T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI ÇİN EKONOMİSİ VE DIŞ TİCARET İLİŞKİLERİ Seçil YİĞİN YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA-2009
T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI ÇİN EKONOMİSİ VE DIŞ TİCARET İLİŞKİLERİ Seçil YİĞİN Danışman: Prof. Dr. Murat DOĞANLAR YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA-2009
Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne, Bu çalışma, jürimiz tarafından İktisat Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan: Prof. Dr. Murat DOĞANLAR (Danışman) Üye: Prof. Dr. Ahmet Fazıl ÖZSOYLU Üye: Doç. Dr. Harun BAL ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım..../.../2009 Doç. Dr. Azmi YALÇIN Enstitü Müdür Vekili Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.
i ÖZET ÇİN EKONOMİSİ VE DIŞ TİCARET İLİŞKİLERİ SEÇİL YİĞİN Yüksek Lisans Tezi, İktisat Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Murat DOĞANLAR Nisan 2009, 96 Sayfa Son yıllarda en çok tartışılan konulardan biri olan Çin ekonomisinin sahip olduğu ekonomik performans incelendiğinde, dünyanın en hızlı büyüyen ekonomisi olduğu görülmektedir. Diğer Asya ülkelerinin de sahip olduğu yüksek büyüme hızı nedeniyle 21. yüzyılın Asya ve Çin çağı olacağı kabul edilmektedir. Konu ile ilgili yapılan araştırmalar neticesinde, Çin e yapılan yabancı sermaye yatırımları her geçen gün artarak devam etmektedir. Çin büyük gelişme göstererek 2001 yılında DTÖ üyeliğiyle dünyaya kapılarını tümüyle açmıştır. Çin in ABD ve AB gibi dünyanın en gelişmiş ülkelerinin ticaret portföyüne yön verdiği, bunları şekillendirdiği görülmektedir. Bu anlamda, Türkiye nin de bu mücadele alanında yerini aldığı ve Çin in rekabet üstünlüğü yarattığı alanlarda pazarlık gücünü kuvvetlendirmesi gerektiği yorumlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Çin Halk Cumhuriyeti, Çin ekonomisi, yabancı sermaye yatırımları, Dünya Ticaret Örgütü, Türkiye.
ii ABSTRACT ECONOMY OF CHINA AND FOREIGN TRADE RELATIONS SEÇİL YİĞİN Master Thesis, Department of Economics Supervisor: Prof. Dr. Murat DOĞANLAR April 2009, 96 Pages The economic performance of China, mostly has been debated of latest years, it was indicated that China has been the fastest-growing economics in the world. 21.century would be known as Asian and Chinese century due to high growth rate of the other Asian countries. Findings of these studies about the subject has indicated that the foreign capital investment to China have been continued incrementally. China exhibited marked improvement by joinning to WTO in 2001 and in this manner opened its doors to the world. China has been determined and formalized the trade volume of the most developed countries such as USA and EU. Finally, Turkey is situated in this challenging area and therefore the ability of bargain power of Turkey in the markets where China has competitive advantages is proposed to be increased. Keywords: The Republic of China, Economy of China, Foreign capital investments, World Trade Organization, Turkey.
iii TEŞEKKÜR Tez çalışmamın hazırlanması sırasında, değerli bilgi ve tecrübelerini benden esirgemeyen tez danışmanım Prof. Dr. Murat DOĞANLAR a; bana değerli vaktini ayıran hocalarım Prof. Dr.Ahmet Fazıl ÖZSOYLU ya ve Doç. Dr. Harun BAL a; beni daima destekleyen babam Hadi ACEL, annem Gülay ACEL, kız kardeşlerim Selin ve Pelin ACEL e, yardımlarını hiç esirgemeyen değerli eşim Akın YİĞİN ve her konuda destek olan yakınlarım Nilgün ve A.Cuma YİĞİN e, tezimi yazarken yanımda olan ve bitirmem için destek veren fakat sonuçlanmasına bir ay kala vefat eden biricik anneannem Nazmiye BAKIR a, Sosyal Bilimler Enstitüsü çalışanlarına ve her zaman yanımda olan diğer tüm dostlarıma sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
iv İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZET.i ABSTRACT.ii TEŞEKKÜR....iii TABLOLAR LİSTESİ.. vi GRAFİKLER LİSTESİ....vii GİRİŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM ÇİN İN SİYASİ VE EKONOMİK TARİHİ 1.1. Çin in Siyasi ve Ekonomik Tarihine Genel Bir Bakış... 3 1.1.1.Yeni Demokratik Devrim Döneminde Çin (1919 1949)..3 1.1.2.Çin Halk Cumhuriyeti Dönemi (1949 ve Sonrası)... 4 1.1.3.Çin de 1978 ve Sonrası Dönem.... 6 1.2. Çin de İktisadi Değişimler....9 1.2.1.Çin Ekonomisinin Yapısal Dönüşümü ve Kalkınma Girişimi...9 1.3. Çin Ekonomisinin Özellikleri...24 1.4. Çin de İşsizlik...31 1.5. Çin de Enflasyon.. 35 1.6. Çin de Gelir Dağılımı Farklılığı...36 1.7. Çin Ekonomisinin Küresel Ekonomi ile Bütünleşme Süreci...40 İKİNCİ BÖLÜM ÇİN İN DIŞ TİCARET UNSURLARI 2.1. Çin Dış Ticaretinin Belirleyici Unsurları....44 2.1.1.Yabancı Yatırımlar.....45 2.1.2.Yükselen Ekonomi Trendinin Avantajlarından Yararlanılması...52 2.1.3.KOBİ Politikaları...56 2.1.4.Çin in Mukayeseli Üstünlüğünün Kaynakları....57
v ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÇİN NİN DÜNYA TİCARET ÖRGÜTÜ VE TÜRKİYE İLE İLİŞKİLERİ 3.1. Çin in Dünya Ticaret Örgütüne Üyeliği ve Sorunları..59 3.2. Dünya Ticaret Örgütü nün Çin Ekonomisinde Meydana Getirdiği Değişimler...62 3.3. Çin ve Dünya......64 3.4. Çin ve ABD İlişkilerinin Boyutu......68 3.5. Çin ve AB İlişkileri... 73 3.6. Çin ve Türkiye İlişkileri... 77 3.6.1.Çin de Faaliyet Gösteren Türk Menşeli Firmalar....84 SONUÇ...86 KAYNAKÇA.. 90 ÖZGEÇMİŞ...96
vi TABLOLAR LİSTESİ Sayfa No Tablo 1. Karşılaştırmalı Ekonomik Göstergeler (2008)... 9 Tablo 2. Çin in Beş Yıllık Dönem Ortalamaları ve Büyüme Oranı (%)...14 Tablo 3. GSYH'nın Sektörlere Göre Dağılımı ( % )......18 Tablo 4. Çin İhracatındaki Büyüme Oranları 2003-2008......22 Tablo 5. Çin İthalatındaki Büyüme Oranları (2003-2008) (Milyar$).....23 Tablo 6. Çin in Ülkeler ile Karşılaştırmalı Kişi Başına Düşen Geliri (Milyar $).. 26 Tablo 7. Çin'in Ortalama Gümrük Vergisi Oranları(%).....28 Tablo 8. 2006-2008 Yılları AR-GE Harcamaları...29 Tablo 9. Çin de İstihdamın Sektörel Dağılımı ( % )...32 Tablo 10. Enflasyon Oranları (2000-2008) (%)..36 Tablo 11. 2000-2008 Yılları Arasında Çin e Yapılan Doğrudan Yabancı Yatırımlar...47 Tablo 12. Çin deki Doğrudan Yabancı Yatırımların Coğrafik Dağılımı (%)....49 Tablo 13. Çin e Yapılan Doğrudan Yabancı Yatırımlar Sektörler İtibariyle ( 2007)..49 Tablo 14. Çin in Yararlandığı Doğrudan Yabancı Yatırımlarının Ülkeler İtibari ile Dağılımımı (2005-2008) (Milyar dolar)....53 Tablo 15. Çin in Yıllara Göre Büyüme Oranı (%). 53 Tablo 16. Çin in Dünya Ticaret Dengesi 2003-2007 (Milyar $)....55 Tablo 17. Çin in Dünya ile Ticareti ( Milyon $ )...65 Tablo 18. 2008 Yılında Çin in En Çok İhraç Ettiği Ürünler (Milyon $)......66 Tablo 19. 2008 Yılında Çin in En Çok İthal Ettiği Ürünler (Milyon $)....67 Tablo 20. Çin in Ticari Partnerleri 2007 (Milyon ).....67 Tablo 21. ABD nin Çin'den İthal Ettiği Ürünler 2006 (Milyar $).....68 Tablo 22. ABD nin Çin'den İthal Ettiği Tarım ve Deniz Ürünleri 2007 (Milyon $)..69 Tablo 23. ABD nin Ofis Makinaları ve Veri İşleme Makinaları, (Milyon $)....70 Tablo 24. Çin-ABD Ticaret Dengesi (Milyar $).....71 Tablo 25. ABD nin Çin e İhracatı (1997-2005, Milyon $)....72 Tablo 26. AB-Çin Ticaret Dengesi.....75 Tablo 27. AB nin Ürün Bazında Çin den Yaptığı İthalat (2007).......76 Tablo 28. AB nin Ürün Bazında Çin e Yaptığı İhracat (2007)...... 76
vii GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 1. Yıllara Göre Çin in İhracat Büyüme Oranları... 21 Grafik 2. Çin in Başlıca İhracat Partnerleri (2007)....64 Grafik 3. Çin nin Başlıca İthalat Partnerleri (2007)....64 Grafik 4.Türkiye nin Çin Halk Cumhuriyeti ile İhracat-İthalatı (1.Milyon $).79 Grafik 5. Çin Halk Cumhuriyeti (Ticaret Açığı Milyon $).... 80 Grafik 6. Türkiye nin ÇHC ye İhracat Ettiği Ürünler (%)(2008).....81 Grafik 7. Türkiye nin ÇHC den İthal Ettiği Ürünler (%)(2008)....... 82
1 GİRİŞ Soğuk savaşın ardından ABD nin ekonomik ve siyasal bir güç olarak yükselişi ve yeni dünya düzeni söylemleri uluslar arası ekonomik ve siyasal ilişkilere yeni bir boyut getirmiştir. Özellikle 11 Eylül sonrasında ise, ABD nin gücünün dengelenmesi gerektiği söylemi uluslar arası ilişkiler ve uluslararası politik iktisat araştırmalarını alternatif arayışlara yöneltmiştir. Bu arayışlarla birlikte ön plana çıkan güçlerden biri de Çin Halk Cumhuriyetidir. Çin ekonomisinin sahip olduğu ekonomik performans incelendiğinde, dünyanın en hızlı büyüyen ekonomisi olduğu görülmektedir. Diğer Asya ülkelerinin de sahip olduğu yüksek büyüme hızı nedeniyle 21. yüzyılın Asya ve Çin çağı olacağı kabul edilmektedir. Çin in sahip olduğu yüksek büyüme göstergelerinin ardındaki itici güç, dış ticaretinde yaşanan gelişmeler ve buna bağlı olarak özel, kolektif ve yabancı sermayeli girişimlerin ülke içinde artış göstermesinden kaynaklanmaktadır. Çin 1979 yılından sonra yapılan ekonomik reformlar ve dış ticaretle dünyaya kapılarını açmıştır. Çin uygulamış olduğu bu ekonomik reformlarla dış ticaretini oldukça genişletmiş ve dünyada en büyük ilk 10 ihracatçı ülke arasına girmeyi başarmıştır. Çin in ekonomik ve siyasal anlamda yükselişi sonucunda Türkiye nin Çin e yönelik olası politikası ve karşılıklı ilişkileri de önem kazanmaktadır. Uluslar arası siyaset ve askeri anlamda Çin in 21. yüzyılın süper gücü olarak dünya sahnesinde özellikle Uzakdoğu ve Asya Pasifik ülkelerinde önemli roller üstlenmeye başladığı görülmektedir. Çalışma, uluslararası politik iktisat perspektifinden Çin in uluslararası sistemdeki konumu, ekonomik yapısı ile diğer dünya ülkeleriyle olan ticari ilişkilerini incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışmanın odağında, gelişmekte olan ülkelerin, gelişmiş ülkelerin teknoloji ve sermaye birikiminden faydalanmanın ötesinde küresel ekonomik sistemde artık bu teknoloji ve sermayeyi ürettiği ve bu üretimin kazancını ileri yatırımlara aktardığı dile getirilmektedir. Çin in gelişmekte olan bir ülke konumundan gelişmiş bir ülke konumuna geçişinin tarihsel, kurumsal ve ekonomik perspektifi irdelenmektedir.
2 Buna göre, Çin in ABD ve AB gibi dünyanın en gelişmiş ülkelerinin ticaret portföyüne yön verdiği, bunu şekillendirdiği ve dönüştürdüğü gözlenmiştir. Çalışmanın birinci bölümünde Çin in ekonomik ve siyasal tarihi genel hatları itibariyle değerlendirilmekte; Çin ekonomisinin genel özellikleri farklı gösterge ve sektörler itibariyle değerlendirilmektedir. Ayrıca bu bölümde Çin ekonomisinin yükselişinin nedenleri de açıklanmaya çalışılmaktadır. İkinci bölüm ise, Çin in dış ticaretine ayrılmıştır. Bu bölümde, Çin dış ticaretinin mevcut durumu ve dünya ekonomisindeki yeri değerlendirilmektedir. Üçüncü bölümde ise, Çin in diğer ülkelerle ve özellikle ABD ve AB ile gerçekleştirdiği ticari ilişkileri incelenmekte ve DTÖ ye üyeliği irdelenmektedir. Ayrıca bu bölümde, Çin Türkiye ilişkilerine değinilmekte iki ülke arasındaki ilişkiler ile ekonomik ve siyasal yönden geliştirilebilecek alanlar değerlendirilmektir.
3 BİRİNCİ BÖLÜM ÇİN İN SİYASİ VE EKONOMİK TARİHİ 1.1.Çin in Siyasi ve Ekonomik Tarihine Genel Bir Bakış Çin ulaştığı ekonomik ve askeri güç ile ABD nin karşısında yeni bir denge unsuru olarak belirmektedir. Son yılların en çok tartışılan ülkesinin dış ticaret ilişkileri ve ekonomik performansı da çeşitli araştırmalara konu olmaktadır. Bu çalışmanın konusu da Çin in ekonomik yapısı ve dış ticaret ilişkilerini incelemeyi amaçlamakla birlikte, öncelikli olarak Çin tarihinin siyasal ve ekonomik yapısının incelenmesi gerekmektedir. Bunun nedeni ise, Çin in son yıllarda gelişen ekonomisine rağmen, tarihsel olarak belli bir potansiyele sahip olmasıdır. Birçok tarih kitabında belirtildiği gibi, özellikle Batı da kapitalizmin gelişiminden önce Çin imparatorluğunun ulaştığı gelişim çizgisi ve çeşitli icatları ile ilgili dönemlerin önemli güçleri arasında yer almıştır. Bu nedenle Çin in son yıllardaki gelişimi belirli koşullara bağlı olsa, tarihsel potansiyel olarak da incelenmesi gereken bir konudur. Çin in tarihinin 4000 yıl öncesine kadar gittiği görülmektedir. Bu 4000 yıllık Çin tarihini ana hatları ile dört ana bölüme ayırmak mümkündür; 1840 öncesi dönem, 1840 1919 arası dönem, yeni demokratik devrim dönemi (1919 1949) ve Çin Halk Cumhuriyeti dönemi (1949 ve sonrası). Bu çalışmada, son dönem Çin siyasi ve ekonomik tarihine ülkenin geçirdiği dönüşümü resmetmek açısından kısaca değinilecektir (www.chinakindnesstour.com). 1.1.1.Yeni Demokratik Devrim Döneminde Çin (1919 1949) Çin de yeni demokratik devrim dönemi 1919 ile 1949 yılları arasını kapsar. Rusya da ki 1917 Ekim sosyalist devriminin etkisi bu dönemde Çin e de ulaşmıştır. Çin ilerici aydınları arasında sosyalizm, Çin i başarıya ulaştırabilecek yegane gerçek olarak yayılmıştır. Bu etki altında 1919 yılında 4 Mayıs hareketi başlamış, bu hareket emperyalizme ve feodalizme karsı olan büyük bir potansiyeli ortaya koymuştur. 1921 yılında ülkedeki komünist grupları temsil edenler Shangay da bir ulusal kongre düzenleyerek Çin komünist partisini Nis de kurmuşlardır. Bu dönemde Çin Komünist Partisinin hakimiyetini Güney Çin in kırsal bölgelerinde nüfuz etmeye başlamıştır. Mao önderliğinde kurulan Yenar şehri Komünist serbest bölgesi olmuştur (www.chinakindnesstour.com).
4 Bu yıllar içinde ülke kendi içindeki ve dışarıdaki güçlere karşı dört büyük savaş vermiştir. Bunlar 1924 1927 yılları arasında mahalli diktatörlere karşı yapılan savaş, 1927 1937 yılları arasında yapılan çiftçi devrimi savaşı, 1937 1945 yılları arasında Japonya ya karşı yapılan direniş savası ve 1945 1949 yılları arasında yapılan kurtuluş savaşıdır. İkinci Dünya Savaşı na Japonya ya karşı olarak katılan Çin, Amerika nın Mao ya yaptığı hem askeri hem de finansal desteği ile Japonya nın elinde bulunan Tayvan adasını geri almış ve savaş sonrası işçi sınıfı ile birlikte başkenti ele geçirecek kadar güçlenmiştir. 1 Eylül 1949 yılında Mao Çin Halk Cumhuriyeti ni kurmuş ve devletin Başkenti ni Pekin olarak ilan etmiştir. 1.1.2.Çin Halk Cumhuriyeti Dönemi (1949 ve Sonrası) Çin Halk Cumhuriyeti olarak adlandırılan dönem, 1949 yılından bugüne kadar gelmektedir. Çin de gerçekleşen 1949 yılı devrim hareketini, demokratik halk diktatörlüğü olarak tanımlamak mümkündür. Sovyet Rusya da yaşanan devrim ile karşılaştırılırsa işçi ve köylü işbirliğine dayanması açısından birbirlerine benzemekte, fakat yapılan işbirliğinin alanının Sovyet Rusya dan daha geniş olması, hem tüm köylüyü hem de ulusal burjuvaziyi içermesi, Sovyet Rusya da gerçekleşen devrimden farklı özellik göstermektedir (Thomson, 1994:37-41). Çin Halk Cumhuriyeti döneminin en önemli olaylarından biri Çin in ilk Cumhurbaşkanı olan Mao nun Rusya dan yardım umuduyla gittiği ilk ülke dışı gezisinden hüsranla dönmesidir. Bu durum sonrasında Mao tek başına Çin in kalkınması için uğraş vermiştir. Bu kalkınma düşüncesi içinde hızlı toprak reformu ortaya konmuş, feodal ağalar kaldırılmış, yerine topraklar köylüye verilmiştir. Enflasyona karşı sert bir fiyat kontrolü ve eğitimsiz köylü nüfusu için de yaygın bir okuma yazma kampanyası başlatılmıştır. Çin Mao önderliğinde Batı dünyasının gelişmişlik düzeyini yakalamak için 1958 yılında Büyük Atılım Hareketi ile Çin i bir gecede bir sanayi toplumu düzeyine getirmeye teşebbüs etmiştir. Bu hareket ile birlikte 900 milyon köylü zorla devlete ait çiftliklere gönderilmiştir. Ülkede daha fazla çelik üretmek amacıyla tüm hurdalar çeliğe çevrilmiştir. Fakat sonuç insanlık tarihinin gördüğü en korkunç insan kaynaklı
5 açlık olmuş ve tarihe 1959 Çin Kıtlığı olarak geçmiş ve 40 milyon insan açlıktan ölmüştür (Gülboy,2001, 23 24). 1966 1968 yılları arasında kapitalist yola dönülmesini engellemek amacıyla ünlü Kültür Devrimi hayata geçirilmiştir. Devrim olarak nitelendirilen bu süreç ülke içinde karışıklığa neden olmuştur. Bu dönemde silahlı kuvvetler hariç tüm kuruluşlarda tasviyeler yapmıştır. Kültür Devrimini asıl sebebinin Çin komünist partisi içindeki diğer organların ayrılık ve güç mücadelesi olduğu söylenebilir. 1969 yılında sona eren kültür devriminin yarattığı siyasi gerginlik 1976 da Mao ölünceye kadar devam etmiştir (Karaca, 2003: 34). Kültür Devrimi sıradan taktik bir sorun değildir başlı başına Marksist devrim teorisinin sosyalizm sorunları arasındaki temel sorunlarından birisi olmuştur. Demokratik-sosyalist ülkeler için başlı başına bir devrim modelidir. Bu devrimle ortaya çıkan devrim teorisi sosyalizm sorunların çözümünde anahtar rol oynamaktadır. Kültür Devrimi Çin de başta Komünist Partisi ne yöneliktir. Parti içinde de öncelikle üst kademelere yönelik gerçekleştirilmiştir. Amacı burjuvalaşan bu yapının düzeltilmesidir. Komünist Partisi nin devrim öncesi niteliğiyle devrim sonrası niteliği bir ve aynı değildir. Dünyayı sarsan bu siyasi devrimin öne çıkarttığı en belirgin ve tayin edici öğe ise Mao nun Marksizm-Leninizm e her üç alanda (ekonomi-politik, felsefe ve sosyalizm sorunları) yaptığı nitel katkıları (Maoizm) olarak dünyaya duyurulmasının doruk noktası olmasıdır. Bir başka ifadeyle, bu devrim aynı zamanda Maoist tezlerin uluslar arası düzlemde duyulmasının siyasi dönüm noktasıdır. Büyük Proleter Kültür Devrimi üst yapıda gerçekleştirilen siyasi bir devrimdir. Özü ve en belirgin temel değerinin modern revizyonizme karşı mücadelesidir. Mao sosyalizm boyunca tek bir kültür devrimi yetmeyeceğini onlarca kez kültür devrimi yapmak gerektiğini yoksa sosyalizmin gerçek inşasının mümkün olmayacağını belirtmiştir.
6 Mao nun kurduğu kızıl ordu milyonlarca insanı öldürerek rakiplerine karşı güç mücadelesi vermiş ve bu dönem için de siyasal ılımlılığı yok etmiştir (www.mensnewsdaily.com). Mao nun 83 yaşında ölümünün ardından kırk milyon a yakın insanın ölümünden sorumlu olduğu için zalim, cumhuriyet devrimini kurabildiği için dahi olarak çift yönlü anılmaktadır (www.time.com). 1.1.3 Çin de 1978 ve Sonrası Dönem Çin in modern tarihinde 1978 yılı önemli bir dönüm noktası olmuştur. 1978 yılı, Deng Xiaoping in Çin ekonomisini piyasa ekonomisi prensiplerine göre yeniden yapılandırmaya başladığı yıldır. Çin Komünist Partisi, konumunu korurken, aynı zaman da bu yıllarda serbest piyasa ekonomisi reformlarını gerçekleştirmiştir. Sovyetler Birliğinin de dağılmasıyla halkta siyasi reform isteği artmıştır. Fakat ikinci nesil liderlerinin ekonomik reformlara istekli olmalarına rağmen komünist partisinin güçten düşmesine taraftar olmayanların 1989 yılında Tiananmen Meydanında toplanan demokrasi taraftarı öğrencilerine kanlı bir biçimde cevap vermiştir. Bu olayda bunu başkaldırı ilan eden iktidar, silahsız öğrencilerin üzerine tanklarla gitmiş ve iki yüzden fazla insanın ölümüne sebep olmuştur (Karaca, 2003: 34). Bu durum uluslararası alanda şok etkisi yaratmıştır. Tiananmen meydanındaki bu demokrasi gösterilerinin askeri kuvvetlerle bastırılmasını Amerika şiddetle tenkit ederek insan haklarının ihlal edildiği gerekçesi ile bu ülke ile diplomatik ilişkilerini kesmiş ve silah satışını durdurmuştur. Tiananmen olayı Çin için önemli bir kırılma noktasıdır (www.iib.org.tr). 1980 lerden beri süregelen gelir dağılımı bozukluklarının yarattığı toplumsal farklılık, yaşanan bu toplumsal patlamanın ardında yatan en önemli nedendir. Öğrencilerin demokrasi ve yönetim ile ilgili talepleri aslında 1980 ler boyunca hızlı bir artış gösteren rüşvete ve yozlaşmaya karşı bir harekettir (Atay, 2008:79-88). Tiananmen olayı ülke içinde üç önemli durumu ön plana çıkarmıştır. Bunların birincisi ülke içinde demokrasi umudu sönmüştür, ikincisi öğrenci, aydın ve
7 reformcuların rolü ön plana çıkmıştır, üçüncüsü ise devlet içinde yaşanan çelişkiler meydana taşınmıştır. Ancak bu mücadelenin başarısızlığı demokratik istekler ile toplumsal istekler arasında bir köprü kurulamayışı ve buna bağlı olarak hareketin istikrarlı bir toplumsal güce dönüşememesinden kaynaklanmaktadır. Bu olay Çin in hem ülke içinde hem de uluslar arası ilişkilerinde insan hakları ihlali sorununu ön plana çıkarmıştır. Tiananmen olayının başka bir görünümü ise 1989 da gerçekleştirilen öğrenci protestolarından beri Komünist Partinin, eski Sovyet bloğunda olduğu gibi örgütlü muhalif gruplar yaratabilecek halk gösterilerinden kaygılanmasıdır. Durum böyle olunca da mağdur durumdaki Çinliler sokaklara döküldüğünde, protesto liderlerinin en ağır cezalarla karşılaşması olanaklı olmuştur. Yine bu dönemde Deng Xiaoping in ekonomik reformları ile Mao nun ölümünden sonra Çin teknoloji, sanayi, ulaştırma ve inşaat alanında batı devletlerinden gelen yatırımları ülkeye çekebilmiştir. Genellikle yap-işlet-devret modeli ile bu dönemde Çin de inanılmaz bir yatırım hamlesi başlamıştır. Binlerce Çinli bilim ve teknik alanında eğitim almak üzere batılı ülkelere ve Japonya ya gönderilmiştir. Komünist ekonomik sistemin önemli bir mirası da, üretim ve uzmanlaşmaya dayalı ticari sistem ilişkisi veya GuanXi Sistemi dir. GuanXi Sistemi hükümet daireleri ve firma yöneticileri arasında bağlantıyı sağlayan; hammaddelerin, malların ve diğer kaynakların dağıtımını kontrol eden sistemdir. Gerçekten de sistem firma yöneticileri için, gerekli ara mallarının zamanında dağıtım ve yeterli destekleyici kaynakların (su, elektrik vb) tedariklerinin sağlanmasında kendileri ile ilgili tüm hükümet daireleri arasındaki iyi ilişkilerin kurulması ve devam ettirilmesi amacıyla zorunludur. Çin deki ekonomik reformlar üretim ve uzmanlaşma için koordinasyon mekanizması olarak, GuanXi Sistemini hâlâ kullanışlı yapmaktadır. Gerçekten de merkezi yönetimdeki reformistler, merkezi idaredeki muhafazakarlara karşı dengeleyici güç olarak kullanma stratejisini izlemişlerdir, ekonomik reformlardaki yerel gücü dağıtmışlardır (Gövdere, 1999: 4). Bunun için, Çin de yatırım yapmak isteyen yabancı firmalar, kaynakların, enerjinin yeterli arzını ve diğer yerel destekleri sağlamak için GuanXi Sistemini
8 kullanabilmek zorundadırlar. Hatta anlaşmaların kesinleştirilmesi ve hukuk kurallarının ikamesinde de GuanXi sistemini kullanabilmelidirler. Çin dışında yaşayan ve iş yapan sermaye sahipleri genellikle Çin de dil ve kültür açısından yabancılık çekmemektedir. Çünkü yatırım yapanların çoğu Çin asıllı Tayland ve Kanada vatandaşlarıdır. Bunlar kısa sürede kendi hemşehrilerini ve uzak akrabalarını bularak kendi GuanXi şebekelerini geliştirirler. Halbuki gerçek yabancı açısından Çin bürokrasisi tek parça bir beton duvar gibidir. Hiçbir sorunun çözümü yoktur. Ancak geniş bir GuanXi şebekesi olan yabancı yatırımcı ne ulaştırma,ne elektrik sıkıntısı çeker bu nedenle Çin bu işadamları için çok çekici bir ülkedir.guanxi uygulaması Çin de yatırım ve iş yapmanın işlem maliyetlerini azaltarak,çin i DYSY açısından çok çekici bir ülke haline getirmektedir.ancak yine de bu durumun çok önemli bir olumsuz yanı vardır ki oda Çin asıllı olmayan bir yabancı yatırımcının her şekilde Çin asıllı olan yatırımcıya kıyasla işlem maliyeti daha yüksek olacaktır. Bu da rekabet olanaklarını kısıtlayacaktır. Dolayısıyla GuanXi sistemi işledikçe hem aracılar hem de Çin asıllı yabancı yatırımcılar Çin de idari reform yanlısı olamazlar (Sönmez, 2003:308). Çin de kamu iktisadi teşebbüsleri piyasa dinamiklerine duyarlı hale getirilmeye çalışılmış küçük ölçekli özel teşebbüslerin kurulmasına ve yabancı firmalarla joint venture (Yabancı Ortaklı Şirket) oluşturulmasına izin verilmiştir. Uygulanan politikalar olumlu sonuç verdikçe ihracata dayalı özel teşebbüs sayısı artmış joint venture (Yabancı Ortaklı Şirket) oluşturmak üzere hızlı bir dış sermaye girişi başlamıştır. Deng hükümeti boyunca ekonomik reformlar sürerken demokratikleşme konusunda taviz verilmemiştir. Sosyalist Piyasa Ekonomisi ne geçilmiş, dış ülkelere karşı ekonomik alanda güven sağlanmıştır. 1997 yılında Deng Xiaoping in ölümüyle herhangi bir politik belirsizlik meydana gelmemiş basa Jiang Zemin geçmiş ve yürüttüğü olumlu ekonomi politikalarıyla liderliğini sağlamlaştırmıştır (Karaca, 2003: 34, Gülboy, 2001: 23 24). ÇHC 1978 yılında yürürlüğe konan ve bugüne kadar süren ekonomik reformlarla birlikte hızlı bir değişim sürecine girmiştir. 1979 yılında dünyanın
9 dokuzuncu büyük ekonomisi olan ve 177 milyar $ GSYİH ya sahip bulunan Çin ekonomisi 2003 yılında 1.26 trilyon $ GSYİH ulaşırken, 2008 yılında 4,342 trilyon $ GSYİH ya ulaşmıştır. Satın alma gücü paritesine göre Çin, dünyanın ikinci büyük ekonomisi konumuna yükselmiştir (Soranlar, Bayar, Arısoy, 2004:2). Tablo 1. Karşılaştırmalı Ekonomik Göstergeler (2008) ÇHC Hindistan Japonya Almanya ABD GSYİH (milyar ABD$) 4.342 1.080 4.438 2.489 14.281 Kişi başına GSYİH 5.300 2.700 33.800 34.400 46.000 (milyar ABD $) Tüketici fiyat enflasyonu 4,7 5,9 0 2 2,7 (ortalama, %) Cari işlemler dengesi (milyar ABD $) Mal ihracatı-fob (milyar ABD $) Mal ithalatı-fob (milyar ABD $) 363,3-18,53 195,9 185,1-747,1 1,221 140,8 665,7 1,361 1,140 917,4 224,1 571,1 1,121 1,987 Kaynak : http://www.dbresearch.com, http://www.indexmundi.com 1.2.Çin de İktisadi Değişimler Çin in dünya ekonomisindeki rolünün anlaşılması ülkenin 1950 lilerden sonra yaşadığı iktisadi değişim, kalkınma girişimi ve yapısal dönüşümünün incelenmesini gerektirmektedir. 1.2.1. Çin Ekonomisinin Yapısal Dönüşümü ve Kalkınma Girişimi Çin in 1949 sonrası uyguladığı ekonomik kalkınma politikalarına bakıldığında, temelli olarak iki çeşit ekonomi politikasının olduğu görülür. Mao döneminde (1949 1976) uygulanan Plan Ekonomisi ve Deng döneminde uygulanmaya başlanan dışa açılma reform politikası ve bunların sonucu gelişen Çin Tarzı Sosyalist Piyasa Ekonomisi dir (Celil, 2001: 265). Mao, ülkenin mali ve maddi kaynakları ile teknolojik güçlerini, önemli projelere tahsis ederek, kaynakların akılcı dağıtımını sağlamış, bölgesel
10 ekonomiler arasında yeniden denge kurarak sanayileşme için temel oluşturulmak suretiyle ekonomik ve sosyal kalkınmada etkin bir rol oynamıştır. Sovyet örneği Beş Yıllık Kalkınma Planları uygulamaya başlanmıştır. Çin Komünist Partisi başarılı bir şekilde 1949 da toprak reformunu gerçekleştirdikten sonra, 1952 de Tarım Kooperatifleri ve 1958 de Halk Komünlerini oluşturmuştur Bu süreç içinde yapılanlar dönemler itibariyle 1949 dan 1956 ya kadar olan dönem içinde sosyalist dönüşüm büyük ölçüde gerçekleştirilmiştir. 1957 den 1966 daki Kültür Devriminin öncesine kadar devam eden süre içinde sosyalist yapılanma tamamlanmıştır. Mayıs 1966 da başlayıp Ekim 1976 da son bulan ve Ülke ekonomisinde ciddi başarısızlıklara ve tahrip edici kayıplara yol açan Kültür Devrimi döneminde ise, diğer alanlarda olduğu gibi ekonomi alanında da çok yanlış uygulamalar olmuştur; ancak rakamlara baktığımızda, 1953 ile 1978 arasındaki dönemde ekonominin yıllık ortalama artısı yüzde 6,1 oranında gerçekleşmiştir (Celil, 2001: 266). Çin de Mao döneminde gerçeklesen ekonomik gelişme diğer sosyalist ülkelerle karşılaştırıldığında gerçekleşen reformların GSYH ya yansımadığı görülmektedir. Bunun nedenleri arasında diğer ülkelerle karsılaştırıldığında, sahip olduğu nüfusun büyüklüğü gelmektedir. Ekonomik kalkınmanın kapsamının sürekli genişlemesi ve ekonomik yapının giderek daha karmaşık bir hal almasıyla, yürürlükteki ekonomik sistemin kusurları giderek belirgin hale gelmiştir. Örneğin, kamu mülkiyeti düzeyinde tek yanlı artışlara dayalı politika, Çin in üretici güçlerinin gelişmesine müsait ortam yaratamamıştır. Bu dönemde, hükümet ve teşebbüsler arasında görev ve sorumlulukların ayrımı açık bir şekilde yapılmamıştır, çünkü devlete ait teşebbüsler, yönetimde bağımsızlığa sahip bulunmamaktadır. Ekonomideki planlı ayarlamalara ağırlık verilirken, değer kanunu ve piyasanın rolü ihmal edilmiştir. Dolayısıyla, Çin in ekonomik kalkınması için planlı ve sistemli bir ekonomik yeniden yapılanmanın büyük önem taşıdığı anlaşılmıştır (Purtaş, 2003: 178). Çin, Mao nun 1976 da ölümünün ardından, bir dönem içeride siyasi karışıklıklar ve dış politikada durgunluk geçirmiştir. Bu durgunluk, 2 Kasım 13 Aralık 1978 tarihlerinde, dönemin Çin lideri tarafından yapılan merkezi çalışma toplantısı ile iç ve dış politikada büyük değişiklik yapması ile başlamıştır. 18 ve
11 22 Aralık 1978 tarihinde gerçekleşen Çin Komünist Partisi 2. Kongresinin 3. genel toplantısında reformcuların ağırlığını koyması ve eleştirileri ile birlikte daha önceki aşırı sol siyaset uygulamaları yumuşamaya başlamış ve böylece Çin in bundan sonraki amacının sınıf mücadelesi değil, ekonomiyi kalkındırma olacağı konusunda ortak karara varılmıştır. Mao dan sonraki Çin in en önemli lideri olan Deng Xiaoping in tecrübeleri de, yeni reform ve buna bağlı olarak dışa açılma dış politikasında etkin rol oynamıştır (Celil, 2001: 266). 1978 de Deng Xiaoping in başa geçmesiyle Çin de kendine özgü bir piyasa reformu başlamıştır. 1997 yılındaki ölümüne kadar Deng, Çin de değişimin öncülüğünü yapmıştır. Bu süre içinde Deng, sanayi, tarım, bilim ve teknoloji ve milli savunma alanlarında modernleşmeyi hedeflemiştir. Reform hareketlerinin sonucunda ise Çin önemli ölçüde zenginleşmiştir. Bunun bir göstergesi Çin de bugün orta sınıf nüfusunun ABD ninkinden fazla olması olarak gösterilebilir (Arısoy ve diğerleri, 2004:2). Bugünkü Çin ekonomisi temellerinin Deng Xiaoping tarafından atıldığı söylenebilir. Deng yönetime gelir gelmez Mao nun her defasında dile getirdiği sınıf mücadelesinin tamamlandığını ilan etmiştir. Yeni bir program hazırlayarak yeni hedefin Çin ekonomisinin canlandırılması olduğu kararlaştırılmıştır. Çin ekonomisinin canlandırılması için dörtlü modernleşme programı adı altında yeni bir program uygulamaya konmuştur. Dörtlü modernleşme programı ile tarım sektörü, sanayi, ülke savunması ile bilim ve teknolojinin yenilenmesi hedeflenmekteydi. Ayrıca sınıf savaşı, eşit ücret, bölgeler arası eşitlik gibi kavramlar yerine sosyalizmin amacı ülkenin kalkınması, güçlü ve zengin olmasıdır denilerek, ülke ekonomisinin yeniden yapılanmasında,yeni bir vizyon açılmaya çalışılmıştır.çin deki reform hareketlerinin en önemli özelliği acele ve süratle hayata geçmemesidir.deng Xiaoping in temel prensibi bekle ve gör politikasıdır (Özsoylu, 2006:16-17). Çin de gerçekleşen bu reforma gereksinim duyulmasının nedenleri ise şu şekilde sıralanabilir (Gökdemir ve Mor, 2006:55 ): 1) Mao nun kültür devriminin giderek halkın desteğini kaybetmesi,
12 2) Uzun yıllara dayanan devlet planlı uygulamaların kıtlıklarla baş edememesi, 3)Öteki Uzakdoğu ülkelerinin (Tayvan, Hong Kong, Singapur, Güney Kore) uyguladıkları piyasa ekonomisinin göreceli olarak başarılı sonuçlar elde etmesi. Bu dönemdeki reformların odak noktası tarım kesimi olmuştur. Tarımsal verimliliğin arttırılması ve ihracatta birincil mallara ağırlık verilmesi (özellikle petrol) bu dönemdeki ekonomik büyümenin temel etkenleridir. Tarımsal verimliliğin arttırılmasının iki nedeni vardır. İlki Sözleşmeli Aile Sorumluluk Sistemi ile ailenin üretimin bir birimi haline getirilmesidir. Bu dönemde çiftçilerin kendilerinden istenen belirli miktar ürünü her yıl devlete gönderme zorunlulukları var iken, eğer öngörülen miktardan fazla üretimleri varsa bunu da piyasa koşullarında belirlenen fiyattan serbestçe satmalarına izin verilmiştir. Bu uygulama ekonomik gelişmeyi hızlandırmıştır (Croll, 2006:405). İkinci neden ise; devletin bazı ürünlerde önemli fiyat artışları yapmasıdır. Nitekim bu döneme ilişkin McMillan ın yaptığı çalışmaya göre; tarımdaki ortalama verim artışı %5,9 dur. Bu artışın %78 i Sözleşmeli Aile Sorumluluk Sistemi ne bağlanırken; %22 sinin yüksek fiyat temelli olduğu hesaplanmıştır (Mcmillan, Whalley, Zhu, 1989: 97). 1985 1991 yıllarında ise, reformların odağı kamu işletmelerinin modernizasyonu olmuştur. Bu dönemdeki büyümenin temelinde, kırsal alandaki işletmeler ve emek-yoğun üretilen imalat ürünlerine dayalı yapılanma vardır. Ayrıca kaynak dağılımındaki etkinlik, yani üretim faktörlerinin verimsiz alanlardan verimli alanlara kaydırılması (özellikle kamudan özel sektöre), büyümede anahtar rolü oynamıştır ( Pingyao, 2006: 21). 1992 1996 yıllarını kapsayan dönemde ise, doğrudan yabancı sermaye yatırımları (DYSY) özellikle ihracat sanayinde ve büyümede itici güç olmuştur.1978 1996 dönemindeki ekonomik reformlarla birlikte dışa açılma ve planlı ekonomiden aşamalı olarak piyasa ekonomisine geçiş başlamıştır. Çin de uygulanan ekonomik reform programı, birçok açılardan dünyada uygulanan diğer reform programlarından farklılıklar göstermektedir. Bu farklılıklar birkaç noktada toplanabilir. İlk olarak, Çin Halk Cumhuriyeti nde komünist rejimden liberal rejime geçmeden önce, temel göstergelerden birçoğu