ULUSLARARASI PAZARDA İŞ KURMAK, İHRACAT VE PAZARLAMA KALKINMA PLANLARININ GELİŞİM KAPASİTESİNİ ARTTIRMAK Elişleri-Zanaatçılık Sektör Raporu Uluslararası pazarda iş kurmak, ihracat ve pazarlama kalkınma planlarının gelişim kapasitelerini arttırmak proje kapsamında,18-28.08.2014 tarihleri arasında El işçiliği sektöründe şu belediyelerdeki işletmeler ziyaret edilmiştir: Prizren Belediyesi 1. DPT Filigran Berati 2. DPT MMM 3. DZ Horn Knives Souvenir&Thiktar 4. DPZ Flora Dresses Suhareka Belediyesi 1. DPT Dia Kos 2. DPZ Illyria Rahoveç Belediyesi 1. DPT Tiara Fashion Dragaş Belediyesi 1. DPT Edo 2. STK Memleqet Malişevo Belediyesi 1. STK Fatjona 2. STK Gratë e Vyera Yapılan ziyaret esnasında şirket ve dernek yöneticileri ile yapılan görüşmelerin detaylarını aşağıda bulabilirsiniz. Hazırlayan: MSc Mimar Nora Arapi Krasniqi Page 1
Kosovada El-işçiliği sektörüne genel bir bakış Kosovada,geçmişten günümüze kadar gelişmekte olan el-,işçiliği sektörü toplumun işleyişi ve temel ihtiyaçlarının karşılanması bakımından mevcut durumun delillerini ortaya koymaktadır.sanayinin yeteri kadar gelişmemiş olmasından dolayı,kentsel ve kırsal toplumun genel ihtiyaçlarını karşılamak amacı ile toplum el-işçiliğinin gelişmesine neden olmuştur.el sanatları daha eski dönemden gelişmekte olmakla birlikte 19.yy dan itibaren daha cok gelişim göstermeye başlamıştır. Bununla birlikte Prizren,Osmanlı İmparatorluğun dan 1 kalma bir el-isciliği ustalığına sahip olmakla beraber,balkan Yarımadası'nın en önemli zanaat merkezlerinden biri olarak bilinmektedir. Elişleri işlemesi yerli ve işlenmiş hammaddeye tekabül etmektedir. Zanaatçılıkta,geçmişten günümüze kadar bugün dahi geleneksel olarak gelişmeye devam eden zengin bir zanaatcılık miras kültürümüz bulunmaktadır. Başlıca gelişim gösteren zannatçılık alanları:tüfekçiler,boyacılar,terziler,mafesçiler,i pek Elişçiliği, kuyumcular, bıçakçılar, saraçlar, marangozlar, Sanatçılar,demirciler, vs olarak sıralanabilir. Sanayi ve modern teknolojinin gelişmesi ile birlitke bu zanatların bircoğu yok olmuş ve bugün hala faaliyet gösterenler ise yok olma tehditi altındadır. Bugün hala faaliyet göstermekte olan zanaatcılar raporun devamında belirtilmiştir. 1 Esat Hasuka,Yüzyıllar icinde Zanaatçılık Fonksiyon Analizi,Prizren,2003,146. Hazırlayan: MSc Mimar Nora Arapi Krasniqi Page 2
Kuyumcular- Kosova tarihinde altın ile işlenen takı el işçiliğinin eski bir geçmişi vardır. Gelişim bakımından en verimli dönemi 19.yy olmakla birlikte 20.yy da Telkari ürünleri pek çok Avrupa2 ülkesinde farkındalık yaratmıştır. Altın dökümü ile yüzük, bilezik, küpe, gerdanlık, fincan takımları, sigara tabakaları vs. işlenmiştir. Telkari döküm tekniği ile ise bircok erkek ve bayanlar için bircok ürün tasarlanmıştır.19.yy boyunca Prizrende Kuyuncilık adı verilen kuyumcu çarşısı mevcuttu. 20.yy Ortalarına gelindiğinde,filigran (Telkari) Kuyumcular Kooperatifi kurulmuş ve burada 150ye yakın altıncı istihdam edilmek üzere işe alınmıştır.bu kooperatif 20.yy sonuna kadar aktiv bir şekilde faaliyet göstermiştir. Bıçakçılar Prizrende en eski zanaatçıların arasında yer almaktadırlar, ürünlerine bakacak olursak3: bıçak, testere, lima, çekiç, çakı, silah ve küçük kesici aletlerin işçiliğini yapmışlardır. Demir döküm işini metallerin ateşte ayrıştırma şekli ile yapmışlardır. Bu zanaatçılık alanında kullanılan hammadde: manda veya öküz boynuzları, demir çubuklar, daha sonralarda ise çinko vs.olmuştur. Döküm ile tasarlanan ürünlerin güçlenmesi için su veya soğuk yağ içine batırılmıştır. Terziler Zanaatçılar arasında halkın günlük yaşamını kolaylaştıran ve süsleyen en önemli zanatlılar arasında yer almaktadır.terzil erin yaratıcılıkları ile tasarlanan ürünler arasında:gümüş ve altın işlemeli geleneksel yelek 20.yy giyilen geleneksel düğün kıyafetleri ve dolama olarak adlandırılan giyimler,elbiseler,uzun yelekler,ipek gömlekler,erkekler icin cübbe ve şalvarlar bulunmaktadır.terzilerin yaratıcılıkları sosyal ekonomik yapı,yaşadıkları bölge ve nufusun ihtiyaçlarına bağlı olarak tasarlanmıştır.sonuç olarak tasarlanan giysiler arasında geleneksel 2 Shpresë Siqeca, Sanat içinde Prizren kuyumculuğu,arnavut kökenli İnciler, İpek, 2002, 59. 3 Muhamet Shukriu, Kültürel yaratıcılık Prizrende zanaatçılık,pri Lashtë, Prizren, 2001, 107. Hazırlayan: MSc Mimar Nora Arapi Krasniqi Page 3
kıyafetler,dönemin farklı zamanlarında modern Avrupa kıyafetleri ve günümüzde hala giyinen geleneksel giysiler yer almaktadır. İpek üreticileri- Geleneksel ve günlük kıyafetlerin hazırlanmasında,yün deri gibi hammade ürünlerinden ipek üreticileri kıyafetler işlemişlerdir. İpek işleme işlemi daha cok kadınlar tarafından kendi evlerinde işlenmiştir. İpek dokuma işlemi ipeğin yıkanarak geleneksel çalışma tekniği ile işlenmiştir. İpek dokuma işlemi Hazırlayan: MSc Mimar Nora Arapi Krasniqi Page 4
Güney Ekonomi Bölgesinde El-işleri sektörünün mevcut durumu El-işleri sektörü Kosovada 1999 yılından sonra, Prizrenin güney bölgeleri ve Prizren Belediyesi, Suhareka, Rahoveç, Malişevo, Dragaş ve Mamuşa gibi bölgelerde küçük şirketler ve dernekler bünyesinde çalışmaya başlamış ve kendi alanlarında gelişim göstermektedirler. Tarih boyunca vatandaşların günlük ihtiyaclarını karşılayan çeşitli el sanatları yeni üretim teknolojisi ve sanayinin gelişmesi ile yaşam tarzı ve zihniyet değişimi de gercekleşmiş bu yüzden de el sanatlarının soyu tükenmiş veya tükenme tehdidi ile karşı karşıya kalmıştır. El işleri sektörünün yok olmasına neden olan bir diğer etkten küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin ulusal ve uluslararası düzeyde üretim yapmasından kaynaklanmaktadır. Modern yaşamın getirdiği değişik ihtiyaclar ve bunlara uyum sağlamak el işleri sanatlarının modern yaşama ayak uydurmasını sağlamış ve bazı belediyelerde gelişmeye devam etmiştir. Prizren el işleri alanında gelişmeye devam ederken Malişevo ve Dragaşta bu sektör yok olma tehlikesi altındadır. Mamuşa belediyesinde ise bu sektörde çalışan hicbir şirket veya dernege rastlanmamıştır. Hızlı gelişmekte olan teknoloji, bilinç eksikliği, kötü ekonomik koşullar ustalık ve özveri gerektiren el sanatları, makina üretimi ile üretilen ürünlerin ithal edilmesinden ve ucuz fiyatla satılmasından dolayı olumsuz yönde etkilenmişlerdir. El işleri sektöründe değişik ürünlerin üretimini yapan birkac küçük şirket bulunmaktadır ve bu şirketler kücük piyasa ekonomisine katkıda bulunmaktadırlar. Kayıtlı olan şirketlerin yanısıra bu şirketler dernek veya değisik sivil toplum kurulusları tarafından kadınlara el işleri yapmayı destekleyen bir sektörden oluşmaktadır. Prizren Belediyesinde geleneksel anlamda hala gelişmekte olan zanaatcılıklar şöyle sıralanabilir:kuyumculuk, terzilik, el örgüleri, şapka yapımı, yün işlemesi, vs. Geleneksel Prizren giyimi-yelek Hazırlayan: MSc Mimar Nora Arapi Krasniqi Page 5
Geleneksel kıyafet giyimi işlenişi günümüzde hala giyinmekte olduğu icin Maliseva ve Suhareka bölgelerinde halen gelişmekte olan bir zanaatçılıktır. Geleneksel kıyafet üretimi, küçük parcalarda baslayarak, şal, dollama, yelek, şalvar vs. gibi ürünler olmakta kadınların el işi ile işlediği değerli kıyafetlerdir. Bunlar Rahovec, Maliseva ve Dragas bölgelerinde işlenmektedir. Zhupa (Jupa) geleneksel kıyafeti Bu sektördeki bulgular: Kosovada el işleri zanaatcılık sektörü güney bölgesini kapsamakta olup kücük kısıtlı bir piyasaya hitap etmektedir. Bu ürünlerle calışan bunların tanıtım ve pazarlamasını yapan işletmeler bu alanda tecrübe edinmiş işletmelerdir. Coğu zaman bu alanda deneyim sahipi olmaları adım adım kazanılan bir tecrübe olmuştur. Az görünen bir durum olmakla birlikte bu alanda deneyim sahibi olmaları, geleneksel giyim, altın işleme ve bıcakcılık gibi zanaatını devam ettirmelerinde onemli bir rol oynamıştır. Hazırlayan: MSc Mimar Nora Arapi Krasniqi Page 6
Adım adım geliştiklerini dikkate alacak olursak bu şirketlerin geleneksel anlamda fonksiyon gösterdiklerini bilmemiz gerekiyor. Bu alanda sipariş üzerine de calışıldıgını ifade etmemiz gerek. Bu alanda çalışan kişilerin alanında uzman kişiler olduğunu belirtmemiz gerek ve fakat bu alandaki sorun bu kişilerin profesyonel anlamda yönetim mekanizmasından yoksun olmalarıdır. İşletmeler ürün tanıtımlarını yapacak olan sosyal ağ veya web sitesinden yoksundurlar. Ürün tanıtımını yapma yolundaki en cok kullanılan yol değişik ülkelerdeki panayırlara katılmaktır. Bu bağlamda:prisjtine, Prizren, Maliseva, Dragas belediyeleri Makedonya, Arnavutluk ve Türkiyedeki panayırlara katılmışlardır. Bu sektörde calışan işletmeler, kücük piyasada calışmaktadırlar. Bazı durumlarda ise bazı şehirlerde bu sektöre daha cok ilgi vardır ve daha cok gelişme imkanı bulmaktadırlar. El işleri ile calışan şirketler genellikle iç piyasada calışmaktadırlar. Dış piyasaya sadece yabancı ziyartciler sayesinde acıldıklarını ifade edebiliriz. Bu alanda resmi olarak ihracat yapan şirketlere rastadığımızı söyleyemeyeceğiz. Geleneksel kıyafetler yeni nesilin de ilgi odağı olmaya deva etmekte ve düğünlerde genel olarak abiye olarak bu kıyafetler tercih edilmektedir. Diğer yandan yeni nesilin bu ürünlerin üretimini yapma yönünde ilgili olduklarını söyleyemeyiz. Bunun nedeni ise bu kıyafetler hakkında yeni nesili bilinc eksikliğinden ortaya cıkmakta ve gelecekte bu alanın yok olma tehdidi ile karsımıza cıkmaktadır. Telkari ve el işi kuyumculuğu toplumda düşük bir ilgiye sahiptir. Telkari hakkındaki bilinçsizlik bu alanın yok olması tehidi ile karsımıza cıkar. Diğer yandan altın tasarımları Kosovada tüketicilerin dikkatini oldukca cekmektedir. Telkariye ise en büyük ilgi yabancı turistler tarafından gösterilmektedir. Modanın yeni trendlerini tasarlamayı başaran bazı terziler ise bu alandaki faaliyetlerinde başarılı olmalarını sağlamaktadır. Yeni moda ile geleneksel motifler arasında bir gecis yapılarak makina ve el işi ile calısan kadınlarımız tarafından yaratıcılıklarını da ortaya koyarak degişik modeller tasarlamaktadırlar. Ayrıca hazır giyim abiye kıyafetleri yanısıra el terziler tarafından tasarlanan elbiselerin fiyatının daha uygun oldugunu da belirtmemiz gerekir. Zanaatçılıktaki diğeri işler örneğin bakır tablolar gibi, geleneksel olarak önem taşıyan ve Kosovanın tarihine vurgu yapan el işleri yabancı turistler tarafından oldukca ilgi görmektedirler. Hazırlayan: MSc Mimar Nora Arapi Krasniqi Page 7
Kosovanın güney bölgesinden el işi ile işlenen ürün örnekleri Hazırlayan: MSc Mimar Nora Arapi Krasniqi Page 8
Saptanan Sorunlar El işleri ile çalışmakta olan işletmeler ve derneklerin karşılaştığı sorunlar aşağıdaki gibi sıralanabilir: İşletmelerin derneklerin iç sorunları: - Pazarlama ve tanıtım yapabilen uzman kadro eksikliği, - İşletmelerin ve derneklerin tanıtımlarını yapabilecek web site ve sosyal medyada yoksun olmaları, - El işleri ürünlerinin tanıtımını yapabilecek katalog, reklam, Tv ve radyo reklamı vs. - Modern yapıya sahip bir yapı ve modern üretşm teknolojiden yoksun olması, - Ekipman eksikliği:dikiş makinaları, altın eritilmesini saglayacak makine eksikliği vs. - Kosova ve onun dışında Arnavutluk, Makedonya, Türkiye gibi ülkelerle işbirliği yapabilme eksikliği, - Altın, ipek gibi malların yüksek fiyata satın alınması. El işleri üretimi yapan işletmeleri toptan mal satın alma kapasitesinden yoksun olması. Bu malları satın alabilecek kolaylıkların olmaması. Devlet enstitüleri tarafından kaynaklanan sorunlar: - El işleri sektörünün devlet kurumları tarafından destek almaması, - Zanatcılıkla uğraşan şirketler ile devlet kurumları arasındaki iletişim kopukluğu, - Mali politikalar bu alanda yatırım yapılmasını zorlatstırmaktadır:yüksek vergi tarifeleri, vs. - Yasal düzenlemeler, - Gümrük vergilerinde mal alımında kolaylık sağlanmasında yasanan sorunlar, - Altın ve gümüş hakkındaki yasal düzenleme eksiklikleri, - Bu alanda calışmak icin İş kanunu hakkında eksik yasal düzenlemeler, - Kosovadaki yasadışı sirketler ve haksız rekabet piyasası, - On-line satış sistemi, - Yüksek kredi faizleri, vs. Sosyal koşullar ve zihniyet ile yaşanan sorunlar - Işçilik ve üretim değeri hakkında nüfusun farkındalık eksikliği, - Geleneksel zanaatcılık, Bıçakçılık zanaatının kaybolması, - Yaz sezonu boyunca el sanatları ürünlerinin satışının sınırlandırılması; - Yeni neslin el yapımı geleneksel kıyafete olan ilgisizliği, - Kadınların yaptıkları iş hakkında kadın erkek dayanışma eksikliği. Özellikle kırsal alanlarda kadınların çalışmasına izin vermeyen zihniyet. Hazırlayan: MSc Mimar Nora Arapi Krasniqi Page 9
Öneriler Yapılan inceleme sonunda bu alanda yaşanan sorunların cozulmesi acısından sunların yapılması önerilebilir: Bu sektörün gelişim göstermesi için ZES derneklerinin daha büyük rol oynayarak Sadece Prizren belediyesinde değil, Kosovanın Güney ekonomi bölgesinde gelişim sağlaması, İşbirliği yapılması amacı şirketlerin ile ZES derneklerine üye olması, Bu alandaki şirket veya dernekleri aralarında gerçek bir işbirliği, deneyim alışverişi, ortak faaliyetler ve projeler düzenlenmesi, Kosova'nın güney bölgesinde faaliyet gösteren el sanatları sektör dernekleri arasındaki temasların kurulması kendi ihtiyaçları ve gereksinimleri hakkında yerel ve merkezi kurumlara ulusal ve uluslararası düzeyde fuarlara katılmak ve tanıtımlarını yapmak. Elişleri ürünlerinin daha modern tanıtım ve sunumunun yapılması, Profesyonel kadro olusturulması veya mevcut kadronun profesyonellesmesi bakımından eğitimlerin düzenlenmesi, Stratejik pazarlama planlarının oluşturulması, Farklı alanlarda faaliyet gösteren Şirketler arası işbirliği yapılması örneğin:terzi ile telkari işi yapan kuyumcuların işbirliği yapması, uygun fiyat belirlenmesi vs. ZES tarafından profesyonel hizmet yardımı alınması, İş sektörü ile eğitim enstitüleri arasında proje işbirliği yapılması ve halkın elişleri sektörü hakkında bilinçlendirilmesi, o El işleri üretimi yapan atölyelerin ziyaret edilmesi, o Yeni nesile kurslar düzenlenmesi, o Grafik tasarım, moda vs okuyan öğrencilerin yaz boyunca kendilerini geliştirebilecek staj imkanı sunmak. Bu deneyimler sayesinde uzun vadeli başarılı işler yapabilecek ve farkındalıkları artacaktır. Zanaatcılar basit üretim yapan üreticiler değillerdir buna karşın bu üreticiler geçmisin izini taşıyarak gelenekselliği devam ettirmekte ve günlük ihtiyaçlara ragmen bunu başarabilmektedirler. Bu nedenle bu alanda çalısan üreticilere kurumsal destek vermek kançınmılmaz olmalıdır. Zanaatçılar geleneksel kültürümüzün çok önemli bir bölümünü oluşturmaktadırlar. Ayrıca icinde Prizren, Suhareka, Dragaş, Rahovec ve Malisevanın da bulunduğu el işleri ile bilinen bu bölgeler ile birlikte kültür turizminin ayrılmaz bir parçası olduğunu da belirtebiliriz. Bu nedenle el sanatlarının turistik tanıtım paketi olarak tanıtımı yapılmalıdır. Bu şekilde kültürel miras ve ekonomik canlılık arasında yakın bir bağlantı kuracağını da ifade edebiliriz. El işleri sektörü alanında yapılan ziyaretlerden ortaya çıkan olumlu ve olumsuz yönlerini incelenmiştir. Proje bazında yapılan bu Hazırlayan: MSc Mimar Nora Arapi Krasniqi Page 10
çalışmada kalkınmma olanaklarına sahip bircok sektör incelenmeye alınmış ve el işleri sektörü de bunların arasında bulunmuştur. Hazırlayan: Mimar Nora Arapi Krasniqi Hazırlayan: MSc Mimar Nora Arapi Krasniqi Page 11