ETLİK PİLİÇ KÜMESLERİNDE TÜNEL HAVALANDIRMADA EFEKTİF ISININ ÖNEMİ VE YAPILAN HATALAR Türkçeye çeviren ve Hazırlayan : Cenk TEZCAN (09.09.2008) Düzenleyen ve Son değişiklikler: Hakan BOZKURT (20.10.2009) Bu çalışmamızda tünel havalandırma da bazı önemli noktalar üzerinde durulmuş ve etraflıca açıklanmaya çalışılmıştır. Konular termal kamera resimleriyle desteklenmiştir. Anlaşılmayan kısımlar varsa mail yoluyla yardımcı olabiliriz. Yararlı olması dileklerimizle... Sıcak bir yaz gününde kesim yaşı yaklaşan etlik piliçleriniz var. Tüm fanlarınız ve soğutma pedleriniz çalışıyor. Kümes ısısını kontrol ediyorsunuz ve 28,0 derece. Tüm fanların çalıştığını görünce gelecek elektrik faturasını düşünüyorsunuz. Büyük ihtimal ile yüksek bir fatura!...birkaç fan kapatarak elektrikten tasarruf etmeyi düşünüyorsunuz ve bu arada kümes ısısının yükselip yükselmeyeceğini merak ediyorsunuz. Birkaç fan kapatıyorsunuz ve kümes ısısının sadece 0,1 ile 0,5 derece yükseldiğini görünce şaşırıyorsunuz. Bu mükemmel!.. Elektrik faturanızı %20 düşürdünüz ve kümes ısısında bir fark oluşmadı. Zaten 28,0 ile 28,5 derece arasında ne fark var ki sonuçta diye düşündünüz. Olayın aslı, kümes ısısının fazla değişmemesi fakat bunun yanında efektif ısının (hayvanın hissettiği ısı) büyük ölçüde yükselmesidir. Efektif ısı, bir etlik pilicin fizyolojik olarak hissettiği ısıdır. Efektif ısı kümes ısısı ile alakalı olmakla beraber ayrıca kümesteki rüzgar hızı ve bağıl nem ile de ilgilidir. Örnek olarak bir tavuk, vücudunda biriken büyük miktarda ısıyı solunum sistemindeki suyu buharlaştırarak uzaklaştırır. Sıcak bir havada tavuğun kendini soğutması, bağıl nem oranından doğrudan etkilenir. Daha düşük nem oranı, tavuğun solunum sisteminden buharlaştırabileceği daha fazla su anlamına gelir. Daha fazla buharlaşma daha fazla ısı kaybına neden olur ki buda tavuğun kendini daha serin hissetmesine sebep olur. 30,0 derece ve %20 nem, 28,0 derece ve %75 nem den çok daha fazla serin hissettirir. Aynı şekilde kümesteki havanın hızı, tavuğun üzerinde bulunan efektif ısı yükünü alacağı için aynı rahatlamayı sağlayacaktır. Örnek olarak; 28,0 derece kümes ısısında, 2,5 metre/saniye bir hava hızı, 0,5 metre saniye hava hızına göre çok daha fazla ısıyı yok edecektir. Bu konu kümes idaresi için çok önemli bir noktadır. Nemin %20 ya da %80 olması ve hava hızının 0,5 ya da 2,5 metre saniye olması kümesteki termometrenin ölçtüğü ısıyı çok fazla değiştirmeyecektir. Fakat tavuğun hissettiği efektif ısıda çok büyük farklar oluşacaktır. Termal kameradan alınan görüntülere bakılınca benzer iki hindi kümesinde (biri doğal havalandırma diğeri tünel havalandırma) benzer kümes ısılarında efektif ısıların farklı olduğunu görüyoruz. Doğal havalandırma yapılan kümeste sensörlerle ölçülen ısı 27,0 derece ve tünel havalandırma olan kümeste 26,5 derece ölçülmüştür. Kümeslerdeki termometreye göre iki kümes arasında önemli bir ısı farkı yok gibi gözüküyordu ama hava hızlarında çok büyük fark vardı. Doğal havalandırmalı kümeste 0,5 metre saniye, tünel havalandırmalı kümeste 2,5 metre saniye. Bu durum efektif ısı(tavuğun hissettiği ısı)da çok büyük farklar meydana getirdi. Aşağıdaki termal kamera resimlerinde de bu durum çok net bir şekilde görülmektedir.
Doğal havalandırmalı kümeste hindilerin üstlerindeki ısı kümes ısısından 3,5 derece farkla 31,0 dereceye yükseldi. Bu durum hindilerin üstlerindeki ısının yeterli derecede çekilmediğinin göstergesidir. Tünel havalandırmada bu ısı farkı sadece 1,0 derece idi. Bu da ısının hemen çekildiği anlamına gelmektedir. Sonuç olarak daha yüksek hava hızları, daha düşük efektif ısı meydana getiriyor. Termal kamera her şeyi net olarak gösteriyor. Yukarıdaki resimlerde; termal kamerayla yapılan çekimler sırasında, doğal havalandırmalı kümesteki hindilerin ağızlarını açtıkları, fakat tünel havalandırmalı kümesteki hindilerin ağızlarını açmadıkları gözlenmiştir. Efektif ve ısı sensörleriyle ölçülen hava ısısı arasındaki fark, yukarıdaki resimlerde çok daha net bir şekilde görülüyor. Her iki fotoğrafta, tünel havalandırma yapılan aynı kümesten alınmıştır. Soldaki resim(figür 3) de tüm fanlar çalışıyor ve 2,7 metre saniye rüzgar hızı elde edilmiş(11 fan ile). Kümesin ortasına konan termometre 26 dereceyi gösteriyor. Termal kamerayla, ortalama efektif zemin ısısı 29,0 derece okunuyor. Sağdaki resimde ise kümeste çalışan 3 adet fan kapatılıyor ve hava hızı 1,7 metre/saniyeye düşüyor. Kümesin ortasındaki termometre yine 26 dereceyi gösteriyor. Fakat zemin efektif ısısı 32,0 dereceye çıkıyor. Sonuçta tavukların hissettiği sıcaklık önemli derecede artıyor. Dikkat edilirse, ısı sensörleriyle ölçülen sıcaklık yine 26 derece olduğu halde tavukların üstündeki efektif ısı 29 dereceden 32 dereceye çıkmıştır. Unutulmaması gereken nokta, tavuklar için 30 derecenin üstündeki sıcaklıkların ölümcül olduğudur.
Akılda tutulması gereken diğer nokta ise yaz aylarında yapılan tünel havalandırmada, soğutma pedlerinin çalışmasıyla artan nemdir. Genellikle kümesinizi 28,0 derece civarlarında tutabileceğiniz için neminiz %80 düzeylerinde gezinecektir. Her 0,5 derece ısıyı düşürdüğünüzde neminiz %2,5 artacaktır. Ped sistemleri ile kümesinizi daha düşük ısılara soğutuyorsunuz fakat bunun yanında nemi artırarak tavukların kendilerini soğutma kapasitesini de düşürüyorsunuz. Olay şu ki; eğer kümes içinde yeterli hava hızı oluşturamıyorsanız, soğutma pedleriniz tavukların üstündeki efektif ısının kaldırılmasında işinize yarayacağına işleri daha da kötüye götürecektir. Bize efektif olarak pedleri kullanmamıza olanak veren şey, hayvanların üzerinde yarattığımız hava hızıdır. Daha yüksek hava hızı hayvanların kendi kendilerini soğutmalarında yardımcı olacaktır ve yüksek nemin zararını da ortadan kaldıracaktır. Tünel havalandırmada, daha düşük elektrik sarfiyatı için bir kaç fan kapatırsanız kümes ısınız fazla yükselmeyecektir ve yine benzer dereceleri yakalayacaksınız. Fakat hava hızındaki düşüş yüksek nem ile hayvanın hissettiği efektif ısıyı yükseltecektir. Bu durum tavukların daha sıcak hissetmelerine sebep olacak ve performanslarını düşürecektir. Hep aklınızda tutun; termostatlar veya ısı sensörleri havanın ısısını ölçer, tavuğun hissettiği efektif ısıyı değil. Farklı hava hızlarının etkilerini görmek için, USDA kümes hayvanları laboratuvarının yaptığı araştırmayı okumak gerek. Dış ısının 38 derece olduğu, gece ısısının 25 26 derecelerde gezdiği farklı rüzgar hızlarıyla büyütülen erkek piliçlerin canlı ağırlık ve yemin ete dönüşüm oranlarındaki (FCR) farklılıklar bu araştırmayla tespit edilip ortaya konmuştur. Yukarıdaki sonuçlar, dış sıcaklığın 38 derece olduğu yaz gününde alınmıştır. Kümes ısıları gündüz 28,8 civarındadır. Göründüğü gibi gündüz ve gece devamlı 0,5 metre saniye düşük rüzgar hızında (3 4 fan açık), 37 ile 44 günler arasındaki 7 günde bir tavuğun aldığı ilave canlı ağırlık 500 gramdır. Gündüzleri 2,7 metre saniye rüzgar hızı (11 fan) sağlanıp, geceleri 1,5 metre saniye (6 fan) hava hızı ile alınan ilave canlı ağırlık 612 grama yükselmiştir. Tüm gün boyunca 2,7 metre saniye (11 fan) hava hızı sağlandığında ise ilave canlı ağırlık alışı 7 günde 680 grama yükselmiştir. Üretici geceleri fanlarını azalttığında gündüzleri çoğalttığında tavuk başına 78 gram kayıp oluşacaktır. Bu sonuç 25 binlik bir kümeste 2 ton canlı ağırlık kaybını belirtir.
Yem dönüşüm oranları (FCR) aşağıdaki tablodadır. Yine aynı araştırmada elde edilen FCR değerleri dikkat çekicidir. Rüzgar hızının 0,5 metre saniye olduğu yetiştirmede 1000 gram canlı ağırlık elde etmek için 2300 gram yem tüketilmiştir. Geceleri fanların azaltılıp gündüzleri çoğaltıldığında 1000 gram canlı ağırlık için 2100 gram yem tüketilmiştir. Fakat gün boyunca 2,7 metre saniye hava hızında 1000 gram elde etmek için 1960 gram yem tüketilerek en iyi sonuç elde edilmiştir. Bu araştırma bulgularının bizlere gösterdiği sonuç; Yazın tünel havalandırmanın yapıldığı yetiştirme dönemlerinde, hava hızı artışının gerek canlı ağırlık alışı gerekse FCR üzerindeki olumlu etkilerinin ortaya konulmuş olmasıdır. Şimdi karşımıza çıkan sorular şunlar ; Nasıl 2,5 metre saniye veya 3 metre saniye rüzgar hızı elde edebiliriz? Kapasitem buna yeterli mi? Hangi hesaplamaları yapmam gerek? Genel ve katı bir kural olarak bir kümese konacak tünel fan adedi hesaplanırken, kesinlikle kümesin uzunluğu hesaba katılmaz. Kümes uzunluğu sadece maximum havalandırma sınırı hesaplanırken kullanılır. Türkiye şartları konumuz ise ve yaz aylarında 35 dereceler normal ısılar ise fan adedi hesaplanırken kümes sahibinin teknik elemana ya da kümesten sorumlu saha sorumlusuna sorması gereken soru şu olmamalı ; 100 metre uzunluğunda 13 metre genişliğinde kümesime ne kadar fan takmalıyım? Esas soru aslında şu olmalı ; 2,5 metre/saniye hava hızı elde etmek için kaç adet fan takmalıyım ve bunu karşılayacak kaç metrekare 15 cm'lik soğutma pedi alanı oluşturmalıyım? 2,5 metre saniye hava hızı yazmamızın sebebi, genellikle kesim yaşının 45 gün olmasıdır. Fakat dişi horoz ayrı beslemeli üretim yapan kümesler, horozlar en sona kaldığı için 3,0 metre saniye hava hızlarını düşünmelidirler.
Hesaplama yapılırken kümesinizin kesit alanını bilmeniz gerekir. Örnek; Kümes Kesit Alanı = ( (kümes tavan yüksekliği + duvar yüksekliği) / 2 ) * kümes genişliği Kümes Kesit Alanı = ( ( 3,75 + 3 ) / 2 ) * 12,6 = 42,5 metrekare Genellikle Türkiye'de çok satılan 140 cm'lik ve 1,5 BG(1 KW) 'lık fanları örneğimizde kullanacağız. Ege bölgesinde üretim yaptığınızı varsayıyoruz ve kümesinizin kesit alanı 42,5 metrekare. Satın aldığımız fanlar havayı soğutma pedlerinden çekerken belli bir direnç ile karşılaşacaktır. O yüzden maximum fan kapasitesi hesaplanırken fanın hangi basınca karşı ne kadar havayı dışarı çekebildiğini bilmemiz gerekir. Genellikle 15 PA(Paskal) ile 20 PA(Paskal) statik basınca maruz kalırlar. 140 cm'lik ve 1,5 beygirlik bir fanın 15 PA daki kapasitesi saatte 39.000 metreküp civarlarındadır. 10 adet fanımızın toplam kapasitesi 39.000 x 10 = 390.000 metreküptür. Bu rakamı kümesimizin kesit alanına bölüyoruz. 390.000 / 42,5 = 9176,4 metre/saat. Bize metre saniye hızı gerek. Bunu bulmak için 9176.4 / 3600 = 2,55 metre/saniye hava hızı elde ederiz. 2,5 metre/saniye hava hızı ile çok sıcak bir yaz gününde kümesinizin ısısını 28,0 dereceden aşağıya indiremeseniz bile tavuklarınıza 6 derece bir serinlik hissettirecektir. Yani sizin kümesinizdeki tavukların hissettiği efektif ısı 28,0 derece değil 22,0 derece olacaktır. Genel olarak toplarsak; Ortalama Hava Hızı (m/sn) = Toplam Fan Kapasitesi(15PA da) / kesit alanı / 3600 sn Toplam soğutma pedi alanı hesabını ise aşağıda anlattığımız gibi hesaplıyoruz. 15 cm'lik soğutma pedlerinden bahsediyorsak; Bir metrekare ped alanından dakikada en fazla 121.9 metreküp hava geçirmemiz mümkündür. Örneğimizdeki toplam fan kapasitemiz saatte 390.000 metreküp idi. Dakikada ise; 390.000 / 60 = 6500 metreküp/dakika olur. Fanlarımızın dakikada çektiği havayı, bir metrekare pedden geçebilecek hava miktarına bölersek gerekli olan ped alanı ortaya çıkar. 6500 / 121.9 = 53.3 metrekare soğutma pedi alanına ihtiyacımız var. Yani yüksekliği 1,5 metre olan pedlerden 35,5 metre.
Eğer bu rakamdan az ped koyarsak statik basınç ped girişlerinde artacak ve hava hızı sadece pedlerden sonraki ilk 10 metrede fazla olacaktır. Daha ilerde fan çıkışlarına doğru hava hızımız düşecektir. Ped girişlerinde ölçülen sıcaklık ile kümes sonuna doğru ölçülen sıcaklık arasında 3,0 veya 4,0 derece fark oluşacaktır(yeterli hava hızı sağlanamadığı için). Önemli Not: Tüm fanlar ayni yönden havayı çekmelidir. Yani tüm fanlarınızı tek bir yerde toplayacaksınız. Tek tarafta fanlar diğer tarafta soğutma pedleri olmalıdır. Bu durumu aşağıdaki örnek çizimlerle açıklayabiliriz. Üsteki örnek çizimde soğutma pedleri ortada; tünel fanlar her iki uçta 5 er adet olarak toplam 10 adet yerleştirilmiştir. Her iki karşılıklı tarafta çalışan fan sayısı 5 adet olduğu için toplam fan kapasitesi 5 * 39.000 = 195.000 metreküp/saattir. Kümesin kesit alanına göre oluşturulabilecek maximum hava hızı ise ; 195.000 / 42,5 / 3600 = 1,2 metre/saniyedir. Bu değerdeki hava hızının soğutma etkisi ise sadece 2 derecedir.
Tek taraflı fanlı gerçek tünel havalandırma yapan kümeslerde 30 günlük bir tavuk, kümes ısısı 29,0 derece olsa bile 23,0 derece hissedecektir. 2,5 metre/saniye hava hızında canlı ağırlık alışı değişmeyecektir. Çift taraflı kümeslerde 30 günlük bir tavuk, kümes ısısı 29,0 derece olduğunda 27,0 derece hissedecektir. Tavuklarımızın canlı ağırlık alışındaki kayıp her gün 25 gram olacaktır. Asla etraftan duyduğunuz kulaktan dolma bilgilerle kümesinizi şekillendirmeye kalkmayınız. Piyasadan 200 300$ bir hava hızı ölçer(anemometre) alıp, kümesinizin hava hızını ölçünüz. Çünkü tek bir gerçek ve tek bir doğru vardır. KAYNAKLAR : Kaynak 1: Tecnical Focus 2002 issue 01 Maximizing Performance During Hot Weather by Robert Barnwell and Dr.Aldo Rossi Kaynak 2:Thermometers and Temperature Sensors Do Not Measure Effective Air Temperature Volume 20 Number 8 July, 2008 The University of Georgia Cooperative Extension Service College of Agricultural and Environmental Science/Athens, Georgia 30602 4356 Michael Czarick Extension Engineer Brian Fairchild Extension Poultry Scientist Kaynak 3:Poultry Housing Tips Evaluating Tunnel Ventilation System Performance...Are You Ready for Hot Weather? Michael Czarick Extension Engineer Volume 19 Number 7 June, 2007 The University of Georgia Cooperative Extension Service College of Agricultural and Environmental Science/Athens, Georgia 30602 4356 Kaynak 4: USDA Poultry Lab. Kaynak 5: Wind Speed in Tunnel Ventilated Poultry Houses Michael Czarick Extension Engineer Volume 6 No:4 The University of Georgia Cooperative Extension Service College of Agricultural and Environmental Science/Athens, Georgia 30602 4356