islam DOSONCE VE MEDENiYETiNDE YONETiM AHLAK iliskisi ' MANAGEMENT-ETHICS RELATIONSHIP IN ISLAMIC THOUGHT AND CIVILIZATION HAYOAR BEKiROGLU ~ DiB YONETiM HiZMETLERi GENEL MODORO V. oz Birlik:te y~ama ihtiyactyla var edhen insanlarm, birbirleriyle ili~kilerine dair planlama, uygulama ve denetim stireylerini ger~ekle~tirme aract olarak ortaya 9tkan yonetimin bangi ilke ve degerlere dayanmast gerektigi konusu kadim medeniyetlerden beri tartl~tlagelmi~tir. Yonetimin etik-a]llili degerlerle ili~kisine dair yakla- ~unlarda ki:iklti bir ge9mi~e sabiptir. Gtintimiiz dtinyasmda i:inemli bir ara~ttrma alaru bulunan yonetim etigi/ablakt konusunun, islam du~tince ve medeniyetinde siyasi, itikadi, ablaki ve fikhl izdu~timleq bulunmaktadrr. islam du~tincesinin ~ekillenmesine de etki eden bu arka plan, yonetim ablaktna dair Kur'an kilvramlanrun sagij.kh analizi aytsmdan onemli veriler sunmaktadtr. islam'm evrensel ~esajlanrun giintimiiz yi:inetim etigi/ablakt yakla~unlarma kazandtracagt perspektif aytsmdan da yonetim ahlaktna dair arka planm bir. sure9 olarak analiz edilmesi i:inemli bir ihtiya9ttr. Bu baglamda, bu makale, Hz. Peygamberin yonetime dair yakl~unlanrun yaru stra ondan sooraki donemlerde ya~anan stireylerin barmdtrdjgt anlam yer9evelerini ele almakta, farkb ilm1 disiplinlere gore geli~ip biyim.lenen yakl~tm.lar iizerinden, islam du~tince ve medeniyetinde yonetiro ablakt tartj:~malanrun zeminini ortaya koyroaya 9a!J~maktadtr. Anahtar kelimeler: Yonetim, Ahlak, Siyaset, Din. ABSTRACT It has been " discussed since ancient civilizations that which principles and values the management, which emerged as a means ~ to realize planning, implementation and supervision of the relationships among humans who by nature need to live together with each other, should be based on. The position of management according to ethical-moral values bas a long history as well. Management ethics/morals, which has an important domain for research in today's world, features political, faith-related, ethica~ and fiqh-related projections. This background, which also contributes to the development of the Islamic thought, provides important data for healthy analysis of the Qur'anic concepts regarding the ethics of management. Evaluating the development of management ethics on a time course is crucial to gain the perspective of Islamic notion with respect to the needs of the modem world. In this respect, this study presents the standpoint of the Prophet Muhammad regarding the management as well as the period after his time, and the foundation upon which debates over management ethics take place through Islamic thought and civilization developed by different scholarly disciplines and approaches. Keywords: Management, Ethics, Politics, Religion.
1 04 I DiYANET ilmi OERGI CILT: 53 SAYI: 3 TEMMUZ-AGUSTOS EYLDL 2017 Giri~* 9 slam dti tince ve medeniyetinde yonetim ile ahlak arasmda kurulan ili ki, farkh disiplinlerce degi ik as:1lardan degerlendirilmi tir. Bu degerlendirme bis:imlerini genel. olarak teorik ve pratik yakla IIDlar olmak ilzere iki kategoride tasnif etmek mii.mkiindiir. Teorik yakla IIDlar, insanm yonetim gorevini ustlenmek ilzere yarahldtgi varsayunmdan hareketle, yonetim sisteminin ve yoneticinin ontolojik starusu tartl malan iizerinden ekillenirken, pratik yakla J.IDlar yonetimin varolu sal konumu ve me ruiyeti tarb malarmdan bir miktar uzak kalarak, yonetim ve yonetici hak.kmda belirli ablakl smrrlar 9izilmesine ve uygulama ilkelerinin belirlenip geli tirilmesine odaklanrr. Her iki yakla lid, islam dti tince ve medeniyetinin geli im siireciyle ayru eksende seyreder. Bu makalede, oncelikle yonetim-ahlak ili kisine dair teorileri besleyen belli ba ll siyasi olaylar ve akunlar ele alll11d!~, devammda ise yonetim-ahlak ili kisinin islam inans: ilkeleri ve ekolleriyle etkile i.mi, itikadilkelami kaynaklar perspektifinden incelenmi~tir. Yonetim-ablak ili~kisinin teorik boyutunun belirginle~mesini amas:iayan konular, "siyasi a91dan yonetim-ahlak ili~kisi" ve "itikadi/kelamt aytdan yonetim-ahlak ili~kisi" ba~wdan altmda ele alm.mt~ttr. Yonetim-ahlak ili~kisine bakt~ as:tsllll pratige donuk ilkeler ilzerinden gers:ekle~tiren anlayt~, daha s:ok ahlak, tasavvuf ve fi.lah eserlerinde kendisine yer bulmu~tur. Bu bakliodan, birbiriyle kesi~en noktalarm yogunlugu nedeniyle, ahlaki ve tasavvufi anlayt~ bir arada incelenmi~, fikhi bakt~ as:1st ise ayn bir b~llk altmda derlenmi~tir. Ahlaki ve tasavvufi bakt~ aytstyla fikhi yakl~j.idlan is:eren iki b~ltgm ardmdan, yonetim-ahlak ili~kisinin teorik ve pratik temellerinin degerlendirmesini iyeren sonus: k:tsnuyla makale tamamlannu~ttr. * "Kur'an'da Yt!netim Ahlaia" isimli tezimizden yararlamlarak hazrrlanmr~llr.
islam DO$UNCE VE MEDENiYEJiNDE YONETiM-AHLAK iliskisi J 1 05 1. Siyasi As:tdan Yonetim-Ahlak ili~kisi Hz. Peygamber'in iistlendigi siyasi ve idari sorumluliiklann onun niibiivvet gorevinin kapsamt is:erisinde bulunup bulunmadtgi hususu, Miisliimanlann devlet tasavvuruna da kaynakllk etmi~tir. islam tarihinde devlet olu~umunun Akabe biatlan 1 ile ba~laytp geli~tigi ve Hz. Peygamber'in onderligindeki Medine toplumunun; siyasi gii9 orgiitlenmesinin biitiin fonksiyonlanna sahip bir yapdanma oldugu kabul edilir. 2 Medine siyasi toplumu, Hz. Peygamber'in teori ile pratigi, siyasi ideal ile siyasi gers:ekligi birle~tirdigi, inanca dayab ancak her tiirlii iiyelige a9lk to plum anlayt~mt esas alrr. Etnilc farkhla~maya dayah katt iiyelik kahplan ve siyasi kattlun ktsttlamalan yoktur. Farkh isti~are usulleri uygulanmak sfuetiyle toplumun her kesimi is:in a91k bir katthm soz konusudur. 3 islam taribi i9inde siyasi yapdara model te~kil eden bu ilk uygulamada devletin, toplumdan bagunstz, soyut ve baskm bir yaptda olmadtgt goriiliir. Devlet, i.d.an9 sisteminin belirledigi ahhikl ve sosyal idealleri gers:ekle~tirmek i9in bir ara9trr. 4 Dolay1styla ilk uygulamalarda, fert ve toplumu devlet adma denetlemeye dayah siyasi ve sistematik mekanizmalann varbgt soz konusu degildir. 5 Hz. Peygamber, niibiivvet gorevini siirdiiriirken Miisliimanlann dini ve dtinyevl i~lerini diizene koymu~. hukuki ihtilaflan 96zmii~, ahlakl temellerde yeni bir toplum in~a etmi~, toplumun sosyal ve siyasal birligini sagla IDl~, bir taktm idari yaptlar kurmu~ ve aym zamanda kamunun idaresiyle ilgili baz1 yetkileri kullanarak bu konuda gorev ve sorumluluk iistlenmi~tir. 6 Hz. Peygamber'in vefattyla birlikte, siyasi birligin bozulmamas1 adma, heniiz Hz. Peygamber'in naa~t topraga verilmeden Saklfetii Belli Saide'de 1 Akabe biatlanmn ger~elde~mesi, biate kattlanlar ve yaptlan akitle ilgili detayh bilgi i~in bkz. Abdtilmelik Cemaliiddin ibn-i Hi~am el-mearifi, es-siretii 'n-nebevf, II. Basun, Misrr, ~eri.ketii Mektebetu ve Matbaatu Mustafa el-babi ei-halebi, 1955, c. 1, s. 431-442; Muhammed ibn-i Hibban b. Hibban Ebfi Hatim et-temim.i, es-siretii'n Nebevi ve Ahban1 '1-Huleja, II. Basun, Beyrut, el-kiitiibii's-sekafi, 1997, c. 1, s. 105-111. 2 Muhammed Nezir Kaka Khel, "Foundation Of The islamic State At Medina And Its Constitution", islamic Studies, 1982, c. XXI, sy. 3, s. 61. 3 Ebfi Bekir ibn Arabi Muh.anJmed b. Abdillah b. Muhammed el-meafiri el-i~bi.ri el Maliki, Ahkamii '1-Kur 'an, ill. Basun, Daru'l-Kiitiibi'l-ilmiyye, Beyrut 2003, c. I, s. 391; Aynca bkz. Ahmet Davutoglu, "Devlet'', DM, c. IX, s. 236,237. 4 Ebii'l-HasenAli b. Muhammed b. Habib el-basn e1-maverdi, el-ahkamii's-sultaniyye, Daru'l-Hadis, Kahire ts. s. 15-16; Davutoglu, "Devlet'', DM, c. IX, s. 236. s Davutoglu, "a.g.m.", c. IX, s. 236. 6 Bkz. Adil Yavt12, "Gazzali'nin Yi:inetim AnlaYI~mda, Hadis ve Siinnet Kiiltiiriiniin Etkisi", Necmettin Erbakan Oniversitesi ilahiyat Fakilltesi Dergisi, 2012, sy. 34, s. 8; CasimAvci, "Hilafet", DM, c. XVII, s. 539.
106 I OiYANET ilmioergi CiLT:53 SAYI:3. TEMMUZ-AGUSTOS-EYLUL2017 ensar ve muhacir arasmda yapilan isti~areler sonucunda Hz. Ebu Bekir'e biat edilmi~tir. 7 Hz. Ali bu siire zarfmda Hz. Peygamberin defin i~lemleriyle me~gul oldugundan toplanttya kat!lamamt~, 8 ancak yak.la~ik altl ay sonra, Hz. Fattma'nm vefatmt mtiteakiben, biatinin gecikme gereks:elerini de anlatlp Hz. Ebu Bekir'e biat etmi~tir. 9 Hz. Peygamber'in vefatmdan sonraki siyasi olaylar ile yoneticinin ses:irn usulii etrafmda geli~en fikirler, devammda geli~en ilke tabanh tartt~malara da kaynakltk edecektir. 10 Miisliiman toplumun kendi arasmdan fark11 usullerle yoneticiler belirledigi Huleta-yi Ra~idin donemirlde (632-661) siyaset ve devlet olgusu insanm sorumluluk, kabiliyet ve ehliyet alam is:inde kavranmt~tlr. Halifeler, oliimtinden sonra yerine ges:ecek yoneticiyi belirlerken, kendi ailesinden birirli dii~iinmemi~tir. Yoneticinin belirlenmesinde ytiksek ahl ka ve irlsani degerlere sahip ilk Miisltimanlardan ve A~ere-i Mtibe~~ere'den olma gibi degerler dikkate ahnrm~trr. 11 Devletin te~ekktil ve devammda ihtiyas: duyulan bilgi kaynagmt ilm! is:tihatlar saglarken, siyasi liderligin tesis edilme yontemi de timmetin ~ura ve biati ~eklinde ortaya konmu~tur- Bu yakla~tm Ehl-i Siinnet'in temel anlayt~int olu~turmu~ ise de ~Ia, siyasl liderligin tayin ve tesisinde nassm esas ahnmast gerektigini ileri stirmii~ ve tevartis esasma dayah bir imamet teorisi geli~tirmi~tir. 12 Hulefa-yi Ra~idin donemi, devlet anlayt~i ve miiessesele~me itibariyle sonraki donemlere ait uygulamalann islamiligi konusunda kaynak ve mikyas kabul edilmi~tir. ilk halifeler; ytirtitme, yargt ve belirli ols:iide yasama yetkisini ellerinde tutmalanna ragmen Kur'an ve Stinnet'in ols:ulerine bagh bir iktidara sahip bulunduk.lanmn farkmda olarak uygulamalarda bulunmu~lardrr. Aynca onlar, "Hz. Peygamber'in halifesi" stfattyla i~ goren, devletin ve iimmetin menfaatleriyle ~ahsi menfaatlerini birbirinden ayrrabilen idealist anlayt~l da korumu~ lardrr. 13 Bu donemdeki uygulamalar, devletin temel siyasi ve ahlaki hedefl.erine sadlk kalmdtgt siirece mtiessesele~me konusunda esnek ve yenile~meye as:ik bir anlayt~ geli~tirilebilecegini de gtistermi~tir. 14 Hz. Omer'in sava~ ganimetlerini ve fethedilen arazileri devlet mtilkii olarak degerlendirip 7 Ebii'l-Fida isrnail b. Orner ibo-i Kesir el-kurey~i ed-dime~kj, el-biddye ve'n- Nihdye, (Thk MustafaAbdiilvahid), Beyrut, Darii'l-Ma'rife, 1976, c. IV, s. 488-492. 8 ibn-i Hi~arn, Siret, c. II, s. 656-658. 9 ibn-i Hibban, Siret, c. II, s. 435-436. 10 Bkz. Avc1, "a.g.m.", c. XVII, s. 540-541. 11 Bkz. Mustafa Fayda, "Hulera-yi Ra~idin", DiA. c. XIII, s. 324-332. 12 Bkz. Davutoglu, "a.g.rn.", c. IX, s. 236. 13 Mustafa Fayda, "a.g.rn. ", c. Xlll, s. 331. 1 ~ Davutoglu, "a.g.rn.", c. IX, s. 237.
isl4m 00$0NCE VE MEDENiYETiNDE YONETiM-AHlAK iliskisi I 107 gazilere maa~ baglamast, 15 is:ki is:ene Hz_ Peygamber ve Hz. Ebu Bekir doneminde la.rk degnek vurulurken Hz. Orner' in bunu seksene 91karmast 16 gibi adtmlar bu baglamda ornek verilebilir. Sonraki donemlerde meydana gelecek siyasl tart1~malarda atlfta bulunulan konulardan biri olan yonetim yetkisinin ustlenilmesinde usul sorunu ile ilgili yakla~im farklthklanmn da yonetim-ahlak ili~kisinin konumianmasmda da etkili oldugunu soylemek mumlctindur. Os:uncu halife Hz. Osman'm hilafeti doneminde yonetim-ahlak ili~kisinin kavramsal s:ers:evede olmasa da somut olaylar iizerinden ~ekillendigi, fetihlerle gelen zenginle~menin ve akabinde ya~anan ekonomik kriz SIrasmda ya~anan ahlak eksenli tart1~malann sonraki siyasl ayn~malara da kaynakllk ettigi goriilmu~tiir. ibn Haldt1n'a (o. 808/1406) gore Hz. Osman doneminde fetihler buyiik ols:ude tamamlanmt~, millete ait devlet tekemmul etmi~, Araplar diger uluslarla kendileri arasmda stmr konumunda olan Basra, Kufe, $am ve Mtstr'a ula~mi~lardl Hz. Peygamber'in hidayet yoluna uymak, ardmdan gitmek ve adabma riayet etmek, Kurey~ ve Hicaz ehlinden muhacir ve ensar olan sahabeler ile onlar d1~mdaki dar bir kesime mahsus hale gelmi~ti. Ben! Bekir b. Vail, Abdi.i'l-Kays, Rabla, Ezd, Kinde, Temlm, Kuzaa ve diger kabilelerin az saytdaki mensuplan d1~mdaki Musli.iman toplumun geneli Hz. Peygamber'le yakm bir sohbet is:inde olmamt~lardl Bununla birlikte bu kabile mensuplan, fetihlere katkiian ve zaferlerdeki ba~anlan nedeniyle kendilerine bir pay 91kanyor, is:lerindeki faziletli insanlann oncelikli hak sahibi olduguna inamyorlardl Nubuvvet doneminden sonra belirli bir zamanm ges:mesi ve vahyin kesilmi~ olmasi, siirs:me ve yalpalamalann etkenleri arasmdaydl Cahiliye damarlannm da harekete ges:mesiyle bu kesimler, ensar, muhacir ve sahabe dt~mda kendilerinin de yonetime laytk ve hak sahibi olduguna inandilar. Tum bu du~iincelerin olu~maya ba~lad@ zamanlar Hz. Osman'm donemine denk du~iiyordu. Artlk balifenin buyiik vilayetlere atadtgi valilere itbamlar yoneltiliyor, valilerin zulmettikleri ve israfa yoneldikleri gibi gereks:eler ileri si1riilerek itaatte gev~eklik gosteriliyor, bir la.smmm gorevden ahnmasma dair talepler dillendiriliyor, nihayetinde de bu yetkilileri gorevden almadtgt iis:in balifeye olurnsuz ele~tirilerde bulunuluyordu. Bu soylentiler bir sure sonra Medine'ye de ula~mi~, sambe arasmda rahatstzhk 15 Bilgi iryin bkz. Mustafa Fayda, Hz. Orner Zamamnda Gayr-1 Miislimle1; Marmara Dn. ilahiyat Fak. Yay., istanbul 1989, s. 26 vd. 16 Abdiirrezzak: b. Hemrnam es-san'ani, el-musannef, I-XI, thk. Habibilrrahman el A'zami, el-mektebetii'l-islami, Beyrut 1403, c. VII, s. 377-379; Buhan, Sahihu'/ Buhiirf (el-ciimiu '1-Miisnedii 's-sahihu 'l-muhtasar min Umfiri Rasfililliih sallalliihii aleyhi vesel/em ve Siinenih ve Eyyiimih), haz. Muhammed Nizar Temim-Heysem NizarTemim, Dfu-ii'l-Erkarn, Beyrut 1995, "Hudfid", 5.
108 I OiYANETIL.MiDERGi CILT:53. SAYI:3 TEMMUZ A~USTOS-EYLOL2017 olu~mu~, Hz. Osman'm gorevi bt.rakrnas1 veya sikmhh valileri gorevden almast yoniinde temayiil belirmi~ti. Bunun iizerine halife, baz1 sahiiblleri farkh illere gondererek duyumlar hakkmda denetim yaptrrdt. Ammar b. Yasir dt~mdaki diger denet9iler iddialarm ast.lslz oldugu ve herhangi bir olumsuzluk gormedikleri kanaatiyle geri dondiiler. Ancak Yahudi kokenli gruplar ve miinafi.klar tarafmdan desteklenen fitne hareketi, valiler hakkmdaki iddialan dilden dile ve mektuplarla yaymaya devam etti. Bu arada insanlarm ziihtten uzakla~tp yozla~tlgm l, israfm yaygm la~hgmt ve bir gtinlillc yeme-iyme ihtiyacmdan fazla mal edinmenin, alhn veya gtimu~ biriktirmenin israf olduguou dile getiren Ebii Zer el-glffiri, yoneticilere dair ele~tirileri nedeniyle rahatstzhga neden olmu~tu. Halife Hz. Osman'm ise bu rabatstzltgi gidermek amactyla, Ebii Zerr'in de talebi ve nzast dogrultusunda onu Rebeze'ye surgtin etmesi muhalifler tarafrndan tartl~malara roalzeme edilmi~ti. 17 Hz. Osman doneminde y~anan siyasl tartl~malann temelinde diger nedenlerin yanmda yonetimin ahlaklligine dair tartl~malar baglammda dile getirilen idari kadrolarm belirlenmesinde ehliyet ve liyakatin goz ardt edildigi, kabilecilik yaptldtgt, kamu kaynaklanmn kullamlmasmda tasarrufa riayet edilmedigi, arazi rejiminin adalet ilkelerine gore geryekle~tirilmedigi, ganimet ve bazine mallannm dagttt.mmda olyiilii ve ilkeli davramlmadigt gibi iddialar, halifenin ~ehit edilmesine kadar varan siyaslyalkantliann 18 da temelini te~kil etmi~tir. Miiminlerin emirinin mubalefet hareketi tarafmdan ortaya atllan iddialar tizerinden yonetimi brrak:maya davet edilrnesi ve gorevinin ba~mdayken ~ehit edilmesiyle birlikte, halifenin sorumlulugu, balifenin gorevini irada kusur ettiginde hal' edilip edilemeyecegi, isyan ve siyas1 mubalefet gibi konularda farkl1 goru~lerin ileri surulmesine de zemin hazrrlallll~tj.r. 19 Hz. Osman'm ~ehit edilmesi ayn~malan sonlandrrmam1~, aksine Hz. Osman'm haks1zhga ugrad1g1 ve dordiincu halife Hz. Ali'nin Hz. Osman'm katillerine k~t etkin bir miicadele sergilemedigi iddialarmt ileri siiren gruplar, halifenin icraabna k~1 fiili tepki koymu~tur. Katillerin cezalandmlmasi konusunda baskt altmda olan Hz. Ali, "Osman'! hepimiz oldiirdillc!" diyen kalabahk bir gtirub kar~tsmda 9aresiz kalllll~, Hz. Osman'rn valilerini gorevden alllll~, bu durumda her ge9en giin artan i9 kan ~t.klt.klarla fetihler durmu~, ashab boltinmii~tiir. Hz. Ai~e'nin onciilillc ettigi, aralarmda Taiba b. Ubeydullah ve Zubeyr b. Avvam gibi saygm sahiibile- 17 ibn Haldii.n, Divanii'l-miibteda ve'/-haber fi Tarihi'/-Arab ve'/-berber ve Men Aserehiim Min zi'~-$e'ni'l-ekber, II. Basun, Daru'l-Fikr, Beyrut 1988, c. n, s. 583-588. 18 Bkz. ismai1 Yigit, "Hz. Osman", DiA, c. XXXIll, s. 440. 19 AVCI, "a.g.m.", C. XVll, S. 541.
islam OO$ONCE VE MEDENlmiNDE YONETiM AHLAK ll.l$kisi I 1 09 rin de bulundugu muhalefet hareketi ile Hz. Ali yonetimi arasmda Cemel Vak'as1 olarak bilinen muharebe geryekle~mi~tir. 20 Hz. Ai~e'nin onctiluk ettigi hareketin, Hz. Ali'nin hilafetine degil, Hz. Osman'm katillerine yaptmm uyguianmasma yonelik bir bukukilik aray1~1 olarak degerlendirilmesi de miimki.in go:riinmektedir. Nitekim Hz. Ai~e'nin taraftarlanna bitabmda, "Kendilerine Kitaptan bir pay verilenleri gormiiyor musun ki, aralarmda hiikiim vermesi i9in Allah 'zn Kitabma fagrzlzyorlar." 21 ayeti iizerinden bir motivasyon saglamas1 bu duruma i~aret etmektedir. 22 Hz. Osman'm katillerinden besap sorulmadigi gerekyesiyle Hz. Ali'ye biat etmeyip balifenin olu~turu lacak bir ~Ora meclisi taratindan belirlenmesi gerektigini ileri stirerek ba~ka bir mubalefet bareketi b~latan Muaviye b. Ebu Stifyan (o. 60/680) ile Halife Hz. Ali'nin ordusu arasmda ya~anan Sif'fin Sava~1 23 ise yonetim yetkisinin iistlenilmesinde dini referanslarm araysalla~tmlmas1 baklmmdan onemli bir parametre niteligindedir. Aylarca siiren ve aym inany ve degerlere sahip binlerce insanm birbirini katlettigi bu sava~ta yenilecegini anlayan Muaviye, askerlerine Kur'an sayfalanm m1zraklarmm ucuna taklp "Sava~1 blfakalun, araiidzda Allah'm kitab1 hakem olsun" diyerek kar~1 tarafa seslenmelerini emretrni~tir. Bu manevra kar~1smda sava~1 durdurmak durumunda kalan Hz. Ali, Mm1viye'nin iki taraf arasmda bir bakem beyeti olu~mas1 ve ihtilafh konulann bu heyet tarafindan sonuylandirmasi teklifini de kabul etmi~tir.2 4 Diger yandan bu yakla~imi me~ru bulmayan ba~ka bir grup ise, AJlah'm kitab1 d1~mda kimsenin hakemliginin kabul edilemeyecegi argiimamyla 25 yeni bir aklm ba~latrru~, "Haricller" olarak bilinen bu grubun ileri stirdiigu fikirler bl'r sonraki ba~llkta anlattlacak olan itikadilkelami yoneli~ler ayismdan da onem arz etrni~tir.2 6 Ortak baguns1z bir heyetin ibtilaflan gi- 20 Ebii Ca'fer Muhammed b. Cerir b. Yezid el-amiili et-taheri, Tdrih-i Taber/, Tdrihzi 'r Rzisul ve'i-miiluk, II. Bas1m, Daru't-TO.r3s, Beyrut 1967, c. IV, s. 442-563; Ebil'l Fida ismail b. Orner b. Kesir el-kure~i, el-bidtiye ve'n-nihtiye, Daru'l-Fikr 1986, c. VII, s. 229-245; ibn Haldiin, a.g.e., c.ii, s. 606-608; Ethem Ruhi F1g!ah, "Cemel Vak'as1" DlA, c. VII, s. 320. 21 Al-i imrao, 3/23. 22 Bkz.tbn Haldfrn, a.g.e., c. II, s. 265. 23 Taheri, Tdrih, c. IV, s. 563-566, c. V, s. 67-71; tbo Kesir, el-bidtiye. c. VII, s. 276-277; ibn Haldiin, a.g.e., c. II, s. 625-635; ismail Yigit, "Slffin Sav~l",D]A, c. xx:xvn, s. 107. 24 ibn Haldiin, a.g.e., c. II, s. 632. 25 Kadi Abdillcebbar, ei-mugnf fi Ebvobi 1-Tevhfd ve 'l-ad/, (Edisyon ve Tahkik: Hudr Muhammed Nebha) I. Bas1m, Beyrut, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye, 2012, 20/96-98; Yigit, "a.g.m.". c. XXXVII, s. 108; irfao Aycan, "Muaviye b. Ebii Silfyan", DlA. c. XXX, s. 333. 26 Muhammed b. Abdiilkerim e~-$ehristani, el-milel ve 'n-niha/, (Thk. Muhammed Seyyid Geylaru), Daru'l-Ma'rife, Beyrut 1984, c. I, s. 113-138.
110 I DiYANETILMi DERGi cilt:53 SAY1:3 TEMMUZ A~USTOS-EYLOL2017 dennek iyin karar vennesi konusuodak.i uzla~ma iizerine olu~turulan hakem heyetinin etkin kararlar alamamast ve ahnan kararlann manipille edilmesi, yonetim-ahlak ili~kisinin pratik degeri aytstndan ele almmaya muhtayttr. Ra~id Halifelerin dordiincii halkast Hz. Ali'nin, Hanci Abdurrahman b. Miilcem tarafindan yaralawp ~ehit edilmesi, 27 kendisinin yerine geyecek bir halife tayin etmeyi uyguo gormemesi, oglu Hz. Hasan'm (6. 49/669) da yonetici olmast konusuodak.i taleplere ragmen, iimmetin birliginin saglanmast adma halifelikten feragat edip Muaviye b. Ebu Siifyan'a biat etmesiyle 28 birlikte, daha once temelleri atdan Emev'i Devleti resmen kurulmu~tur. 29 Emevl Devletinin kurulu~u ve yonetime dair usul ve ilkeleri ile yonetim uygulamalan, yonetim-ahlak ili~kisi aytstndan yeni bir donemin ba~langtctnt te~kil etmektedir. 30 Hulefli-yi Ra~idin "halifetii resulillah" (Allah resuli.iniin halifesi) veya "emlrii'l-mii'minin" (miiminlerin idarecisi) unvamru kullanmt~ken 31 Emevller doneminde devlet ba~karu iyin "halifetullah" (Allab'm balifesi) unvarurun kullamlmast, 32 yoneticiye Allah adma ve ondan aldtgt yetkiyle uygulayan ki~i olma ~eklinde manevi bir giiy ve otorite saglamt~trr. Merkezi devleti kutsalla~trran anlayt~m, sonraki bolilmlerde de tartt~tlacak olan, devleti Tann'nm yeryiiziindeki yansudast ya da mutlak ruhun (geist) tarih iyindeki tecessi.im etmi~ ~ekli olarak tamrnlayan Hegel' in (o. 1831) filcriyle 33 benzerlik ta~tmast dikkat yekicidir. ilk dort halifenin yonetimi iistlendigi "hilafet donemi" ile Emevller'in yonetim yetkisini deruhte ettikleri "saltanat donemi" hakkmdaki degerlendirmelerde, yonetim ahlakt kavrammtn kapsamma giren; yoneticinin se9ilme usulleri ve yoneticinin ta~udast gereken nitelikler ile yonetim uygulamalanrun on plana ytkttgt goriilmektedir. ilk dort halifenin seyiminde, ehliyet ve liyakat sahibi olmamn yam stra, isti~are ve icma yoluyla seyilme prensipleri dikkate ahn.mt~ken Muaviye'nin, sava~t da iyeren siyasi miicadeleyle yonetimi ele geyirmesi ve oglu Yezid'i (6. 64/683) veliaht tayin etmesi, 3 "yoneticiligin intikalinde veraset sistem.ini ortaya ytkarmt~ttr. 35 Bu donemde, yonetimde dinin hiikiim.lerinin ikinci planda tutuldugu, giiciin hukuktan degil kuvvetten beslendigi, kamu yaran yerine ki~i, aile, akraba 27 tbo Haldfio, a.g.e., c. 2, s. 645; Ethem Ruhi Flglall, "Ali", DiA, c. 2, s. 374. 28 tbn Haldfio, a.g.e., c. II, s. 648. 29 ismail Yigit, "Emeviler", DiA, c. XI, s. 88; Avc1, "a.g.m.", c. XVII, s. 541. 30 Bkz. tbn Haldfin, a.g.e., c. II, s. 650. 31 Ebu AbdiU h Muhammed b. Sa'd b. Men!' el-k.atib el-h~iml el-basn el-bagdadi, Tabakatii'l-Kiibra, (Thk. ihsan Abbas), I. BasUD, Daru's-Sadr, Beyrut 1968, c. ill, s. 183. 32 Yigit, "a.g.m.", c. XL s. 88, Avc1; "a.g.m.", c. XVII, s. 541. 33 Davutoglu, "a.g.m.", c. IX, s. 235. J.l Taberi, Tarih, c. V, s. 323 vd. 35 tbn Haldfin, Tarih, c. II, s. 650.
islam Oil$0NCE VE MEDENiYETiNOE YONETiM AHLAK ilj$klsi I 111 ve kabile gibi baglann ve ~Ikarlann oncelendigi gibi iddialar, islam alimleri ve Miisliiman toplum tarafmdan yogun bir ~ekilde giindemde tutulmu~, bu nedenlerle Emevi donemi boyunca me~ruiyet, bukul(ilik ve ahlakilik eksenli tartt~malar canltbgllli korumu~tur. 36 Yonetime getirilmesindeki usule yaptlan itirazlann ve me~ruiyeti olmadtgt iddialannm yam srra, Yezid b. Muaviye'nin dini ve ahlaki degerlere baghhk konusunda ki~isel zafiyetlerinin de bulundugunu dillendiren muhalif hareket, Hz. Peygamberin torunu Hz. Hiiseyin'in (6. 611680) hilafet makamma elveri~li oldugunu benimsemi~ ise de Hz. Hiiseyin, Yezid ordusu tarafmdan Kerbela'da ~ehit edilmi~tir. 37 Aym ~ekilde hilafetin saltanata donii~tiiriilmesine bir kar~i duru~ o!arak kendisini emrrii'l-mii'minin ijan eden ve yakla~tk on ytl boyunca Miisliiman cografyanm yansma yakmmm destegini alan Abdullah b. Ziibeyr (o. 73/692) de Haccac b. Yusuftarafmdan Kabe'de aylarca muhasara altmda tutulmu~tur. Hz. Hiiseyin'in actmastzca ~ehit edilmesi ve Abdullah b. Ziibeyr taraftarlanna yonelik ku~atmada Kabe'nin mancmtklarla ta~lanmast, Abdullah'm taraftarlanyla birlikte katledilmesp 8 gibi travmatik olaylar, elim hirer tarihi hadiseden ibaret kalmamt~, aym zamanda yonetim sistemlerinin ve yoneticilerin ahlakiligi konusu iizerinden itikadi ve siyasi ~eki~melerin siiregelen derin bir ayn~maya donii~mesine neden olmu~tur. Yonetimin toplumun din ve diinya i~lerini diizenlemek amacmdan saptp belirli bir ailenin hakimiyetini me~rula~trrmak i~in kullamldtgt kabuliine dayah fikri muhalefetin saltanat donemi boyunca devam ettigi goriiliir. Agrrhklt olarak KUfe merkezli hareketlerin on plana ~Ikttgt dini argiimanlara dayah bu muhalefet otoriteye degil yonetimin me~ruiyetine kar~tdrr. 39 Aym ~ekilde, kamu giiciiniin ve maliyesinin rrk, kabile veya akrabalik baglan on plana almarak kullamlmast ve Arap olmayan Miisliiman gruplann (mevali), kamu uygulamalannda e~itliksiz muameleye tabi tutulmast da to plum kesimleri arasmda krnlmayt derinle~tirmi~ ve idareye yoneltilen ahlak ve adalet eksenli ele~tirilere kaynakltk etrni~tir. 40 Emevller'den soma yonetimi ele alan Abbasller iimmet i~inde kotii bir intiba brrakmt~ olan Emevi hilafetinin alternatifi olma avantajllli iyi kullanmt~, toplumsal muhalefeti besleyen kamu uygulamalannm olu~turdugu rahatstzhktan yararlanmt~ ve Hz. Peygamber'e nesep itibariyle yakmhgt da me~ruiyet iyin gerek~e gostererek devlet yonetimini ele ge~irmi~lerdir. Emevllerle ba~layan "yoneticinin dini/manevi giicii ve otoriteyi de temsil 36 Bkz. Yigit, "a.g.m.", c. XI, s. 88-89. 37 ibn Kesir, el-bidt1ye, c. VIII, s. 159; Ethem Rubi F1glalt, "Hiiseyin", DM, c. XVIIl, s. 520; Dna! Klh~. "Yezid", DiA, c. XXXXIII, s. 514. 38 ibn Kesir, el-bidt1ye, c. VIII, s. 250; Hakkt Dursun YildiZ, "Abdullah b. Ziibeyr b. Avvam", DM, c. I, s. 145-146. 39 Avc1, "a.g.m.", c. XVll, s. 542. 40 fsmail Yigit, "Mevali", DjA, c. XXIX, s. 424-426.
112 I DiYANET ilmidergi CiLT:53 SAY1:3. TEMMUZ-AGUSTOS-EYLOl2017 ettigi" anlay1~1 Abbasilerde de silrdtiriilmii~, yoneticilere "hallfetullah" ve "zlllullahi fi '1-arz'~ gibi unvanlarla hi tap edilmi~tir. 41.1055'te Bagdat'a gelen Biiyiik Sel~uklu Devleti hiiki.imdan Tugrul Bey'in (o. 455/1063) Abbasi Halifesi Kaim-Biemrillah'm (o. 467/1075) hilafetine son vermeyip yonetim yetkisini payla~ma yolunu se~mesi, dini-manevi iktidan temsil eden balifenin yanma, idari ve siyasi iktidan temsil eden sultanm eklenmesi ve bu iki otoritenin gene! olarak birbirlerini gii~lendirecek uygulamalarda bulunmast 4 \ din ve devlet i~lerinin farklt otoritelerce temsil edildigi bir yonetim te~kilatlanmast olarak alglianmaffil~, yonetimde yetkinin payl~1ldlgt yeni bir sistemin ba~langjc I olarak kabul edilmi~tiry Sel~uklu sultanlan doneminde bu ili~kinin stirdtiriildiigu goriilmektedir. Halife veya sultan lakab1yla arulan yoneticilerin belirlenmesinde nesep bag1 olmas1 ~eklindeki tercih devam etmi~tir. Osmanh Devleti donemine gelindiginde yonetim-ahlak ili~kisi kuramsal ve pratik anlamda kar~11ik bulmu~, KmalizadeAli Efendi'nin (o. 979/1572) "daire-i adliye" olarak ifade ettigi "adalet dongiisii" yonetim uygulamalanrun temelini olu~turmu~tur. Buna gore; devlet, balk, ekonomi ve ordu/gii~ arasmdaki bag1 koruyan ve miilkii ayakta tutan ~ekirdek gii~ adalettir. 44 Kaynagllli Islam dininden alan ve ken dine ozgii kurumsalla~m1~ bir yap1y1 ifade eden bu adalet dongiisii, ulema ve dii~iinilrlerin devleti denetlemesinde anahtar bir konuma sahip olmu~, toplumsal dengenin saglanmast ve devletin gev~eklik, btkkm.hk ve gerileme gibi olumsuz durumlann i9ine dii~mekten kurtulmas1 da "esaslann esast" olarak kabul edilen adaletle ili~kilendirilmi~tir.45 Kamu idaresinin en iist otoritesini temsil eden Osmanl1 padi~ahlannm., Yavuz Sultan Selim'den (o. 926/1520) itibaren halife unvan.idlda ta~tdtklan, ba~lang19ta "badimii '1-haremeyni ~-~erifeyn" unvaruyla yetinilirk.en, Kam1ni Sultan Siileyman'dan (o. 974/1566) itibaren "halife-i n1y-i zemin", m. Selim'den (6. 1223/1808) sonra ve ozeuikle Sultan Abdiilaziz'den (1830-1876) itibaren de "halife-i miislimin" ve "zillullahi fi'l-arz" lakaplanrun kullaruld1gt bilinmektedir. 46 Boylece dinl/~er'i ve siyasi otoriteyi tek ki~ide toplayan yonetsel anlayt~a geri doniilmii~, Emevi doneminde oldugu gibi, yoneticinin Yaratlc1yla ilintili bir unvanla amlrnast gelenegi canlandtnlml~tlr. 41 Bkz. Ytldtz, "a.g.m.", c. I, s. 31 vd;avc1, "a.g.m.", c. XVTI, s. 542. 42 Bkz. ibn Kesir, el-bid6ye, c. XV, s. 792. 43 Bkz. Avc1, "a.g.m.", c. XVTI, s. 542. 44 Ersan Ersoy, "Dev1et Ahlaia veya Ahlakh Dev1et", Sosyologca, s. 110; Abdilllatif Armagan, ''Klasik Donemde Osman1J1arda Dev1et Yonetim Anla}'l~rnda Dair Baz1 D~iince1er", Gazi Akademik Bakz~. c. 5, sy. 9, KJ~ 2011, s. 155. 4 s Ejder Okum~. "OsmanWar'da Siyasa1 Bir Kurum 01arak Ada1et Dairesi", Sosyal Bilimler Ar~ttrma Dergisi, Mart 2005, sy. 5, s. 45-51. ~ Armagan, "a.g.m.", s. 149-150.
islam D0$0NCE VE MEDENiYETiNDE YONETiM-AHl.AK I~Kisl I 113 islam tarihi boyunca devlet anlayt~mdaki en onemli degi~melerden biri, Osmanh Devleti'nin yikllmastyla hilafetin ortadan kalkl~j. ve somlirge doneminin ardmdan ortaya 9Ikan millet-devlet orgiitlenmesine ge9i~tir-.bu donii~iim, gerek teorik gerekse pratik devlet anlayt~mda ciddi bir hesapla~ma zorunlulugunu beraberinde getirmi~tir. Oncelikle devlet, hukuki ve ahlakl temelli hayat anlayt~idl siyasi anlamda hayata ge9iren bir ara9 olmaktan 90k, modem milletlerarast sistemin bir unsuru olarak anla~tlmaya b~~lanmi~hr. Miisliiman toplumlarm IL Diinya Sava~t 'ndan soma yaygmla~an bagunsizlik miicadeleleri, Miisliiman niifusa dayanan millet-devletlerin ortaya 9Ikl~1 ile sonuylanmi~hr- Bu devletlerin yonetimi, kendi :t:nedeniyet ge9mi~i ve dolaytsiyla da kendi tarihine ozgii yonetim anla}'l~l yeni bir siyasi anlay1~m esaslarma gore ~ekillenrni~tir. dt~mda, Modem diinyanm, Miisliiman toplumlan idare eden erklerin olu~um evrelerinde, "devnetin islami-ahlakl idealleri geryekle~tiren bir ara9 oldugu" anlayi~llll otelemeleri, "islam! devlet" kavrailll iizerinden yeni bir dinlf siyasi aray1~a giren aklmlan tetiklemi~tir. Ancak bu aklmlarm, bir millet-devletin islam! esaslara gore diizenlenrnesi anlayi~tyla smrrh kalmalan, altematif bir milletlerarast hukuk ve siyaset sistemi olu~turmalarm1 zorla~hrilll~hr- 47 Giiniimiiz diinyasmda; dini referanslarm otoritenin me~rfila~tmlma aract haline getirilmesi ~eklindeki tarihsel omeklerin de etkisiyle, dini degerlerin ilkelere dayah bir yonetimin in~ast aytsmdan elveri~li olup olmadtgi tartt~ma konusu edilmi~tir. Yonetim ahlakma dair ilkelerin, giincel anlay1~ ve beklentiler qe goz oniinde bulundurularak yeniden ele ahnmast, degi ~en ve geli~en diinyanm etik ilkeler ve degerler noktasmdaki beklentilerine kar~1~ gelmektedir. 2. itikadi/kehimi A~1dan Yonetim-Ahlak ili~kisi. Islam dii~iincesinde inan9la yonetirn arasmda teorik ili~ki kurulmast amactyla, ilahiyat ve tabiiyat konulanyla birlikte imamet ve hilafet meseleleri de akaidlkelam kitaplannda ele allllidl~trr. Yonetim ve yoneticiyle 48 ilgili konulann inancm slhhati ayismdan ele ahnmasldln yerinde olmad1g1, 47 Bkz. Davutoglu, "a.g.m.", c. IX, s. 238. 48 Bkz. Ebii'l-Hasan el-efan, el-ibane an Usiili'd-Diyone, I. Basun, Kahire, Daru'l Ensar, 1977, s. 251-260; imfunii'l-haremeyn Abdiilmelik Ebii'l-Meali Ciiveyn1, Lumaz1 '1-Edille fi Kavoidi Ehli 's-siinne ve 'l-cemaa, (Tbk. Fakiya Hiiseyn Mahmud), Beyrut 1986, s. 128-130; Ebu Cafer Ahmed b. Muhammed et-tahavi, Akaidu~ Tahdviyye, ($erh ve Ta'lik: Naszruddin el-elbani), Beyrut 1993, s. 81; $emstiddin Ebu Abdillah ez-zehebi, el-mukaddimetu 'z-zehro fi idohi imometi'l-kiibra, (Thk. Ali Riza b. Abdillah b. Ali Rlza), Kahire 2008, s. 12 vd; Davutoglu, "a.g.m."; c. IX,. s. 238.
114 I OiYANET ilmi OERGi CiLT: 53 SAYI: 3 TEMMUZ A~USTOS-EYLOL 2017 daha yok Fiklh ilmi aylslndan degerlendirilmesi gerektigi. dile getirilmek.le birlikte, 49 ozellij9.e $1a'nm imamet ve hilafeti inany meselesi olarak i~lemesiyle birlikte, konunun akaid/kelam kitaplannda tez-antitez ~ek.linde ele almdigi kabul edilmektedir. 50 Akaid-KeHim kaynak.lannda imamet veya hilafet ba~hg1 altmda ele ah- nan tarti~malar, ilk dart halifenin yoneticiliginin temellendirilmesine ve me~ruiyete dair ileri si.iliilen anti tezlerin yi.iriitiilmesine yooeliktir. Bununla birlikte, me~ruiyete dair tezlerin Kur'iin ayetlerinin tefsir edilmesi ~eklinde ortaya konmu~ olmasi, 51 meseleyi aym zamanda Tefsir ilminin ilgi sahasma yekmi~tir. Ote yandan, Hulera-yi Rii~idinin ilmi, ahliikl ve idari kapasiteleri balammdan halifelige en liiytk ki~iler oldugu anlatlm1 ayet ve hadislerle peki~tiri lmi~, 52 yoneticide bulunmas1 gereken vasdlar sayllrrken yonetim ahliila anlay i~imn ilk omek.leri de ortaya konmu~tur. $Ia mensuplan, Hz. Peygamber'den sonra onun miinevl sorurnluluklanm da i.istlenecek ~eki lde, toplurnun liderligini deruhte etrnek i.izere, nasla belirlenmi~ bir imamm bulunmasmm zorunlu oldugu iddiasm1 gi.iylendirmek iyin Kur'iin iiyetleri ve badisler kar~1smda mezhebi bir anlay1~ ve yak.la~im sergilemi~lerdir. Boylece; yonetim-ahliik ili~kis i, yonetim-inany perspektifinde degerlendirilmi~, EW-i Si.innet ve Mu'tezile gibi inany ekolleri tarafmdan da sorun inany konusu olarak i~lenmi~tir. $1a'ya gore Cebrail (a.s.) Veda Hutbesi srrasmda Hz. Peygamber'e Hz. Ali'nin hiliifetini iliin etrnesini iletrni~. Hz. Peygamber ise ashabmm bunu kabullenmekte zorlanacagm1 di.i~i.inerek bir si.ire bu konuda du raksam1~, hac sonrasmda Medine'ye doni.i~ yolunda Gadir-i Hum mevkiinde konaklarken (H. 10, M. 632) "Ey Peygamber! Rabbinden sana fndirileni teblig et. Eger bunu yapmazsan onun verdigi peygamberlik gorevini yerine getirmemi olursun. Allah seni insan/ardan korur. $iiphesiz Allah, Jcafir /er toplulugunu hidayete erdirmeyecektir." 53 a.yeti nazil olmu~tur. Bunun i.izerine Hz. Peygarnber (s.a.s.) ashiibm1 toplayarak "Sekaleyn badisi" diye rne~bur olan sozlerini soylemi~tir: "Size paha bi{:ilmez iki ey bzrakzyorum: Allah 'm kitabzm ve Ehl-i Beytirni. Benden sonra bunlara sarzlzrsamz asia sapzklzga dii mezsiniz...". 54 Resfil-i Ekrem konu~rnasm1 bitirdikten sonra 49 Ebii Hamid Muhammed b. Muhammed Gazzali et-tiist, el-lktisiidfi'l-l~ikad, Beyrut 2004, s. 120, 127. 50 Osman Oral, "Kelam Ekollerine Gore Halife/Devlet B~kant 'nm Gorev ve Haklan", EKEV Akademi Dergisi, yii: 19, sy. 62, s. 380; Mebmet Akif Aydm, "imamet'' DiA, c. XXII, s. 204. 51 Oral, "a.g.m.", s. 380; Bkz. Cuveyn1, a.g.e., s. 128; Efari, a.g.e., s. 251-260. 52 Bkz. E~'ari, a.g.e., s. 251-260. 53 Maide, 5/67. 54 Hadis i9in bkz. Tirmizt, "Menaktb", 31; Ahmed b. Han bel, Miisned, (Thk.. $uayb el-
ISlAM D0$0NCE VE MEDENiYETiNOE YONETiM AHI.AK ili$kisi I 115 Hz. Ali'yi sag tarafma alrm~, elini tutup kaldrrmt~ ve ~oyle demi~tir : "Ben kim in mevlasz is em Ali de onun mevlaszdu: Allah 'zm, onu seveni sev, ona dii~man o/ana dii~man of!" Hz. Peygamber'in bu aylkl.amalanndan soma, ba~ta Hz". Ebu Bekir ve Hz. Orner olrnak tizere orada bulunan Mtisltimanlar Hz. Ali'yi tebrik etmi~lerdir. Bunun iizerine nazil olan "Bugiin sizin ic;in dininizi ilona/ ettim, iizerinize olan nimetimi tamamladzm, din olarak sizin ic;in islam 'z begendim" 55 mealindeki ayet de anlam olarak bu olayt anlatmaktadtr. 56 $ii mtifessirler Allah'm en son emrettigi farzm velayet oldugunu, boy Ieee dinin kemale erdigini ileri siirmekte,s 7 Hz. Peygamber'in Sekaleyn hadisinde Ehl-i Beyt'in kendisinden soma velayeti tistlenecegine vurgu yapmast tizerine, bir grup Mtisltiman'm Kabe'de bulu~up, imametin Ehl-i Beyt'ten birine verilmesini asia kabul etmeyeceklerine dair gizli bir anla~ma yaptjklanna dair rivayetlere yer vermi~lerdir. Bu anlatjmlara gore, "Yoksa (gerc;egi kabul etmeme konusunda) bir i~e kesin karar mz verdiler? $iiphesiz biz de (onlarz cezalandzrmakta) kararlzyrz. Yoksa onlarzn szrlarmz ve gizli konu malarmz duymadzgzmzzz mz sanzyorlar? Hayzr! Oyle degil, yanlarmdaki elc;ilerimiz (melekler) yazmaktadzrlar." 58 ayeti de bu durumu Hz. Peygamber'e bildirmek amactyla niizil olmu~tur. 59 $1a'nm hiliifet, imamet, vesayet ve velayet gibi yonetim kavramlanna bakl~i, Kur'an ayetlerinde yer verilen pek yok kavram gibi ahlaki kavram Jara da yanstmt~, nifak, zuliirn, bagy, fah~a gibi olumsuz nitelikleri anlatan ayetlerin Hz. Ai~e, Hz. Ebfibekir, Hz. Orner ve Hz. Osman ba~ta olmak Arnafid-Adil _Miir~id), I. Bastm, Beyrut, Miiessesetii'r-Risale, 2001, c. II, s. 71, 94, 262. Hadisin $ia ve Ehli SOnnet kaynaklanndaki varyasyon ve tartl~malan iyin bk.z. Ebfi Ca'fer Ahmed b. Muhammed et-tahavi, $erhu Mzl~kili'l-asaJ; I. Bastm, Beyrut, Miiessesetii'r-Risale, 1994, c. V, s. 13-20; Mustafa Oz, "Sekaleyn", DjA, c. XXXVI, s. 325-326; Ebii'I-Kastm el-mfisevi ei-hfii, el-beycinfi Teftfri'l-Kur'an, ts. s. 459. 55 Maide, 5/3. 56 Ebii'l-Hasan Ali b. ibrahim el-kumml, Tefsiru'I-Kwmnf, I. Bastm, Kum, Miiessesetii'l-imam Mehdi, 2014, c. I, s. 254-256; Ebu-Nadr Muhammed b. Mes'ud el- Ayy~i, Teftiru'I-Ayya~f. I. Bastm, Tahran, Merkezu't-Tab' ve'n-ne~r fi Miiesseseti'I-Bi'se, 2001, c. IT, s. 63-66; Muhammed b. Muhammed Rlza el-kummi el-me~hedi, Kenzii'd-Dekaik ve Bahrii'l-Garciib (Thk. Hiiseyin Dergahi), I. Bastm, Tahran, Mliessesetu $emsu'd-duha, 1968, c. rv, s. 20; Ebfi Ali Fad! b. Hasan et Tabersi, Mecmeu'l-Beyan fi Teftfri'I-Kur'an, I. Bastm, Beyrut, Daru'l-Murteda, 2006, c. III, s. 313-314; Muhammed Hiiseyin b. Muhammed b. Muhammed Hiiseyin et-tabatabai, Teftirii 'l-beyan fi '1-Muvafakati beyne 'l-hadisi ve '1-Kur 'an, (Thk. Asgar iradeti), I. Bastm, Beyrut, Daru't-Tearufli'l-Matbfiat, 2006, c. ill, s. 200-202, c. III, s. 313-315; Aynca bk.z. Ethem Ruhi Ftglalt, "Gadir-i Hum", DjA, c. XIII, s. 280. 51 el-kumml, a.g.e., c. I, s. 239; el-me~hedi, a.g.e., c. rv, s. 21-22. 58 Zuhruf, 43/79-80. 59 el-kumml, a.g.e., c. I, s. 254.
116 I DIYANET i..mi OERGI CILT: 53 SAYI: 3 TEMMUZ-AGUSTOS-EYI.OL 2017 i.izere sababenin onde gelenleri ve Muaviye b. Ebu Sufyan ile diger Emevi htiktimdarlanna i~aret ettigi, adalet, ihsan ve mizan gibi olumlu konulan anlatan ayetlerin ise Hz. Ali ve Ehl-i Beyt imamlanna i~aret ettigi yakla~tml benimsenmi~tir. Kur'an ayetlerinin vahyedildigi donemde heni.iz ger~ekle~memi~ olaylann ayetlerin niizul sebebi olarak gosterilmesi sorunu ise "te'vili tenzilinden sonra vuku bulan ayetler" formiiliiyle a~tlmaya ~ali~tlmi~tlr. 60 $ia'run yonetim anlay1~inm inan~ ilkeleriyle ili~kilendirilmesi ve naslan mezbebi perspektifie yorumlamast ka~tsrnda Ehl-i Siinnet mezbeplerinden E~'ariyye'nin kurucusu Ebii'l-Hasan el-efari (o. 324/935-36), el-ibane isimli eserinde yer verdigi "Hz. Ebu Bekir Stddik'in imameti" babrnda, onun hilafetinin me~ruiyetini Kur'an ayetleri ve hadislerle karutlamaya yonelmi~tir. E~'ari; "Allah, i~inizden, iman edip de sa/ih ameller i leyenlere, kendilerinden once ge~enleri egemen laldzgz gibi on/an da yeryiiziinde mutlaka egemen lalacagzna, onlar i~in ho~nut ve razz oldugu dinlerini iyice yerl~tirecegine, ya~adzklan korkularmm ardmdan kendilerini mutlaka emniyete kavu~turacagzna dair vaatte bulunmu~tur. Onlar bana kulluk eder ve bana hi~bir ~eyi ortak ko~mazlar. " 61 "Onlar oyle kimselerdir ki, ~ayet kendilerine yeryiiziinde imlcan ve ilctidar versek, namazz dosdogru Tala~; zelcatz verir, iyiligi emreder ve kotiiliigii yasaklarlar. Biitiin i /erin alabeti Allah 'a aittir." 62 ayetlerini zikrettikten sonra, Allah Teala'run Kur'an'rn pek ~ok yerinde mubacir ile ensan ve bunlardan islam'a ilk girenleri ovdiigiinii, aynca Bey'atii'r-Rldvan'a 63 katdanlardan razt oldugunu, "$iiphesiz Allah, aga~ altmda sana biat ederlerken inananlardan ho~nut olmu~tur." 64 ayetiyle buyurdugunu belirtir. E~'ari'ye gore, Hz. Ali gibi Hz. Ebu Bekir, Hz. Orner ve Hz. Osman da Allab'm Kur'an'da ovdiigu ve kendilerinden raz1 oldugunu a9tk~a belirttigi kimseler arasrndadrr. Allah'm ovgiisiine mazbar olan sah be toplulugunun Hz. Ebu Bekir'in yoneticiliginde icma etmesi ve onu "Resillullah'm halifesi" unvaruyla isimlendirip biat etmesi, hem erdem ve fazilet bakrmmdan hem de yoneticilik i~in gerekli olan; ilim, ziibd, gii9lii gorii~ ve toplumu yonetme kabiliyeti gibi nitelikler bakrmmdan aralanndaki en liyakatli ki~i oldugunu onaylamalan anlamma gelmektedir. Hz. Alive Hz. Abbas'm 60 Mustafa Oztiirk, "$ii-imami Tefsir Killtiirilnilo Genel Karakteristikleri", Tarihten Gfiniimiize Kur 'an'a Yakla zmlar. tlim Yayma Vakfi Kur'an ve Tefsir Akademisi, I. Basu:ri, istanbul2010, s. 259. 61 NO.r, 24/55. 62 Hac, 22/41. 63 Hicretin 6. ytlmda ashabm Hudeybiye'de Hz. Peygamber'le yapttklan biat. (Detayh bilgi i~in bkz. Mustafa Fayda, "Bey'atil'r-Rldvan", DiA, c. VI, s. 39-40.) 64 Fetih, 48/18.
islam DO$UNCE VE MEDENivETiNDE YONEliM-AHLAK i~kisi I 117 gecikmeli de olsa biat etmeleri tam anlarmyla icmam geryekle~tigini gostermektedir. Her iki ism.in de gonulden olmamakla birlikte zahiren biat ettikleri ~eklindeki $it goru~ l eri reddeden Efarl, insanlarm zahiri goru~leri ii.zerinden hi.ikiim verilmesi gerektigini, aksi halde bi9bir konuda htiktim verilemeyecegini ifade eder. Hz. Ebu Bekir'in hilafeti me~ru oldugu gibi, Hz. Omer'in hilafeti Hz. Ebu Bekir tarafindan yapdan atama nedeniyle, Hz. Osman'm hilafeti ~fua meclisi karanyla, Hz. Ali'nin hilafeti de ehl-i hal' ve'l-akd olan sahabenin karanyla me~rudur. Hule:Ia-yi ~ idl'nin bilafet srralamalan ayru zamanda erdem, fazilet ve ilim bala.mmdan da geyerli bir srralamadrr. Dort halifenin her biri islam iimmetinin yoneticisidir ve dordtintin de adalet ve fazilet sabibi olduklan konusunda iimmet ittifak etm i ~tir. Hz. Peygamber'in "Ummetim arasmda halife/ik otuz sene olacaktzr bu miiddetten sonra hiikiimdarlzk gelecektir" 65 hadisi de dort imarmn her birinin hilafetinin me~ru olduguna delildir. 66 Hicri ikinci asrrda Vasil b. Ata ve Amr b. Ubeyd'in onciiliigti.nde ba~layan ve inany anlayt~t, "usul-i.hamse" olarak bilinen; "tevhit", "adalet'', "va'd ve vaid", "el-menzile beyne'l-menzileteyn", "emr-i bi'l-ma'ruf ve nehy-i ani'l-miinker" kavramlan temeline dayanan Mu'tezile mezbebi, yonetime bala~ as;tsmt da bu zemine oturtmaya yah~mt~ttr. Mezhebin iinlii kelamctst Kadt Abdiilcebbar (6. 415/1025), $erbu'l-usfili'l-hamse isimli eserinde, be~ temel ilkeden ernr-i bi'l-ma'rufve nehiy ani'l-munker ba~h~ altmda imamet bahsini i~lemi~tir. Ona gore birey ve topluma iyiligi anlattp yaymak ve insanlan korulukten sakmdmp ahkoymak, Kur'an-1 Kerim'in ayetleriyle her Musliiman i9in zorunlu lahnan bir gorevdir. "Siz, insanlar i9in 91kanlmz~ en hayzrlz iimmetsiniz. iyiligi emreder, kotiiliikten men eder ve Allah 'a iman edersiniz. " 61 A yeti ve Hz. Lokman' m dilinden ogluna hitaben zikredilen "Yavrum! Namazz dosdogru Ia!. iyiligi emret. Kotiiliikten alzkpy." 68 ayeti buna delildir. 69 iyiligi yaymak ve kotiiliiklerden sakmdrrmak ancak yoneticiler tarafindan yerine getirilebileceginden, imametin bu ba, ltkla baglanttst vardrr. imam, yonetim.in en iist otoritesini temsil eder. $er'i htikiimlerin yiirtitiilmesi, ~ehirlerin buzurunun tem.in edilmesi, bozgunculann engellenmesi, aksakltklarm giderilmesi, ordu, sava~ ve adaletle ilgili i~lerin diizenlenmesi ve benzeri konular, yonetim olmadan geryekle~tirilemeyecek konulardrr. Bu baklmdan, topl~u yonetecek bir imarmn 65 Tirm.izi, "Fiten", 48; Ebfi Davfid., "Siinne", 8; EbfiAbdurrahmanAhmed b. :;>uayb b. Ali el-horasfull en-nesai, es-siinenii '1-Kiibrti, (Tahkikve tahri~: HasanAbdiilmiin'im <;elebi), I. Bas101, Beyrut, Miiessesetii'r-Risale, 2001, c. VII, s. 313. 66 Efari, el-ibtine, s. 251-259. 67 Al-i imran, 3/110. 68 Lokman, 31/17. 69 Kadi Abdillcebbar b. Ahmed, $erhu '1-Usfi/i '1-Hamse, (Thk. Abdiilkerim Osman), ill. Bas1.01, Kabire, Mektebetii Vehbe, 1996, s. 741.
,118.J OiYANETitMi"OERGi cih~ 53 SAY1:3 1EMMUZ AGUSTOS EYliiL2017 b.elirlenmesi zoruril.ulnk(wcub) ifade eder. 70 Mti'tezile, yonefirn1e ilgili 'kontilarda ;gerek Ehl-i Siinnef"in gerekse '~m'mn aelil olarak gosterdigi iiyetleri farkh!birbliki~ aytsty1a ele alarak bu :naslann tbelirgin :bir :~lcilde Hz..P~ygarnber' den sonra berbaqgi bir is min hajife,olmasma delalet:ennedi:gini, boyle bir:avildlic olmast hiilinde halifeye biat<etm~yenlerin katlr.olarak kabul.edilmelerinin gerektigini,.oysa sahiibed.en.bir.kismmm,dahi 'lcime biat edilecegi.konusunda farkh.tutumlannm :oldtigunu ileri. siirmii~tiir. A yet veya badislerin biitmi anlamlan iizerinden bir.hiikiim :in~a etmeriincde..dopu.olmadigml savunan Mti'tezile mensuplam, hajifillerin me~niiy-etiriin icmii ve.akde <layand1gmt, sabiiberiin bir araya gelip Hz. "Ebu Belill'i ve ardmdan da diger halifeleri icmii :ile balife olarak :kabul,-ettikleririi ve yaptlklan 'biatle de halifeyle bir akit gers:ekle~tirmi~.oldtiklanm, boyleue yooetimin me~ruiyet kazand@m benimsemi~tir. 71 'MtCteiile, y.onetim-ahliik m~kisi tarti~malanm ise mezbebin yukanda :atifta bulunulan be~ :temel.ilkesinden '~.adalet" ile ili~lcilendirmi~tir. Buna gore ada let,: hem yonetim ~orevini ustlenecek ki~ide aranan vazges:ilmez bir:ko~ul, hemo.de!dogru \re iyi yonetim uygulama]annt<altmda toplayan bir <;ah kavramdtr. yiirtkii yonetici ve yonetim, :etkileri diger insanlara yanst,yan,-sadece kendinde,smrrh:kalmayan yaptdadtr..bu anlamda,.fiistk ki~inin :namazda imamhk yapmast.kabul edilebilirse de-topluma onderlik yapmast kabul. edilemez.. <;unkii.toplurn liderinin verdigi kararlar, uygulayacagt hii 'kiirriler ve cezalar,. ba~ka insanlru:an.1ya~anttsma etki edecektir. 72 Yonetim ve. ahliik konusunu.inans: ilkeleri asasmdan -.d.etayh bir ~ekilde ele.alarak tarti~an. Mti~tezile. ekolleri,. $1a'mn imamm nasla tayin edilmesinin ve niasum dlmasmm v.acip oldugu, Hz. Ali'nin Hz. Peygamber tarafmdan imam olarak'.t!i.y.in.edildigi ve ilk ii9 halifenin ;hilafetinin me~rft olmadtgt iddialanm detayh bir ~ekildeotart~arak.anti teiler sunmu~tur. Bu baglamda, Kadi Abdiilcebbar, $1a tarafmdan ddlil olarak ileri siiriilen.e bazt omekleri yukandaserdedilen ay.et ve:hadisleri bir bir ele.alanik Sia'mn bu naslan anlama:bis:iminin sorurilu oldugunu i~patlama s:abast sergiler. 73 3. AhUiki!Tasavvufi A~1dan Yonetim-Ahiak ili~kisi islam dii~iince tarihinde ahlaktan bag1ms1z bir _alan.olarak.sekiilerize edilmi~ bir siyasi - dii~iince birikirriinden bahsetmek irrikanstzdrr. 74 Bu anlamaa, tdevletle.alilakm ili~kisini koymaya s:ab~an geleneks:i.abliik<;tlar; siyasetin ahlakm'ii<;iincii:anaikonusu oldugunu aile getiritler. Qiinkii ablakl davram~lar, biryysel wert()plumsal.bayatm :hem onemli bir iiriinii, hem de 7 Kadl Abdiilcebbar,:a:g.e., s. 751. 71 Bkz. KadiAbdillceobar,.a..g.e.,.s.:75-3-755. 12 Bkz. Kad!Abdiilceobar, el-mugni, c. XX, s. 21'5-223. 73 :Bkz. Kadi Abdillceobar, a:g:e.,,c.. XX, -s.,j59~197. 74 AhmerDavut<iglu;'fDevlet", DiA, c. IX,'S. 239.
islam DO$ONCE VE MEDENiYEliNOE:VONETiM AHLAK ili$kisi I 119 diizenleyieis-i. olup, insana bireysel ve toplumsal hedefterrbelirler. 75 Kur'an'm yonetim alamnda kullandt8j terimleri ve is.ja mfdii~iince geleneginin yoplendirici etkisi ile yonetime dair kavrarnla~tmna ve smtftandtrmala.iil yapan; islam felsefecileri, meseleye daha ~ok felse1iibir: ideal olarak yakla~mt~ttr. Oysa tasavvufi ve ahlald anlayt~m eseri olarak ortaya ~tkan ilke arayt~ lannm, sadece bir ideal devlet fikri olu~turma veya ideal yonetici tasavvuru i~ast amactyla SlOlfh kalmadtgt, ger~ek~i bfr yakla~tmla; fiill ve pratik sonu~lann hedefiendigi goruliir. 76 Ablakm devlet i~in onemi kadar, ahlald ilkelerin yerle~mesi, yaygmla~mast ve korunmast baktmmdan ahlalan: otoriteye duydugu ihtiyact; da goz oniinde bulundi.j.ran ahjald ve tasavvufi y.akla~tm, yonetimle ahlak arasmda kar~thkh ve siirekli bir ili~ki kurmu~tur. 77 Daha ~ok tavsiye ve nasihat formunda kendisini gosteren.ahlald/tasavvufi'yakla~tm, Kur'an, hadis ve islamtarihi i~indeki omeklerden bareketle prensipler belirlemi~tir. Ancak belirlenen ilkeler-ve vanlamsonu~lar fikhi bir biikiim kesinliginde degil, tavsiye ve ogilt mahiyetind6dir. Devleti bir "miiessese" olarak kabul eden bu anlayt~, erdemli bir idarecinin miiesseseyi; ayakta tutan ve: ba~anh ktlan konumunu dikkate. alarak;? 8 iyi bir idareci in~a etme arayt~mda olmu~tur: Devlet ba~kanlanna ve kamu gore.vi iistlenen yetlcililerenasihatlerde bulunmak ama<nyla kaleme ahnan ve genel olarak "siyasetname" ba~ltgt altmda derlenen eserlerde tasavvuftlablald yakla~tmm izd~jimlerini gormek miimkiindfu.: Siyasetname geleneginde, devlerba~kanlan i~in yazlian eserler "naslbatii '1-miilOk, dabii'l-mii!ok,. tubfetii '1-miilOk, ahhiku '1-miilOk, enlsii '1-miilOk" gibi isimlerle adlandmhrken, vezir, emirfve.ya diger devlet adamlanna yonelik eserler, "naslhatii'l-viizera, tuhfettrl-viizera, mir'atii'lviizera" gibi ba~ltklarla isimlendirilmi~tir. 79 Benzer ~ek.ilde, i9tiinai han.atm bir unsuru o.iarak bijeyin ki~isel ve toplumsal davram~jannm, etik. degerler. anlayt~.t ' i~erisinde ele almarak incelendigi, ahlaki ve i~timai kurallan i~eren adab eserlerini de bu kategoride degerlendirmek miimkiindiir. "Adabii'l-miilOk~',. "adabii'l-vizare", "adabii'l-kadi?' v.e "adabii'l-miiftl". isimleriyle amlan 80 eserlerde: yonetim alamnda go rev tistlenen ki~ilerin yam stra. yoneticilerle.- ileti~im kuran top- 75 Hiisamettio Erdem;."Felsefi A~1dan De.vJet (Siyaset)-AhlaJdii~kisi", Bilge Adamlar, Dzl~iince ve EdebiyatBergisi, yli: I 0, sy. 31, K.as1m 20 12,.Birle~ik Matbaa, s. 33., 34. 76 Bk21.. Dawtoglu;. "a;g,m,~ ; c. IX, s. 239t. 77 Bkz. Erdem, "a.g.m.", s. 35. 78 Bkz. Davutoglu,."a.g.m.", c. IX, s. 239. 79 Hasan Hiiseyin Adahoglu, "Siyasetname", DiA;.c. XXXVTI 1.s,J06. 80 Bkz. Abdullah ibn-i Mukaffa:; ei"edebii'i-kidii1; (Asarn.iboi'I-Mukaffa' i~erisinde) I. BasJro,.Dfuii.1J,.KUtilbi11-iimiyye;.Be.yrut 1989, s. 247; A:bdillaziz.Ba)'Uldrr, "Adab", DiA,.c...I1 s;.334; Hasan 1 HUseyin1A'Cialiog!U;. "a;g.m.~. a:j0cxwii;.s. 306.
120 I DiYANETiLMlDERGi CILT:53. SAYI:3 TEMMUZ-AGUSTOS-EYLOL2017 lum bireylerinin takmmast gereken tutumlar ile ilgili e~ kurallar tartl~thrken, Kur'an ayetleri. ve hadislerle dinl tecri.ibeden yararlamlrr. 81 Dinin ernirleri ile ablak kurallan arasmda tam bir ili~kinin bulundugunu benimseyen islam ahlaks:llan, dinl emirlerle abllli gorevlerin kaynaguun aym oldugunu savunur. Yarattb~ itibariyle medeni bir varllk olarak yarattlan insan, cemiyet balinde ya amaya ve kamu yonetimi tarafmdan idare edilmeye muhtas;ttr. Dolaytstyla insamn yonetime kar t bazt sorumluluklan bulundugu gibi, yonetimin de insana kar t sorumluluklan vardtr. 82 "Kul bakk.t", "sorumluluk", "fazilet'', "tovbe" ve. "abiret'' gibi kavramla.rla temellenen ablakl/tasavvufi anlayt, 83 yoneticiyi de bir birey olarak degerlendirip, onda bulunmast gerekli olan nitelik ve davrant larla ilgili degerler olu~turmaya s:alt~ldl~tir. Bu bala~ as:tst yonetim ahlalam, sadece kamu yonetimi alamyla s~ntrlandmlmaidj~, bireyin kendisi, ailesi ve s:evresindeki insanlarla yoneti~irnini de ablakllik as:tsmdan degerlendirmi tir. 84 Sozgelimi Maverdi (o. 450/1058), Diireri.i's-Siilfik fi Siyaseti'l-Miilfik isimli eserinde, insamn, ba~kalanru yonetmeye ba~lamadan once kendisini yonetmeye ba~lamast gerektigini, kendi ki~ilik baklanru iblal eden ferdin, ba kalanmn hukukunu daba oncelikli olarak s:igneyecegini ifade eder. 85 Kitabm devam eden boliimlerinde tevazu, kibirden kas:mma, insaf, vakar, ~efkat, merbamet, miisamaba ve iyi niyetli olma gibi olumlu ahlaklozelliklerin yaru stra, kibir, ihtiras, cimrilik,. gereksiz ofke, ba~a kakma gibi menfi ahlakl davram lar ele ahmr ve hikmetli sozler, ayetler ve badisler t tgmda anlattlrr. Ona gore "(Ey Muhammed!) Sen elbette yiice bir ahltik iizeresin. " 86 a yeti, bir eyleme deger kazandrran temel unsurun, onun ovgiiye deger ahlakl bir nitelik ta~unastyla dogrudan ilintili oldugunu gostermektedir. <;iinkii insanlar is:in eo yiice mertebe olan oiibiivvet, abllli faziletlerin en iistiinlerine sahip olan Hz. Peygamber'e tevdi edilmi~tir_87 Yonetimin iyiligi yaymak ve kotiiliigu eogellemek is:in bir aras: oldugunu benimseyen tasavvufilabllli anlayt, bu alanda gorev iistlenmeoin, a) saadet-i mahze ve nza-i ilahl, b) sevab ve ikab-t uhrevi perspektifindeo dea Bkz. Hticcet!i'l-islam Ebii Hamid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed ei-gaz:z8li et-tiisi, et-tibru'i-mesbukfi Nasihati'l-Miiluk. I. BasUD, Darn'l Kiittibi'l-ilmiyye, Beyrut 1988, s. 14; Ebii Mansfir, Abdlllmelik b. Muhammed b. ismail es-seilibi en-nisabilri, Liibabii'I-Adab, I. BasUD, Daru'l-Kuttibi'l-tlmiyye, Beyrut 1997, s. 27 vd. 82 Ahmed Hamdi Akseki, Ahlak Dersleri, I. BasllD, Diyanet t~jeri B~~ Yaymlan, Ankara 2016, s. 163, 164. 83 Bkz.Akseki, a.g.e., s. 163-166; Erdem, "a.g.m.", s. 34. 84 Bkz. Akseki, a.g.e., s. 164; Erdem, "a.g.m.", s. 34. as Ebu'l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habib ei-basri ei-maverdi, Diirerii's-Siiliik fi Siyaseti'l-Miiluk. (Tahk. FuadAbdU'l-MUn'imAhmed), Darn'l-Vatan, Riyad ts. s. 58. 86 Kalem, 68/4. 87 el-maverdi, a.g.e., s. 57.