçük bir bölümüdür. Ülkemizde, henüz yeni yeni telaffuz edilmeye başlanan bu kavramlar günlük yaşantımızda da oldukça kısıtlı olarak yeralmaya başlamıştır. Gerek altyapı ve yatırımların yetersizliği gerekse konuyla ilgili yetişmiş insangücünün henüz istenilen düzeyde olmaması bu oluşumun hızını yavaşlatmaktadır. Odamızca, bu konuda üyelerimizi ve ilgilileri bilgilendirmek ve bazı sorulara cevap oluşturmak amacıyla hazırlanan "Bilgi Ekonomisinde Elektronik Ticaret" adlı çalışmada bilgi çağı ve elektronik ticaret kavramlarının doğuşu, ticaret hayatının etkileri, dünyadaki uygulamalar ve Türkiye'deki yapısı ayrıntılı olarak incelenmektedir. Sözkonusu araştırmayı Odamız adına gerçekleştiren istanbul Üniversitesi, iktisat Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Nusret Ekin'e teşükkür eder, tüm üyelerimize ve ilgililere yararlı olmasını dilerim. Prof. Dr. ismail ÖZASLAN Genel Sekreter 3
SUNU Ş Bir çok yazar bugüne kadar insanlığın karşılaştığı en büyük teknolojik devrimin XX. asrın sonlarına doğru ortaya çıktığına işaret etmektedir. Bu yazariara göre elektronik ticaret, matbaanın icadı, ya da endüstri devrimi kadar önemli bir dönüşümü simgelemektedir. Bu devrimin yaşadığımız dünya üzerindeki etkilerinin daha önce tahmin edilenden çok daha geniş olacağı ileri sürülmekte ve şu anda genelde elektronik ticaret devriminin başlarında olduğumuz özellikle belirtilmektedir. Bu gelişmelerin nerede ve nasıl eğitildiğimize, nerede ve nasıl yaşayıp çalıştığımıza, sağlık sistemimize; alış verişimize, ticaretimize, okuma ve boş zamanımıza ne yönde etkiler yapacağını tüm ayrıntıları ile bilemiyoruz. Hatta bu değişim siyasi, ekonomik ve sosyal yapılarımızı ve politik alanımızı da derinden etkileyece~ir. Gerçekten elektronik t~caretin ortaya çıkışı ekonomik büyürneyi hızlandırmakta, tüketiciler için.. yeni fırsatlar yaratmakta ve ekonomik yaşamda yeni ticari faaliyet ve iş imkanları ortaya çıkmaktadır. Elektronik ticaret örgütsel ve bireysel seviyede tüm ticari faaliyetlerle ilgili işlemleri kapsamaktadır. Bu alanda üretilmiş, işlenmiş ve aktarılmış tüm dijital veriler, metinler, sesler ve görsel imajların işlenmesi ve aktarılmasına dayanmaktadır. Bu alandaki önemli konular arasında tüketicinin korunması, rekabet, finans ve ödeme sistemleri, vergilendirme, entellektüel mülkiyet 5
hakları, güvenlik, yasal düzenlemeler, uyuşmazlıkların sona erdirilmesi mekanizmaları bulunmaktadır. Buna ilave olarak elektronik ticaretin sosyo-kültürel etkileri de bu kapsamda değerlendirilmektedir. Nihayet elektronik ticaretle ilgili olarak hükümetlerin tutumu, kamusat hizmetin dağılımı ve elektronik ticaretin idari faaliyetlere uygulanması giderek ön plana çıkmaktadır. Konunun bir başka ilginç özelliğini disiplinler arası oluşu teşkil etmektedir. Gerçekten elektronik ticaret mühendislik, iktisat, işletme, hukuk vb. alanların verilerinden yoğun biçimde etkilenerek disiplinler arası bir nitelik taşımaktadır. Ayrıca elektronik ticaret bugünün olduğu kadar geleceğin de konusu olarak ortaya çıkmaktadır. Aslında elektronik ticaret günümüzde hızla genişleyen bilgi ve iletişim teknolojilerinin işletmecilik alanında uygulanmasını ifade etmektedir. Elektronik ticaret, günümüzde kısmen açıklık kazanırken, yakın gelecekte bu endüstrinin önemli boyutlara ulaşması beklenmektedir. Bu nedenle gerek kurumsal, gerekse yasal düzeydeki düzenlernelerin hızla tamamlanması ve teknolojik ve sosyal altyapının hazırlanması önem kazanmaktadır. Elektronik ticaret yeni çağın kavşak noktasında olan bir tartışma alanıdır. Bir yandan hizmet sektörlerinin hızla büyümesi, diğer yanda ticaret sektörünün genişlemesi, küresel gelişme sürecinde ihraç ekonomilerinin ön plana geçmesine yol açmakta, ortaya yepyeni büyüme zincirleri çıkmaktadır. Bunların başında rekabet gücü, kalite ve fıyat politikaları ve dünya ticaretinin gelişmesiyle ilgili yeni boyutlar vardır. 6
Bu kavşakta bilgi, iletişim ve ulaşım teknolojiterindeki sıçramalı artışlara ticaret sektöründeki iç ve dış gelişmeler eşlik etmektedir: Kuşkusuz iletişim ve bilgi dünyasının en önemli vasıtası da elektronik ticaret olmaktadır. Ülkemizde bu alandaki yazılı bilgilerin sınırlı olduğu görülmektedir. Bu çalışmanın amacı günümüzde "bilgi ekonomisinin" canlı ve güncel bir boyutunu, Türk bilim ve uygulama yaşamının tartışma alanına sokmaktır. Böyle çarpıcı bir konuyu bu yayın yoluyla ülkemiz gündemine taşıyan İstanbul Ticaret Odasına ve onun değerli genel sekreteri sayın Prof.Dr.İsmail Özarslan ile Genel Sekreter Yardımcıları sayın Dr. Renan Baykan ve sayın Dr.Cengiz Ersun'a gerçekten teşekkür borçluyum. Diğer bir içten teşekkürüro eşim Ceyhan Ekin'e ve Bölümümüz Araştırma Görevlisi Dr,Tekin Akgeyik'e dir. Araştırmanın gerçekleştirilmesinde kendilerinin çok yönlü büyük katkılan olmuştur. Suadiye-Eylül 1998 Prof.Dr.Nusret Ekin
İÇİNDEKİLER GIRIŞ... 15 I. BİLGİ ÇAGI VE KÜRESELLEŞME... 21 A. BİLGİ VE TEKNOLOJiK DÖNÜŞÜM... 21 1. Bilgi Çağının Gelişimi... 2 ı 2. Bilgiye Yatırım...... 24 3. Küreselleşmenin Geleceği: "Ümit Balıarı mı?"... 26 4. İnternet'li Yeni Dünya... 32 B. KÜRESELLEŞME VE EKONOMİK DÖNÜŞÜM... 35 1. Küresel Ekonominin Boyutları... 35 2. Mal ve Hizmetten Bilgi Üretimine... 4ı 3. "E n d us.. t rı-. a t esı., ve "B"l ı gı. T op 1 umu "... 42 4. Drucker' den "Sanal Şirketlere"... 44 5. Küresel Değişim ve "Yeni Dünya Düzeni"... 46... C. IDZMET EKONOMISI... 49 1. Kavram ve Sektör'ün Niteliği... 49 2. Sektörün Genişlemesi... 50 3. Hizmet Sektörü ve Büyüme... 52 4. Bilgi Toplumu ve Hizmet Sektörü... 54 5. Hizmet Sektörü ve Verimlilik... 56 6. Hizmet Sektörü Hipotezleri..... ~ 6ı 7. "Gelişmeye Açık" ve "Durgun" Sektörler... 63.. ~ D. "DIJITAL ÇAG" (DIGITAL AGE)... 67 ı. Dijitalleşme Eğilimleri... 67 2. Dijitalleşme ve Değişim... 69 a) işyerlerine Etkileri... 69 b) Piyasalara EtkOeri...... 70 c) Ev Yaşamına Etkileri... 70 d) Kültüre Etkileri... 70 e) Politikaya Etkileri... 70 3. "Dijital Şüphecil er" (Digital Skeptics)... 70 IL ELEKTRONiK TİCARET: YENİ EGİLİM VE FlRSATLAR... 73 A. ELEKTRONiK TİCARETİN NİTELİGİ..................... 73 1. Dönüşüm mü, Devrim mi?... :... 73 9
2. Kavramsal Çerçeve... 74 3. Elektronik Ticaretin Tanımı... 76 4. Elektronik Ticaretin Ölçülmesi... 77 5. Elektronik Ticaretin Potansiyeli... 79 B. ELEKTRONiK TİCARETİN ARAÇLARI... 83 ı. Telefon... 83 2. Fakslar... 84 3. Televizyon... 85 4. Kredi Kartları... 86 a) Kredi Kartlarının Niteliği... 86 b) Kredi Kartlarından "Zeki Kartlara"... 87 c) Kredi Kartlarının Boyutları... 89 (ı) Şeffaflık... 89 (2) Finansal Boyut... 89 (3) Teknik Güvenlik... 90 (4) Cezai Faaliyetler... 90 5. "Elektronik Veri Alışverişi" (Electronic Data Interchange -EDI)... 90 6. İnternet... 9 ı C. ELEKTRONiK TİCARET EKONOMİSİ VE İNTERNET... 97 ı. Sayılarla Elektronik Ticaret... 97 a) Genişleıne Trendleri... 97 b) Elektronik Ticaret ve Yeni Sektörler... ı O 1 c) Elektronik Ticaret ve Büyüme Oranları... ı 04 2. Elektronik Ticaretin İktisadi Etkileri... ıo5 a) İnternet ve İşletme Yapıları... ı 05 b) Elektronik Ticaretin Tüketici ve Üreticilere Etkileri..... ıo7 (ı) Tüketicilerin Faydaları... ıo7 (2) Üreticinin Faydaları... ıo8 c) İnternet ve Mamul Piyasaları... ı ı O 3. İstihdama Etkileri... ı ı 2 D. Uluslararası Ticaret ve Elektronik Ticaret... 113 III. ELEKTRONiK TİCARETTE TARTIŞMA ALANLAR/... 117 A. GENEL EGİLİM VE YAKLAŞlMLAR... 117.. B. VERGI SORUNLARI... 118 1. Vergilendirme Tartışmaları... ı ı 8 2. Vergilendirmede Kriter Teklifi... ı ı 9 10
C. İNTERNET İŞLEMLERİ AÇlSINDAN HUKUKSAL ÇERÇEVE 121 1. Yasal Düzen... ı21 2. Elektronik İmza ve Doküman... 122 3. Yasa-Dışı Yayınlar... ı23 4. Entellektüel Mülkiyetİn Korunması... ı25 5. TelifHakları... ı25 6. Patent ve Ticari Marka Hakları... ı26 D. İŞLEMLERDE GÜVENLİK VE ÖZEL HAYATIN KORUNMASI... ~... 129 ı. Güvenliğin Önemi... ı 29 2. Özel Hayatın Korunması..... ı29 3. Kritik Güvenlik Sorunları... ı 30 4. Yeni Bir Güvenlik Sistemi: SET... ı30 a) Elektronik İşlemlerde Güvenlik... 130 b) SET'in Niteliği... ı 3 ı E. ALTYAPI SORUNLARI... 132 1. Piyasa Giriş Sorunları... ı32 a) Kiralanmış Hatlar..... ı33 b) Yerel Fiyatlandırma... ı33 c) Karşılıklı Bağlantı... ı 33 d) Network Ekipmanları... 133 2. Altyapı Eksiklikleri... 133 3. Teknik Standartlar... 135 IV. ELEKTRONiK TiCARETE DÖNÜK POLİTİKALAR... 136 A. ELEKTRONiK TİCARETTE ÖNCELİKLER... 136 B. "DÜNYA TİCARET ÖRGÜTÜ" VE ELEKTRONiK TİCARET.. 137 ı. "WTO"nun Rolü... ı37 2. "Hizmet Sektörlerindeki Ticaretle İlgili Genel Sözleşme"... ı39 C. ELEKTRONiK TİCARETİ DÜZENLEMEDE HÜKÜMETLERiN ROLÜ... 139 1. Çerçeve Prensipler.... 139 a) Özel Sektör Önderlik Yapınalıdır... 139 b) Hükümetler Aşırı Tahditlerden Kaçınmalıdır... ı40 c) Müdahaleler Açık, Alt Düzeyde Ve Basit Bir Çerçevede Oluşmalıdır... 140 d) Hükümetler Internetİn Kalitesinin Farkına Varmalıdırlar... 141 ll
e) Elektronik Ticaret Global Bir Düzeyde Hızlandınlmalıdır... 141 2. Çeşitli Ülkelerde Hükümetlerin Tutumlan... 141 a) G7 ülkeleri... :... 141 b) AB... 141 c) ABD... 142 d) Japonya... 143 e) Avustralya... 143 f) Gelişen Ülkeler... 144 V. TÜRKİYE'DE ELEKTRONiK TİCARET... 147 A. ELEKTRONiK TİCARETİN KONUMU... 148 1. Elektronik Ticaretin Gelişimi... 148 2. KOBİ'ler ve Elektronik Ticaret..... :... 150 3. İnternet Uygulamalan... 150 a) İnternet-Borsa... 150 b) Sanal Market.... 151 c) Sarialİş-Kur... 151 d) Sanal Emlakçılık... 151 e) Sanal İthalatçılar... 151 f) Sanal CV... 151.. B. SAN"AL TICARET MERKEZLERI... 153 1. Tradenet.... 153 2 TY'.... B'l. 153...,onuşum ı gısayar....... 3. Pandora Kitabevi... 153 4. Migros Sanal Mağazalar... 154 5. Süperonline....-... 155 6. Telefonlu Satışlar... 156 İnternet Market Sayfalan... 156 Genel Değerlendirme ve Sonuç 159 Kaynaklar 165 12
TABLOLAR TABLO I: Dünya Dış Ticaret Hacmindeki Değişim... 36 TABLO Il: Bölgelere Göre Ekonomik Büyüme Hızı... 37 TABLO III: Çeyrek Yüzyılda Dünya'nın Yapısal Dönüşümü... 38 TABLO IV: Almanya ve İngiltere'de İnternet/e Alışveriş... 80 TABLO V: Sektörlere Göre Elektronik Ticaret (Milyon$)... 80 TABLO VI: Elektronik Ticaret ve Networklar (Milyon Birim)... 85 TABLO VII: Çeşitli Ülkelerde ATM'ler... 87 TABLO VIII: Doküman Aktarımının Hız ve Fiyatları... 93 TABLO IX: ABD'de İnternet Ticareti... 100 13
GİRİŞ "Ateş ve tekerleğin icadı kadar önemli bir keşfi var insanoğlunun: ticaret. Ticaret tarih boyunca insanlığın gelişimini izledi. Öyle ki değişen toplumsal yapılada şekil değiştirdi gelişti"'. Bu gelişirnde aşağıdaki aşamalar dikkati çekmiştir: a- Yüzyüze ticaret, b- Y azışma, ticaretin ikinci yolu olmuştur, c- Bu aşamada telefon etkin sürüldüğüne göre dünya ticaret gerçekleşmektedir. bir araç haline gelmiştir. İleri hacminin %80'ini telefonla d- Nihayet telefon, televizyon ve bilgisayarların bir araya gelmesiyle oluşan elektronik ticaret sayılabilir. Günümüzde "bilgi yolu birbirine bağlı 140 bin bilgisayar, yüzlerce uydu ve 1 OOO'lerce link istasyonu sayesinde günde 4.8 trilyon dolarlık ticari işlemin yaratıldığı bir ortam haline gelmiştir" 2. XXI. asra girerken artık "yeni elektronik dünya" (new electronic world) geçerlidir ve kimi yazariara göre bu süreç bir "net ekonomiye" (net economy) dönüşmektedir. Bu elektronik dünyada işlemler hızlı, ucuz ve daha iyidir. Gerçekten Bill Gates 1990'lı yıllarda bu değişime işaret ederek "bilgi parmaklarının ucundadır" diyordu 3. Böylece asrın sonuna doğru internet, alış veriş edenlerin bir cenneti haline dönüşmüş çiçekten arabaya kadar her şey bu yolla satılmaya başlanmıştır. İş hayatı bugüne kadar hiç bir zaman tecrübe etmediği yeni boyutlara kavuşmuştur. Aslında bilgi teknolojisindeki hızlı gelişmelere, internet yoluyla elektronik networka girişteki yaygın uygulamalara rağmen, bu süreçlerin 1 Oğuz, Ş.; "Elektronik Ticaret"; Milliyet Gazetesi; s.7. 2 Ibid.; s.7. 3 Krantz, M. J.; "Click Till You Drop"; Time; August 1998; p.38. 15
ticari işlemlerde kullanımı gelişimin ilk safhalarında gözükmektedir. Gerçekten oıiaya çıkan "elektronik piyasa" (elektronik marketplace) dünya ekonomisinin küçük bir parçasını oluşturmaktadır. Ancak araştırmacılar gelecek birkaç yılda bu alandaki potansiyel büyümenin çok hızlı olacağına işaret etmektedirler. İşletme ve hükümetler bu potansiyele uluslararası pazarların genişlemesi ve küresel ticaretin kolaylaştırılması gözüyle bakmaktadırlar. Bu niteliği ile son ı O yıllık dönemin kuşkusuz "köşe" taşı internettir. Günümüzde milyonlarca insan internet sayesinde büyük bir ticari faaliyet oluşturmaktadır. Bu rakamın 2000 yılında ı 00 milyar dolara ulaşacağı sanılmaktadır. Bir diğer araştı111faya göre, Amerika' da tüketicil erin % 1 4 'ü artık alışverişlerine ilişkin kararlarında internetten etkilenmektedirler. İnternet bu niteliği ile sadece ulusal düzeyde değil, aynı zamanda uluslararası alanda da ciddi bir potansiyel yaratmaktadır. Açık olan husus, gerek tüketici, gerekse, işletmelerin ortaya çıkan elektronik ticaret ortamından büyük bir yarar kazandıklarıdır. Tüketiciler bu sayede çok çeşitli mal ve hizmeti tanıyabilme olanağına sahipken, işletmeler geniş bir piyasada rekabet etme imkanı elde etmektedirler. Gerçekte elektronik ticaret günlük yaşantımızcia otomatik para makinelerinden bankacılık alanındaki işlemierimize kadar pek çok alanı kapsamaktadır. Bu gelişme çeşitli yazara göre, bir "devrim"dir. Bu iletişim ve bilgi teknolojileri, işletmeleri ve tüketicileri elektronik işlemler yoluyla birbirine bağlanmaktadır. Elektronik ticaret bu yönüyle yeni bir devrim sürecini ifade etmektedir. Çağın sonuna doğru ortaya çıkan bu değişimden bütün ekonomik, sosyal ve siyasi yaşam biçimi gibi, ticaret sektörü de payını almıştır. Ticaretteki bu yeni boyutların ortaya çıkışında internet anahtar rolü oynamaktadır. İnternet yoluyla dünyanın her yerinde elektronik ticaretin gerekli tüm işlemlerini yapmak mümkündür. Özellikle elektronik ticaretin finansal hizmet endüstrilerinde büyük bir gelişme yarattığı "bilgiye erişim, satın alma, servisler arası haberleşme, istek ve ödeme şeklinin değiştiği gözlenmektedir. Fakslada ödeme, sigorta ve ev bankacılığı gibi finansal servisler günümüzde ve önümüzdeki günlerde internet üzerinden yapılabilecektir". 16
Böylece internet elektronik ticareti hızlandıran çok önemli bir anahtar rol oynamakta, CD'lerden, otornobillere kadar çok sayıda ürün bu yolla pazarlanmalda ve satın alınabilmektedir. Ayrıca interneti bir reklam kanalı olarak kullanma eğilimi gittikçe yaygınlaşrnaktadır. "Geçtiğimiz yıl yaklaşık 13 milyar dolarlık bir ticaretin gerçekleştirildi ği "web" üzerinden reklam harcamalarının 1 milyar dolara ulaştığı tahmin edilmektedir.'' Aslında internet alışverişleri elektronik ticaretin sadece bir kısmını oluşturmaktadır. "Elektronik ticaret kavramı aslında internet üzerinden "online" borsa hizmetlerinden yazılım satın almaya kadar uzanıyor. Bir görüşe göre, batılı ülkelerde kablolu TV aracılığı ile ve telefonla yapılan sipariş yöntemi de elektronik ticaret kapsamına girrnektedir" 4. Artık bir web sayfası ile video görüntülerinden, grafiklere, seslerden her türlü yazılı metne kadar pek çok bilgi transfer edilebilmektedir. Bu araçlar günlük yaşatırnızda sürekli genişlik kazanmaktadır. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin bu şekilde hızla yayılması dünyada sınırları aşan ölçülerde mal ve hizmetlerin tüm piyasalara yayılmasına yol açmıştır. W eb sayfaları sayesinde işletmeler ürün ve hizmetlerini tüm dünyaya tanıtabitme olanağına sahiptir. 1990 yılında sadece birkaç akadernisyen Web'i tanırken, bugün en az 50 milyon insanın web sayfalarında gezindiği tahmin edilmektedir. Pek çok insan. finans sektöründen, eğlence sektörüne kadar hemen her alanda web sayfalarının sağladığı geniş olanaklardan yararlanabilrnektedir. Böylece daha önce tahmin edilerneyecek bir global piyasa dijital dünyada yaratılmış olmaktadır. Öte yandan elektronik ticaretin sağladığı bu geniş ve sınırsız olanaklar yerel işletmeleri ve uluslararası ticareti hızla dönüştürme eğilimindedir. Bu süreç sadece işletmeleri değil, aynı zamanda tüketicileri de etkilemektedir. İnternet ticareti tüketicilere, sınırsız ölçülerde mal ve hizmet çeşitliliğine ulaşma olanağı sağlamaktadır. Böylece elektronik ticaret küresel ticaret için hayal edilerneyecek olanaldar sağlamaktadır. Dünyanın herhangi bir yerindeki bir mağaza, ya da işletmede "web siteleri" aracılığı ile alışveriş yapma olanağı 4 Artuner-Özdeınir-Gönüllü, U.-İ.-H.; "Elektronik Ticaret"; BYTE; Mayıs 1 998; s.60. 17
vermektedir. Tüketiciler internet sayesinde dünyanın her yerıne ulaşabilmektedir. Özellikle iletişim ve bilgi teknolojilerinde gözlenen gelişmeler düşük maliyetli, hızlı ve etkin bir haberleşme ve ulaşım olanağı sağlamakta, bireysel bilgisayarlada pek çok insan evinden dünyanın her tarafı ile iletişim kurabilmektedir. internetin sağladığı olanakları insanlara oturdukları yerden sipariş verme ve ödemelerini gerçekleştirme olanağı sağlamaktadır. Bilgi yoğunluğu bu sistemin bir sonucu olarak sürekli artmaktadır. Gerçekte pek çok internet kullanıcısı yaklaşık 400.000 olan web sayfalarını günde 16.000.000 kez ziyaret etmektedir. Böyle bir çerçevede internette gerçekleştirilen elektronik ticaret, daha önce tahmin edilemeyecek bir hızla büyümektedir. Sözgelimi ı 995 yılında ı 00 milyon ck:llarla ifade edilen bu sektörün ticari hacmi, 2000 yılında 100 milyar dolarlada ifade edilecek boyutlara ulaşacaktır. Bu takamın önümüzdeki 1 O yılda katlanarak artacağı tahmin edilmektedir. Buna karşılık, yeni teknolojiterin bir sonucu olarak ortaya çıkan internet beraberinde çeşitli risk ve tehlikeler de getirmektedir. Bunlar arasında özel hayatın gizli li ği, bilgilerin korunması, mamul güvenliği vb,. konular yer almaktadır. Zamanla hükümetler gelişen bu yeni piyasalarda soruılların nasıl çözümleneceğine ve tüketiciterin nasıl korunacağına ilişkin politikalar geliştirmektedirler. Mevcut kural ve uygulamalar yetersiz ve eksiktil Bu yöndeki eksik ve aksakların giderilmesi giderek ön plana çıkmaktadır. Aslında internette ele alınması gereken temel konu güvenlik ve özel hayatın korunması sorunudur. Elektronik ticaret olanakları tüketiciterin maddi güvenliğini ve özel hayatını hiçbir şekilde olumsuz yönde etkilememelidir. Bu konuda getirilecek standartların etkin ve açık olması gerekmektedir. Gerçekte şu anda elektronik ticaretin en ciddi sorunlarının başında güvenlik gelmektedir. Bu sorunu çözümlerneye dönük sayıda girişim ve çalışmalar yapılmaktadır. Bu amaçla "Güvenli Elektronik İşlem" (Secure Electronic Transcition-SET) sisteminin kullanılması önerilmiştir. "SET uluslararası ödeme kuruluşları olan Visa ve. Master kart öncülüğünde IBM ve Microsoft gibi büyük firmaların desteği de geliştirilmiş bir protokoldür. IX
Yakın bir gelecekte internet üzerinden alışveriş yapmanın standardı haline gelecek olan SET pek çok firma tarafından desteklenmektedir. İnternet ticaretinde karşılaşılan bir başka sorun hukuksal normlardır. Sözgelimi Kanada yada Amerika' daki bir web sitesini ziyaret eden bir Avrupalı acaba hangi hukuk düzenine uygun davranacaktır. Bu sorunlar karşılıklı diyalog ve işbirliği içinde çözülebilecek niteliktedir. Temelde elektronik ticaretin boyutları ulusal ve uluslararası düzeyde bir işbirligini gerektirmektedir. Burada oluşturulması gereken ana politika piyasa kökenli bir ortam yaratmaktır. XIX. Yüzyılın ünlü iktisatçısı Adam Smith'in müdahaleden uzak piyasa fikri bir anlamda global düzeyde intemetle sağlanabilmek~edir. Bu konuda gerçekleştirirnesi gereken temel politika, devlet müdahalesi ile serbest piyasa mekanizması arasında denge kurmaktır. Bu araştırmanın amacı ülkemizde yeterince bilinmeyen elektronik ticaret konusunda öncü bir çalışma gerçekleştirmektil Araştırma bu noktadan hareketle ilk olarak modem dünyada yaşanan küresel dönüşümleri tartışmakta ve bu çerçevede hizmet ve bilgi ekonomilerine dönük eğilimleri irdelemektedir. Araştırmanın sonraki bölümlerinde elektronik ticaretin tanımı, niteliği, unsurları ile oıiaya çıkarmış olduğu ekonomik potansiyeli tartışılmakta ve açıklanmaktadır. Çalışmada ayrıca bu alanda karşılaşılan temel sorunlar ve bunlara dönük çözüın önerileri de ele alınmaktadır. Araştırmanın son kısmında konu Türkiye boyutuyla değerlendirilmektedir. 19
I. BİLGİ ÇAGI VE KÜRESELLEŞME A. BİLGİ VE TEKNOLOJiK DÖNÜŞÜM 1. Bilgi Çağının Gelişimi Günümüz dünyasında "network ağına" dahil olmuş topluluklar hızla genişlemektedir. İleri sürüldüğüne göre, ı990'ların başında "bilgisayar ağına" bağlanmış ı milyon kullanıcı mevcutken, Internet'in yaygınlaşmasıyla bu sayının 50 milyona ulaştığı iddia edilmektedir. C. S. Quarterman'e göre, kullanıcı sayısı, yaşadığımız yüzyılın sonunda 700 milyona varacaktır. ABD'nin dev telefon şirketlerinden MCI'nın başkanı B. Roberts' in de belirttiği gibi, "telefon kullanımında ı 00 yılda ulaşılan noktaya, internet kullanımı 5 yılda varmış tır." "Network'un gücü, kendisine bağlanan makine sayısının karesine eşit olduğu önermesine bakarak, internet'in gücünün yüzyılın sonunda, bugünkünün yüz katı olacağı da belirtilmektedir. Bir diğer deyişle, internet ağına bağlanan PC sistemin gücünü geometrik olarak artıracaktır ki, bu sürecin gelecekteki aşamaları tahayyül sınırlarını bir hayli ~orlamaktadır 5." İleri sürüldüğüne göre, örneğin "MSC (Multi-medya Super Coridor), Malezya'yı XXI. yüzyıla taşıyan ve % 8'lik yıllık büyümeye tekabül eden ekonomik gelişmenin kilit noktasını oluşturmaktadır." Fiber-optik ve kablosuz networklar, dünya ticaretinde yeni ufuklar açmakta, Çin hükümeti milyarlarca dolarlık yatırımlarla 2010 yılında, 12 ayrı kentte faaliyete geçmesi öngörülen teknoloji harikası bölgelerin inşaasına yönelmektedir. Network'lenmiş toplumların en dikkati çekici özelliğini k~kusuz hız ve sınırsız büyüme oluşturmaktadır. ~u süreçler sayesinde, üketici hizmetlerinden, para akışına kadar tüm faaliyetler inanılmaz bi hıza kavuşmaktadır. "Bilgi çağında network, şirketler için 5 Türk Henkel Dergisi; "Bilgi Çağı Ağlarını Örüyor"; S: 146; Mart 1997; s. 5 21
işlerini kolaylaştıran bir yöntem olmanın ötesine geçerek, ışın kendisi konumuna gelmiş bulunitıaktadır 6." Bilgi-teknoloji danışmanı D. Tabscott "Dijital Ekonomi" isimli kitabında, günümüzde teknoloji ve rekabetin aynı şeyi ifade eder duruma geldiğini öne sürmektedir. "Bilgisayarlar ve networklar için harcanan para, gider hanesinde yer alan bir kalem olmaktan çok, kritik bir yatırım konumuna gelmiş durumdadır." "Bireysel ticari zeminler ortadan kalkarak, yerlerini günde 24 saat ve yılda 365 gün durmaksızın çalışan küresel piyasalara bırakıyor. Para ışık hızında hareket ediyor, yatırımcılar sınırsız miktardaki fonları bir anda istedikleri yerlere aktarabilme şansına sahipler. Dünyayı tümüyle değiştiren başkalaşımın çekirdeği bilgi'dir." Günümüzde C. Corzine'nin de belirttiği gibi, "bilgi şeffaf bir duruma gelmiştir. Bir Reuters terminaline ve bir telefona sahip olan herkes, istediği her türlü bilgiye sahip olabilir." "Dolayısıyla her daim aç olan ticari kuruluşlar, daha az bilinen ancak büyük potansiyel taşıyan bölgelere yönelmiş durumdalar. Dünyanın gelişmekte olan ülkeleri, ekonomistler, bu ülkelerin finans piyasalarına taşınmalarının bugüne dek benzeri görülmemiş bir refah yaratımını sağlayacağını belirtiyorlar. Negroponte'nin dediği gibi, bit'ler hiçbir sınır tanımıyorlar." "Büyüyen bir ülke, diğerini de bu büyüme sürecinin içine çekiyor. Ayrıca, gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş olanlara oranla daha fazla avantajları bulunmakta. Daha yaşlı olarak nitelendirilebilecek ekonomilerin elleri ayakları katı bürokrasi ve eski moda bakır kablolada bağlanmış durumda. Yeni gelişen ekonomiler ise, fiber-optik kablo ların, hatta kablosuz bağlantıların nimetlerinden yararlanma şansına sahipler. Singapur, Filipinler gibi yerleşim merkezleri en son teknolojik gelişmeleri uygulamak suretiyle, Batı ülkelerinin maruz kaldığı sancılı ve uzun gelişim sürecini hiç yaşamaksızın yeni dünyada yerlerini alıyorlar 7." İleri sürüldüğüne göre, gelişmekte olan dünya "networklenmiş ekonomilere sıçrama yaparken, örneğin eski sanayileşmiş Avrupa ülkeleri ve Japonya ise bir network lerizi ile karşı karşıyadır. Microsoft'un Avrupa 6 Ibid.; s. 6. 7 Ibid.; s. 8. 22
yöneticisi B. Vergnes, "Avrupa'da hatta yüksek teknolojisi ile övünen Japonya'daki pek çok kuruluşun network'u bırakın kullanmaktan, anlamaktan bile epey uzak olduğunu vurgulamaktadır 8." Kuşkusuz, yeni çağın işçisi de sanayi devriminin kontrolü altında çalışan ve verilen emirleri uysalca yerine getiren işçilerine karşın, bilgi çağı, sorma alışkanlıkları gelişmiş ve yaratıcı gücünü kullanan "bilgi işçilerine" ihtiyaç duyınaktadır. İleri sürüldüğüne göre, "tarih boyunca belki de ilk kez politik ve ekonomik liberalleşme aynı anlama gelmektedir." "Network'larca sarmalanmış bilgi çağının öncü nitelikteki örneklerini Asya kıtasının yeni devletleri oluşturuyor. Malezya, Singapur gibi toplumlar, bilgi çağına ülketerini baştan aşağı kablolada donatarak ve babadan kalma hükümetlerinin yerine, daha açık sistemler getirerek hızla dalına girişindeler. Büyük bir refah patlaması eşiğindeki bu ülkelerde, Asya'nın aile, sabır, düzen gibi değerleri network'lu dünyanın kaba eleğinden geçiyor ve hükümetler açık entellektüel ve ekonomik sisteme geçiş yöntemlerini de kendileri icat ediyorlar." Asya'nın birçok ülkesinde, örneğin Singapur, Malezya ve Çin'de şehir planlamacıları geleceğin kentlerinde bilgi bölgeleri inşa etmektedirler 9. Kuşkusuz, bilgisayar dünyası beraberinde bazı ciddi tehlikeleri de getirmektedir. Her şeyden önce, bilgi çağı bilgi teknolojisine bağımlılığı artırmakta ve toplumların olumlu veya olumsuz anlamda, bir diğerinden etkilenebilirliğini hızlandırmaktadır. İleri -Siirüldüğüne göre, "bilgisayar virüsleri, en az Körfez Savaşı'nda atılan bombalar kadar tehlikeli. Pentagon yetkilileri, bilgisayarında modemi olan birkaç zeki insanın, milyonlarca kişinin hayatını tehlikeye sokabileceğini ve büyük ekonomik rahatsızlıklar yaratabileceğini ve bunu neredeyse paraya hiç ihtiyaç duyınaksızın gerçekleştirebileceğini bildiriyorlar." Bütün bu tartışmalara rağmen, birçok yazar, network'un korkulacak bir şey olmadığına önemle, işaret etmektedirler. İleri sürüldüğüne göre, "tam tersine, yaşamı kolaylaştırmanın da ötesinde, çağaltan bir olgu. Bilgiye erişim arttıkça, sınırlar, kısıtlamalar, 8 lbid., s. 8. 9 lbid.; s. 9. 23
engeller ve olanaksızlıklar ortadan kalkıyor ve insan zekası yapay zekanın koridorlarında kesin rotası belirlenmemiş keyifli yolculuklara çıkıyor ve her duraktakendine mükellef bir bilgi ziyafeti çekiyor 10." Bu kişilerin ve kurumların kendilerine ve çevreye hakim olabilme mücadelesinde bilgi, değerlendirilebilecek en önemli araçtır. Bilgi, bir ölçüde bir varlığı sürdürme faktörü olarak yaşamımıza egemen olmuştur, "insan bilgi işçisi olarak en gelişmiş sibemetik makinalardan çok daha etkin sentezierne kabiliyetlerine kavuşmuştur. Eğitilmiş insan, bilgi işçisi olarak bir problemler yumağını hızla çözümler demetine dönüştürebilme" kabiliyeti kazanmıştır 1 1 2. Bilgiye Yatırım "Bilgi toplumu, insanların yaşam kalitesini yükseltme, sosyal ve ekonomik örgütlenmenin verimini artırma potansiyelini taşımaktadır." "Yeni teknolojiler sayesinde, dünya rekabet gücünün sürdürülmesi, uzun dönemli işsizliğin azaltılması ve çevrenin korunması gibi karşı karşıya olunan acil görevlere başlamak için gerek duyulan bazı araçlara kavuşmaktır." Gerçekten, "dünyanın herhangi bir yerinde depolanmış bilgilere erişme ve hepsin'den önemlisi büyük miktarda veriyi birleştirme ve çözümleme olanağı sayesinde, başkalarının sahip olmadığı ve katma değer içeren bilgileri üretmek artık mümkün hale gelmiştir 12." AB de çağı yakalamak ve bilgi toplumuna dönüşrnek için önemli girişimlerde bulunmaktadır. Özellikle 1994 'te Eangemann grubunun yayınladığı "Avrupa ve Küresel Bilgi Toplumu Raporu"nda, 10 noktada öneriler yapıldığını görüyoruz. Bunları aşağıdaki gibi sıralayabiliriz: a. Uzaktan çalışma, b. uzaktan öğrenme, c. üniversiteler ve araştırma merkezleri ile iletişim ağlarının kurulması, d. küçük işletmeler için uzaktan işleme merkezleri tesisi, e. karayolları trafik denetimi, 10 lbid.; s. ı o. 11 Ibid.; s. 12. 12 Çılga, E.; "Bilgi Toplumu"; MESS İşveren Gazetesi; S: 690; Mayıs 1997; s. 6. 24
f. hava trafik kontrolü, g. sağlık ağları, h. elektronik ihaleler, ı. transavrupa kamu yönetim ağı, j. kent-içi bilgi otoyolları ı 3. Günümüzde "bilgisayar teknolojisindeki gelişme hızını yakından izleyenler bile yakalayamamaktan yakın,ır hale geldi. Sektördeki IBM gibi önde gelen şirketler çok kısa aralarla piyasaya yeni modeller sürüyor. Her yeni model bir öncekinden daha büyük, daha büyük kapasite getiriyorı 4." IBM'in Avrupa bölümü başkanı D. Winn, "20 yıl önce telefon, telgraf veya mektup tek haberleşme vasıtasıydı. Kurum içi haberleşmeler içinde kısa mektuplar yazılırdı. Mektup tek tek kişilere yollanırdı. Şimdi ise, "elektronik mektubu" (e-mail) pekçok kişiye aynı anda yollayabiliyorsunuz. Mektup eskiden kişiseldi. Şimdi ise herkesin okuyacağı bir şey oldu." "İnternet ise, bugün darmadağın bir kütüphaneye benziyor." "İnsanlar, internet nedeniyle birbiriyle konuşmayı unutur hale gelebilir. Bu zor ama mümkün. Çünkü, ekran başında tuşlara basıp yazı yazarak yapılan "konuşma" farklı bir tür konuşma, pek çok insan şu sırada ekran başında alış-veriş yapmayı, ticaret yapmayı, konuşmaktan çok daha yararlı sanıyorı 5." "2000 yılına kadar tam 1,2 trilyon ABD doları, bilgi teknolojileri için harcanmak üzere şirket planiarına geçmiş durumda. Ticari şirketler, mevcut ürün ve hizmetlerini küresel pazarlara, daha hızlı ve daha etkin sunabilmek için bu parayı harcamaya mahkum. Bunun yegane yolu, bilgi teknolojilerinden geçiyor. 2,5 yılda 164 katrilyon liralık bu harcama, Türkiye'nin 7 yıllıkmilli gelirine eşit." "Tarih boyunca görülmeyen böylesine dev lmynağın harcanacağı bilgi teknolojileri ise giderek karmaşık hale geliyor. Ticari plan ve hedefleri destekleyecek etkili Bilgi Teknolojisini yaratmak ve yürütmek için, şirketler çok geniş bir yazılım, donanımla uğraşmak zorunda ı 6 " kalmaktadırlar. Günümüzde özellikle elektronik ticaretinde de bir devrim yaşanmaktadır. Devrimci dijital yapılanınada şirket yönetimleri radikal bir 13 lbid.; s. 6. 14 Alpay-Kuyaş, Ş.-N.; "Bilgisayarda Yarın, Şimdi"; Milliyet Gazetesi; 17.06.1997; s. 18. 15 Ibid.;s.18. 16 Oğuz, Ş.; "Outsourcing"; Milliyet Gazetesi; 16.05.1997; s. 7. 25