Sayı: 6 / 5 Temmuz EKONOMİ NOTLARI Mevsimlik Ürünler ve Fiyat Oynaklığı: Güçlü Mevsimsellik ve Öngörülemeyen Oynaklık Oğuz Atuk M. Utku Özmen Orhun Sevinç Fiyat endeksleri kapsamında yılın sadece belirli dönemlerinde temin edilebilen ürünler güçlü mevsimsellik gösteren ürünler olarak adlandırılmaktadır. Bu notta, çeşitli ürün gruplarının yıllık TÜFE enflasyonuna yaptığı katkılar incelenerek güçlü mevsimselliğin öngörülemez fiyat oynaklığı oluşturmasının sektörel yapıyla yakından ilişkili olduğu saptanmıştır. Ayrıca taze meyve ve sebze fiyatlarındaki güçlü mevsimsellikten kaynaklanan TÜFE oynaklığının, diğer ürün gruplarından farklı olarak, aylık bazda da çok yüksek bir belirsizlik içerdiği gösterilmiştir. Bu farklılığın enflasyon ölçümünde yöntemsel olarak dikkate alınmayışının yaşam maliyetinin ölçümüne ve enflasyon hedeflemesi çerçevesinde para politikasına etkileri tartışılmıştır. Strong seasonality is a special case of seasonality which is characterized by the unavailability of products in every period of the year in the market. In this note, contributions to annual CPI inflation of selected product groups are analyzed. Results suggest that strong seasonality driven unpredictable volatility is closely linked to the structure of the sectors. Moreover, strong seasonality induced CPI volatility from fresh fruits and vegetables are shown to exhibit great uncertainty in monthly terms as well, compared to other product groups. Effects of ignoring this condition in CPI calculation on the cost of living measurement and the monetary policy under inflation targeting framework are discussed.. Giriş Atuk, Özmen ve Sevinç () çalışmasının bir bölümüne dayanarak hazırlanmış bu notta, tüketici fiyat endekslerinde yer alan mevsimsel ürünlerin yol açtığı oynaklığın kaynakları ve büyüklüğü üzerinde durulmaktadır. Öncelikle, mevsimsel ürün fiyatlarının diğer fiyatlardan ayrışmasını niteleyen temel özellik olan güçlü mevsimsellik kavramı tanıtılmaktadır. Daha sonra güçlü mevsimselliğin öngörülemez fiyat oynaklığına etkisinin Ekonomi Notları
Sayı: 6 / 5 Temmuz ürün grupları arasında gösterdiği farklılaşmalar incelenmektedir. Son iki bölümde ise mevsimsel düzensizliklerin yaşam maliyetinin ölçüm kalitesine ve enflasyon hedeflemesi rejimi çerçevesinde para politikasına etkileri tartışılmaktadır.. Güçlü Mevsimsellik ve Enflasyon Oynaklığı Mevsimsel hareketler fiyat endekslerinin hesaplanmasına ve yorumlanmasına ilişkin çeşitli zorlukları beraberinde getirmektedir. Birçok ürün fiyatı belirgin mevsimsel yapı sergilemeyebilir. Bu tür ürünlerin fiyat değişimleri ekseriyetle mevsimsel etkilere bağlı olmayan marjinal maliyetler tarafından belirlenir. Bu nedenle bu tür ürünlerdeki fiyat oynaklığı yalnızca şoklar yoğunlaştığında yükselip, onun dışında fiyatlar daha istikrarlı bir seyir izlemektedir. Diğer taraftan, bazı ürünlerde mevsimselliğin oynaklık üzerindeki etkisi daha belirgin ve süreklidir. Fiyatları mevsim koşullarına göre belirlenen ve bu nedenle yılın yalnızca belirli dönemlerinde piyasada bulunan ürünler güçlü mevsimsellik özelliğine sahip olarak nitelendirilir. Örneğin yılın her dönemi ulaşılabilen domates mevsimsellik içeren fiyat yapısına sahip iken, genellikle yalnızca yaz aylarında bulunan şeftali güçlü mevsimsellik gösteren bir ürün olarak sınıflandırılmaktadır. Güçlü mevsimsellik gösteren ürünlerin fiyat oynaklığı ile diğer ürünlerin gösterdiği fiyat oynaklığını birbirinden ayırmak gerekir. İki tip oynaklık arasında yapısal bir fark söz konusudur. Mevsimsel yapı sergilemeyen ürünlere gelen şoklar girdi fiyatlarından veya talepteki değişimlerden kaynaklanırken güçlü mevsimsel ürünlerin fiyatları ise yoğun olarak hava koşullarından etkilenmektedir. Diğer ürünlerde gözlenen fiyat değişimleri daha seyrek aralıklarla gözlenirken, mevsimlik ürünlerin fiyatlarında ani yükseliş veya düşüşler birkaç hafta sonra yerlerini ters yönlü ani hareketlere bırakmaktadır (Özmen ve Sevinç, ). Bu nedenle güçlü mevsimsellik gösteren ürünler tüketici fiyat endeksine bu özelliği göstermeyen ürünler gibi dahil edildiklerinde enflasyon dinamikleri açısından dışsal bir oynaklık üretmektedirler. Yukarıdaki gözlem güçlü mevsimsellik gösteren ürün fiyatlarının arz ve talep koşullarına göre belirlenmediği anlamına gelmemektedir. Tam tersine, söz konusu ürünler bahsedilen özellikleri göz ardı edilerek endekse dahil edildiklerinde temel iktisadi davranışın ima ettiğinin dışında bir oynaklık endekse transfer edilebilmektedir. Buna bağlı olarak, güçlü mevsimsel ürün fiyatlarında gözlenen düzensiz dalgalanmaları hesaba katmak elzemdir. Bu bağlamda, çalışmaya konu olan durumun fiyatların mevsimsel eğilimler göstermesi olmadığı, fiyatlarda aşırı oynaklığa yol açan ve beraberinde ölçüm problemi getiren mevsimselliğin özel bir hali olduğu vurgulanmalıdır. Ekonomi Notları
Sayı: 6 / 5 Temmuz. Güçlü Mevsimsellik ve Öngörülemeyen Oynaklığın Büyüklüğü Bu bölümde güçlü mevsimsellikten kaynaklanan fiyat oynaklığının diğerlerinden hangi yönden farklı olduğu gösterilmekte ve oynaklığın büyüklük olarak diğerleriyle karşılaştırılması sunulmaktadır. Bu doğrultuda seçilmiş ürün gruplarının yıllık enflasyona katkıları mukayese edilmektedir. Yıllık enflasyona katkıların incelemede tercih edilmesinin sebebi öncelikle yıllık bazda yapılacak bir karşılaştırmanın fiyat değişimlerini doğrusal mevsimselliğin etkilerinden arındırmasıdır. Stokastik ve ayrıntılı bir mevsimsellik analizi çalışmanın amacı dahilinde olmadığından aylık değişimlerin birikimli etkisini incelemek için yıllık katkıların incelenmesi uygundur. İkincisi ise serileri kendi oynaklarıyla karşılaştırmak yerine harcama sepetindeki tüketim paylarıyla ağırlıklandırmak oynaklığın genel fiyat endeksine net katkısının değerlendirilmesine olanak tanımaktadır. Ocak 6 dan Şubat ye kadar çeşitli ürün gruplarının fiyatlarının yıllık enflasyona olan katkıları Grafik de sunulmuştur. Grup seçimi olabildiğince farklı ve temsiliyeti yüksek, aynı zamanda güçlü mevsimsellik gösteren gruplarla mukayese edilebilir tüketim ağırlığına sahip ürünlere göre yapılmıştır. Grafik incelendiğinde ilk göze çarpan unsurlardan biri katkı serilerinin oynaklığında gruplara ve zamana göre gözlenen heterojenliktir. Bunun yanında Tablo in A paneli yıllık enflasyona katkılara ilişkin tanımsal istatistikleri göstermektedir. Buna göre, seçilmiş gruplar içinde en büyük ortalama katkı işlenmiş gıda grubundan gelmekte; bu grubu taze meyve ve sebze ürünleri takip etmektedir. Standart sapmalara bakıldığında ise bu sıralama tersine dönmektedir. Katkıların zaman içinde değişiminin ilgili grupların sektörel özellikleriyle ilişkili olduğu söylenebilir. Dayanıklı tüketim malları, akaryakıt, ulaştırma hizmetleri ile işlenmiş gıda ürünleri güçlü mevsimsellik içermez; diğer bir ifadeyle bu grupları oluşturan ürünlere yılın her dönemi piyasada yaygın olarak ulaşılabilir. Dayanıklı tüketim malları ve akaryakıt sektörlerinin ortak özelliği üretimde ithal girdi oranlarının yüksekliğidir. Çalışmada kullanılan işlenmiş gıda ürünleri fiyatları ise, ekmek ve tahıllar gibi ithalat bağımlılığı çok yüksek olmasa da, dış fiyat şoklarından hızla etkilenebilmektedir (Başkaya, Gürgür ve Öğünç, 8). Bu çerçevede, dayanıklı tüketim malları ile akaryakıt gruplarının katkısı uluslararası fiyat ve kur gelişmeleri doğrultusunda dönem dönem pozitif ve negatif seviyelerde dalgalanmaktadırlar. Benzer şekilde, işlenmiş gıdanın yıllık katkısının seyrinin uluslararası gıda fiyatları paralelinde gerçekleştiği söylenebilir. 8 yılı ortasına kadar uluslararası gıda fiyatlarındaki baskıların yoğunlaşmasıyla grup katkısı,7 puana kadar yükselmiştir. Diğer taraftan girdi fiyatlarının nihai ürün fiyatındaki oranı daha düşük ve daha güçlü rekabet koşullarında Ekonomi Notları
6 76 7 77 8 78 9 79 7 7 6 76 7 77 8 78 9 79 7 7 6 76 7 77 8 78 9 79 7 7 6 76 7 77 8 78 9 79 7 7 6 76 7 77 8 78 9 79 7 7 6 76 7 77 8 78 9 79 7 7 Sayı: 6 / 5 Temmuz çalışan ulaştırma hizmetleri grubunda fiyatlar zaman zaman akaryakıt fiyatlarındaki artıştan olumsuz etkilense de, en düşük ve düzgün ilerleyen katkıyı bu grup sunmaktadır. Grafik. Seçilmiş Grupların Yıllık TÜFE Enflasyonuna Katkıları (Yüzde Puan) Dayanıklı Tüketim Malları Akaryakıt Ulaştırma Hizmetleri İşlenmiş Gıda* Giyim Ürünleri Taze Meyve ve Sebze Ürünleri Not: İşlenmiş gıda burada ekmek, tahıl ve yağları içermektedir. Kaynak: TÜİK, TCMB. Güçlü mevsimsellik tarafında ise dikkate değer bir farklılaşma söz konusudur. Güçlü mevsimselliğe paralel olarak ürün fiyatlarının oldukça değişken olduğu bilinen giyim grubu fiyatlarının yıllık enflasyona katkısı düşük seviyelerde ilerlemektedir. Diğer taraftan taze meyve ve sebze grubu en büyük oynaklığa sahip grup olarak ön plana çıkmaktadır. Bu durum, her ne kadar endekse dahil edilmeyle ilgili sorunlara her koşulda yol açsa bile, yıllık enflasyondaki aşırı değişkenliğin yalnızca güçlü mevsimsellikle ilişkilendirilemeyeceğini göstermektedir. Güçlü mevsimsel ürün grupları arasındaki bu farklılaşma sektörlerin piyasa yapılarındaki farklardan kaynaklanmaktadır. Detaylı incelendiğinde benzerleri rahatlıkla bulunabilecek aşağıdaki örnek grup fiyatlarındaki ayrışmayı özetlemektedir. Hava koşullarının yaz dönemi arifesinde ortalamalardan daha olumlu gerçekleştiği varsayılsın. Böylelikle tüketicilerin t-shirt ve benzeri yaz giyim ürünlerine olan talepleri artacaktır. Buna ek olarak, hava koşullarının olumlu seyretmesine rağmen mevsim meyvelerinin yoğun olarak üretildiği bir bölgenin sel veya dolu gibi bölgesel bir meteorolojik olumsuzluktan etkilendiği varsayılsın. Dolayısıyla, mevsim meyvelerinin arzında önemli bir gerileme söz konusu olacaktır. Sonuç olarak aynı dönemde, t-shirt ve benzeri giyim ürünlerinde talep; mevsim meyvelerinde de arz kaynaklı fiyat yükselişleri beklenebilir. Ancak, sektörel yapıların farklı olması fiyatların artışındaki Ekonomi Notları
Sayı: 6 / 5 Temmuz seviyenin ve dolayısıyla oynaklığın gruplar itibarıyla ayrışmasına yol açmaktadır. Giyim ürünlerini üreten birçok firmanın bulunması ve üretimin sezondan önce yapılması stok biriktirmeyi mümkün kılmaktadır. Bu durum talep şokunun arzla makul bir mertebede dengelenmesine yol açmaktadır. Diğer taraftan, talep gören mevsim meyvelerinin denge fiyatı arzda yaşanan kesinti ile orantılı olarak oldukça yüksek seviyelerde gerçekleşebilmektedir. Bu nedenle güçlü mevsimsellik taze meyve ve sebze sektöründe büyük bir enflasyon oynaklığına dönüşürken, giyim grubunda yıllık enflasyona katkılar daha öngörülebilir niteliktedir. Tablo : Yıllık Enflasyona Katkıların Tanımsal İstatistikleri A. Seçilmiş Grupların Yıllık TÜFE Enflasyonuna Katkıları (Yüzde Puan) İşlenmiş Gıda Akaryakıt Giyim Ürünleri Dayanıklı Ulaştırma T. Meyve ve Tüketim Malları Hizmetleri Sebze Ortalama,7,8,,,,65 Maksimum,7,9,6,6,6,7 Minimum -, -,56 -, -,7,9,5 Standart Sapma,77,9,,5,,8 B. Katkıların Birinci Değişimleri İşlenmiş Gıda Akaryakıt Giyim Ürünleri Dayanıklı Ulaştırma Taze Meyve ve Tüketim. Malları Hizmetleri Sebze Ortalama,,,, -,, Maksimum,,,,6,9,9 Minimum -, -,9 -, -,5 -,, Standart Sapma,5,6,,7,,67 Varyans Testi*,,,,,,8 Notlar: Veriler Ocak 6 ile Şubat arasını kapsamaktadır. İşlenmiş gıda burada ekmek, tahıl ve yağları içermektedir. *Varyans testinde test istatistiğine tekabül eden olasılık değeri. Panel A ve B de belirli bir gruba ait katkı serilerinin varyansları oranının e eşit olduğu hipotezini test etmektedir. Yıllık enflasyona katkılar hem büyüklük hem de oynaklık bakımından sıralandığında Tablo taze meyve ve sebze grubunun önde geldiğine, ancak bununla işlenmiş gıda grubu arasında belirgin bir fark olmadığına işaret etmektedir. İlk bakışta güçlü mevsimsellik sektörel yapıyla birleşerek önemli bir oynaklık oluştursa bile bu oynaklığın başka nedenlerden ileri gelen enflasyon oynaklığından sonuç itibarıyla farklı olmadığı düşünülebilir. Ancak, taze meyve ve sebze fiyat oynaklığının yapısal olarak farkı, katkıların değişimleri incelendiğinde belirginleşmektedir. Yıllık enflasyona katkıların aylık değişimleri Grafik de sunulmaktadır. Yıllık enflasyonlara katkıların aylık değişimleri ilgili ayda belirli bir grubun yıllık enflasyona yaptığı net katkı olarak yorumlanabilir (Atuk ve Sevinç, ). Aylık net katkılar incelendiğinde taze meyve ve sebze grubu haricinde kalan ürünlerin yıllık enflasyona katkısının oldukça sınırlı düzeyde kaldığı gözlenmektedir. Büyük dalgalanma gösteren işlenmiş gıda grubunda bile net aylık katkıların seyri düzgünleşmektedir. Başka bir ifadeyle, taze meyve ve sebze dışındaki ürün gruplarının birikimli katkısının basit süreğenlik modelleri kullanıldığında bile tahmin edilmesi mümkün olabilmektedir. Diğer taraftan, taze meyve ve sebze fiyatlarının yıllık enflasyona katkısının bir aydan diğerine yaklaşık puan kadar değişebilmesi grup fiyatlarının enflasyona etkilerini tahmin etmeyi adeta imkansız kılmaktadır. Ekonomi Notları 5
6 76 7 77 8 78 9 79 7 7 6 76 7 77 8 78 9 79 7 7 6 76 7 77 8 78 9 79 7 7 6 76 7 77 8 78 9 79 7 7 6 76 7 77 8 78 9 79 7 7 6 76 7 77 8 78 9 79 7 7 Sayı: 6 / 5 Temmuz Tablo de B paneli aylık net katkıların tanımsal istatistiklerini sunmaktadır. Tabloya göre seçilmiş grupların aylık net katkıları ortalama olarak sıfır düzeyindedir. Diğer taraftan gerek Grafik de gerekse tabloda görüleceği üzere taze meyve ve sebze aylık net katkısı diğer gruplardan belirgin olarak daha büyük değişkenlik göstermektedir. Oynaklık standart sapma ile ölçüldüğünde fark taze meyve ve sebze grubunda kata kadar çıkmaktadır. Grupların birikimli ve aylık net katkıları karşılaştırıldığında ise grafikler taze meyve ve sebze grubunun yıllık enflasyona katkı serisinin kendisi ile birinci farkının birbirine oldukça yakın bir görüntü sunduğuna işaret etmektedir. Nitekim tablonun en alt satırında test istatistiği bulunan serilerin kendileri ile birinci farklarının oynaklık bakımından istatistiksel anlamda aynı olduğu hipotezi taze meyve ve sebze gurubu hariç ürünlerde yüzde seviyesinde bile reddedilmekte; öte yandan taze meyve ve sebze grubu için yüzde 5 seviyesinde reddedilememektedir. Grafik. Seçilmiş Grupların Yıllık Enflasyona Aylık Net Katkıları (Yüzde Puan) Dayanıklı Tüketim Malları Akaryakıt Ulaştırma Hizmetleri İşlenmiş Gıda* Giyim Ürünleri Taze Meyve ve Sebze Ürünleri Not: İşlenmiş gıda burada ekmek, tahıl ve yağları içermektedir. Kaynak: TÜİK, TCMB. Bu temel analiz tüketici fiyatlarının oynaklığının çeşitli ürün grupları için yapısının ne ölçüde ve nasıl değiştiğine ışık tutmaktadır. Güçlü mevsimsellik tüketici fiyatlarını sektör yapısına bağlı olarak etkileyebilmekte; bu doğrultuda taze meyve ve sebze fiyatları TÜFE üzerinde mevsimsel desenler dikkate alındığında bile öngörülemez ve kayda değer bir oynaklık oluşturmaktadır.. Gerçek Tüketim Ağırlıkları ve Yaşam Maliyeti Güçlü mevsimsel ürünlerin yılın tamamı boyunca tüketim sepetinde olmayışı fiyat oluşumunun farklı yönleriyle ilişkilendirilebilir. Her ikisi de hava koşullarının etkisiyle belirlenmekle birlikte, giyim ürünlerindeki mevsimselliği talep; taze meyve ve sebze Ekonomi Notları 6
Sayı: 6 / 5 Temmuz ürünlerindeki mevsimselliği ise arz şekillendirmektedir. Mevsimsellik ister arz ister talep tarafından belirlensin, iki ürün grubu da yıl boyunca piyasanın genelinden temin edilememe özellikleriyle ön plana çıkmaktadır. Aslında ürünlerin piyasaya giriş ve çıkışlarının söz konusu olması bile fiyatlar üzerinde mevsimsel bir yapı oluşmasına yardımcı olur. Piyasaya ürünün girdiği ilk zamanlarda (taze meyve ve sebze ürünlerinde olduğu gibi) arzın düşük veya (giyim ürünlerinde olduğu gibi) talebin yüksek olması başlangıçta yükselen daha sonra da koşulların tersine dönmesiyle gerileyen fiyat desenleri ortaya çıkarmaktadır. Yukarıdaki bölümde gösterildiği üzere giyim fiyatları gibi güçlü mevsimsel yapı gösteren ürün fiyatları her yıl bir önceki yılın aynı dönemindekine yakın olarak tahmin edilebilir şekilde değiştiğinde yıllık tüketici enflasyonunu olumsuz etkilememektedir. Yılın her ayına ilişkin istikrarlı bir fiyat seyri önceki yıllarda gözlenen tüketim ağırlıklarının bir sonraki yılda da geçerli olabileceğine işaret etmektedir. Diğer taraftan, taze meyve sebze ürünlerinde gibi güçlü mevsimsellik sektörel yapıyla birleştiğinde, özellikle ürünlerin giriş aylarında, fiyatları oldukça yüksek oranlarda artabilen ürünlere cari yılda yapılan harcamaların önceki yıl ortalamalarında yapılacağı varsayımını gerçeklikten uzaklaştırmaktadır. Önceki yıllar fiyatlarına göre ölçülmüş tüketim ağırlıklarının cari yılda ani olarak yükselmiş fiyat seviyeleri için aynı kabul edilmesi bir üründeki büyük fiyat oynaklığının TÜFE endeksi geneline yansıyabilmesine olanak tanımaktadır. Bu etki mevsimsel düzensizliği yaşayan ürün sayısı ve ağırlıkları arttığı ölçüde fiyatların geneline transfer edilmektedir. Bu nedenle değişken ağırlık gibi önceki yılların mevsimsel ortalamalarına göre hazırlanmış tüketim ağırlıkları, kısa süreli ve aşırı fiyat hareketlerine karşı tüketicinin tüketim miktarını ayarladığı noktasını atlayarak yaşam maliyetini ölçmede önemli bir sorun teşkil etmektedir. Giriş aylarındaki artışların yüzde lere kadar çıkabilmesi ilgili dönemdeki tüketim miktarının değişmesini gerektirmektedir. Bunun kısa süreli ve belirli ürünlerde gerçekleşmesi ile tüketicilerin toplam harcamalarının süreğenlik göstermesi birleşince ürün ikamesi kaçınılmazdır. Böylelikle, aşırı ve haftalık fiyat artışlarının ürünlerin gerçek yaşam maliyetini fiyat etiketlerinin ima ettiğinden çok daha düşük oranlarda artırdığı söylenebilir. Tarayıcı verisi kullanıldığı taktirde güncel tüketim ağırlıklarını anlık hesaplamak mümkündür. Ancak, tüketici fiyatları derlenirken mevcut durumda bu tür bir veri seti bulunmadığından, yaşam maliyetini daha doğru ölçmek için güçlü mevsimsellik gösteren ürünlerin endeksleştirilmesinde ağırlık seçimine ilişkin varsayımlar önem kazanmaktadır. 5. Mevsimsel Düzensizlikler ve Enflasyon Hedeflemesi Enflasyon ortalama yaşam maliyetindeki değişikliği ölçme özelliğinin dışında ülkedeki genel fiyat seviyesi hareketlerini yansıtması bakımından enflasyon hedeflemesi uygulaması dahilinde en fazla önem atfedilen ekonomik göstergelerden biridir. Taze meyve ve sebze Ekonomi Notları 7
Sayı: 6 / 5 Temmuz fiyatlarında yapısı yukarıda tartışılan sürekli ve yüksek oynaklık, fiyat endeksinin genel fiyat düzeyine ilişkin bilgi içeriğini doğrudan etkilemektedir. Enflasyonun genel eğilimini düzensiz mevsimselliğin baskınlığı yüzünden enflasyon oranının kendisinden takip etmek güçleşmektedir. Bu oynaklığın tahmin edilemez oluşunun da para politikası uygulamaları açısından bir takım etkileri söz konusudur. Birincisi, para politikasının iletişimi bakımından temel/çekirdek göstergelere daha sık vurgu yapılmak zorunda kalınmaktadır. İkinci olarak, rassal hava olaylarına bağlı mevsimsel düzensizlikleri tahmin edememek enflasyon hedefleyen bir merkez bankası için yüksek hedef riski teşkil etmektedir. Bu risk enflasyon hedefinin etrafında daha geniş belirsizlik aralığı gerektirmektedir. Tüm bunlar neticesinde para politikasının iletişiminde para politikasına dışsal kabul edilebilecek bir gürültü oluşturmaktadır. Sonuç olarak, zaman zaman tahmin edilemez mevsimsel düzensizliklerin enflasyonun seyri üzerinde belirleyici olması para politikasının iletişimini güçleştirmektedir. Politika yapıcının para politikasının dışındaki bu yükü kabullenip devamlı ve etkin olarak iletişimini yapması halinde bile mevsimsel düzensizliğin para politikasına olan etkileri kontratlar ve enflasyon beklentileri kanalıyla sürebilmektedir. Taze meyve ve sebze fiyatları tek başına herhangi bir ayda yıllık enflasyonu,5 ile puan arasında değiştirebilmektedir. Örneğin, kiraların yılda bir kez güncellendiği ve güncellemede genellikle yıllık enflasyonun kullanıldığı düşünüldüğünde ardışık iki ayda kira güncellemesi yapan hane halklarının etkilendiği enflasyon oranları belirgin olarak farklılaşabilmektedir. Endeksleme davranışı böyle bir enflasyon seyri altında enflasyon oynaklığını diğer fiyatlar kanalıyla pekiştirmektedir. Mankiw, Reis ve Wolfers () enflasyon beklentilerindeki uyuşmazlığın hem yüksek enflasyonla hem de yüksek enflasyon oynaklığıyla ilişkili olduğunu saptamışlardır. Buna uygun olarak eğer fiyat yapıcılar fiyatları gelecek enflasyon beklentilerine göre belirliyorlarsa ve beklentiler arasında belirgin bir heterojenlik söz konusuysa, birçok firmanın fiyatlarını belirsizlik aralığının üst kısmına göre belirleyeceği düşünülebilir. Çünkü enflasyonist risklerin daha belirgin olduğu zamanlarda, algılanan belirsizlik aralığının daha aşağı kısımlarında fiyat belirlemenin fiyat yapıcının beklenen enflasyon maliyetlerini yükselttiği savunulabilir. Bu durum fiyat istikrarı üzerinde potansiyel bir risk sayılabilir. Söz konusu risklerin ülkeye özgülüğü de yukarıda bahsedilen politikalar ve iletişimi üzerindeki yükü artırıcı bir etken olabilir. Grafik te sunulan Türkiye nin taze meyve ve sebze fiyat endeksleri ilgili sektörlerdeki fiyatların gerek Avrupa Birliği ülkeleri genelinden, gerekse bu ürünlerin üretimindeki en önemli etmen olan iklim koşulları bakımından ülkemizle aynı sınıfta değerlendirilebilecek Akdeniz ülkelerinin tümünden farklı bir yapıda olduğunu Türkiye yılında diğer enflasyon hedefleyen ülkelere kıyasla ortalama olarak,5 puan daha geniş bir tahmin belirsizliği aralığına sahiptir. Ekonomi Notları 8
Sayı: 6 / 5 Temmuz göstermektedir. Enflasyon oynaklığını belirgin olarak etkileyen diğer unsurlardan döviz kuru ve emtia fiyat hareketleri gibi benzer ülkelerin de etkilendiği şoklar karşısındaki politika tutumunun iletişimi daha etkin yapılabilmektedir. Diğer taraftan, para politikasına duyarlılığı düşük olan ve ülkeye özgü asimetrik gıda şoklarının ülkemizde daha belirgin olması enflasyonun yükseliş eğiliminde olduğu dönemlerde diğer ülkelere kıyasla daha yüksek bir enflasyon baskısına işaret ederek, enflasyon algısı üzerinde olumsuz bir etki oluşturabilmektedir. Grafik. Avrupa da Taze Meyve ve Sebze Tüketici Fiyatları (Harmonize Tüketici Fiyat Endeksi, 5=) 5 5 Taze Meyve Fiyat Endeksi Yunanistan İspanya Fransa İtalya Avrupa Birliği Malta Portekiz Türkiye 5 5 Taze Sebze Fiyat Endeksi Yunanistan İspanya Fransa İtalya Avrupa Birliği Malta Portekiz Türkiye 5 5 5 5 5 5 55 5 56 6 57 7 58 8 59 9 5 5 5 5 5 5 55 5 56 6 57 7 58 8 59 9 5 5 Kaynak: Eurostat. 6. Sonuç Bu çalışmada güçlü mevsimselliğin tüketici fiyatlarına nasıl ve ne ölçüde yansıdığı araştırılmıştır. Sonuçlar, taze meyve ve sebze fiyatlarından tüketici fiyatlarına hem birikimli hem de aylık olarak büyük bir oynaklık yansıdığına işaret etmektedir. Bunda güçlü mevsimsellik kadar sektörel yapı da önemli rol oynamaktadır. Birçok ülkede genellikle enflasyon hedeflemesi rejimi açısından iletişimi kolay olan enflasyon oranı ile yaşam maliyetini daha düzgün ölçen enflasyon arasında bir ödünleşim söz konusudur. Ülkemizdeki taze meyve ve sebze fiyatları benzer iklim koşullarındaki ülkelerle kıyaslandığında bile oldukça farklı bir yapıdadır. Gözlenen yüksek oynaklığın yapısı ise düzensiz mevsimsellikten kaynaklanan ölçüm probleminin çözülmesinin bahsedilen ödünleşimin bir istisnası olduğuna işaret etmektedir. Bu çerçevede, taze meyve ve sebze ürünlerindeki bu durumun mevsimsel ürünler için geliştirilecek endeks yöntemlerinde hesaba katılması önem taşımaktadır. Söz konusu çözümün muhtemel sosyal ve ekonomik karşılıkları da yöntemsel alternatiflerin serilerin oynaklığına olan etkisinin sayısallaştırılmasının önemini ortaya koymaktadır. Bu bulgu daha önce Ögünç () çalışmasında dile getirilmiştir. Ekonomi Notları 9
Sayı: 6 / 5 Temmuz Kaynakça Atuk O. ve Sevinç, O. (). TÜFE de Sabit ve Değişken Ağırlık Sistemi Yaklaşımları: Türkiye Taze Meyve-Sebze Fiyatları Üzerine Bir Uygulama, TCMB Ekonomi Notları, /5. Atuk, O., Özmen, M. U. ve Sevinç, O. (). Treatment of Seasonal Products in Consumer Price Index: Emprical Evaluation of Methodological Choices Focusing on Fresh Fruits and Vegetables Prices, Central Bank Review (Değerlendirme aşamasında). Atuk, O. ve Sevinç, O. (). Enflasyona Katkı Hesaplamaları, TCMB Ekonomi Notları, /6. Başkaya, Y. S., Gürgür, T. ve Öğünç, F., (8). Küresel Isınma, Küreselleşme ve Gıda Krizi - Türkiye'de İşlenmiş Gıda Fiyatları Üzerine Ampirik Bir Çalışma, Central Bank Review, 8(), -. Mankiw, N. G., Reis, R. ve Wolfers, J. (). Disagreement about Inflation Expectations, NBER Chapters, in: NBER Macroeconomics Annual (8), 97. Öğünç, F. (). Türkiye de İşlenmemiş Gıda Enflasyonunda Oynaklık: Durum Tespiti, TCMB Ekonomi Notları, /5. Özmen, M. U. ve Sevinç, O. (). Price Rigidity in Turkey: Evidence From Micro Data. TCMB Çalışma Tebliği, /5. Ekonomi Notları, ekonomik gelişmelere dair tartışmalara zamanlı bir katkıda bulunmak ve TCMB bünyesinde Türkiye ekonomisi ve para politikası üzerine yapılan çalışmaların sonuçlarını kamuoyuyla paylaşmak amacıyla hazırlanan bir yayındır. Burada sunulan görüşler tamamıyla yazarlara aittir, dolayısıyla TCMB nin ya da çalışanlarının görüşlerini temsil etmeyebilir. Bu seri Yusuf Soner Başkaya nın editörlüğünde yayımlanmaktadır. Burada yer alan metnin tamamının başka bir yerde yayımlanabilmesi için TCMB den yazılı izin alınması gerekmektedir. Görüş ve öneriler için: Editör, Ekonomi Notları, TCMB İdare Merkezi, İstiklal Cad, No:, Kat:5, 6, Ulus/Ankara/Türkiye. E-mail: ekonomi.notlari@tcmb.gov.tr Ekonomi Notları