T.C. ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI İş Teftiş Kurulu Başkanlığı TALAŞLI İMALATTA KULLANILAN PRESLERDE TSE STANDARTLARI VE İLGİLİ DİĞER MEVZUATIN İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YÖNÜNDEN İNCELENMESİ İş Müfettişi Yardımcılığı Etüdü Ulaş ALTAN İş Müfettişi Yardımcısı Ankara 2013
İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... i TABLO LİSTESİ... iii ŞEKİLLER LİSTESİ... iv KISALTMALAR LİSTESİ... v 1. GİRİŞ... 1 2. GENEL BİLGİLER VE TANIMLAR... 3 2.1. Eksantrik Pres... 3 2.2. Hidrolik Pres... 4 2.3. Abkant Pres... 5 2.4. Koruyucu... 6 2.4.1. Sabit Koruyucu... 6 2.4.1.1. Mahfazalı koruyucu... 7 2.4.1.2. Mesafe koruyucusu... 7 2.4.2. Hareketli Koruyucu... 8 2.4.2.1. Güçle Çalışan Koruyucu... 8 2.4.2.2. Kendiliğinden Kapanan Koruyucu... 8 2.4.2.3. Kumandalı Koruyucu... 8 2.4.3. Ayarlanabilen Koruyucu... 9 2.4.3.1. Elle Ayarlanabilen Koruyucu... 9 2.4.3.2. Otomatik Olarak Ayarlanabilen Koruyucu... 9 2.4.4. Ara Kilitlemeli Koruyucu... 10 2.4.5. Koruyucu Kilitli Ara Kilitlemeli Koruyucu... 11 3. PRESLERDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ... 12 3.1. Hareketli Kısımlara Temas... 12 3.2. Operasyon Noktasına Temas... 14 3.2.1. Eksantrik Presler... 14 3.2.2. Hidrolik Presler... 16 3.2.3. Abkant Presler... 19 3.3. Çift El Kumandalar... 21 3.4. Aktif Opto-Elektronik Koruyucu Cihazlar (AOKC)... 25 i
3.4.1. Operasyon Noktasına Dikey Yönden Yaklaşım... 26 3.4.2. Operasyon Noktasına Yatay Yönde Yaklaşım... 27 3.4.3. Çift El Kumanda Tertibatlı Presler... 28 3.5. Asgari Açıklıklar... 29 3.6. Mesafe Koruyucuları... 30 4. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME... 32 5. KAYNAKLAR... 33 6. EKLER... 34 ii
TABLO LİSTESİ Tablo 1: İnsan Vücut Uzuvlarına Göre Asgari Açıklık Değerleri 29 Tablo 2: Tehlike Bölgesinin Ve Mesafe Koruyucusunun Yüksekliğine Göre Koruyucunun Mesafesi. 34 Tablo 3: Hareketli Kısımlara Temas İle İlgili Hususlar 35 Tablo 4: Eksantrik Preslerde Operasyon Noktasına Fiziksel Temas İle İlgili Hususlar. 36 Tablo 5: Hidrolik Preslerde Operasyon Noktasına Fiziksel Temas İle İlgili Hususlar. 37 Tablo 6: Abkant Preslerde Operasyon Noktasına Fiziksel Temas İle İlgili Hususlar. 39 iii
ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1: Eksantrik Pres... 3 Şekil 2: Hidrolik Pres... 5 Şekil 3: Abkant Pres... 6 Şekil 4: Hareketli Aksama Tam Ulaşmayı Engelleyen, Mahfazalı Koruyucu... 7 Şekil 5: Mesafe Koruyucusu... 7 Şekil 6: Kendiliğinden Kapanan Koruyucu... 8 Şekil 7: Radyal Ve Sütunlu Matkap Tezgâhı İçin Ayarlanabilen Koruyucu... 9 Şekil 8: Menteşeli Ara Kilitlemeli Koruyucu... 10 Şekil 9: Koruyucu Kilitli Ara Kilitlemeli Koruyucu... 11 Şekil 10: Hidrolik Preste Güvenlik... 18 Şekil 11: Hidrolik Preste Operasyon Noktasına Erişimin 650 mm'ye Eşit Veya Fazla Olduğu Durum... 19 Şekil 12: Mesafe Halkalı Çift El Kumanda Tertibatı... 22 Şekil 13: Bir El Kullanarak Devreden Çıkartılmasını Önleyecek Özellikte Çift El Kumanda Tertibatı... 23 Şekil 14: Aynı Kolun El Ve Dirseğini Kullanarak Devreden Çıkartılmasını Önleyecek Özellikte Çift El Kumanda Tertibatı... 24 Şekil 15: Dirsek Veya Ön Kolu Kullanarak Devreden Çıkartılmasını Önleyecek Özellikte Çift El Kumanda Tertibatı... 24 Şekil 16: El Veya Diğer Bir Uzvu Kullanarak Devreden Çıkartılmasını Önleyecek Özellikte Çift El Kumanda Tertibatı... 25 Şekil 17: Operasyon Noktasına Dikey Yaklaşma Örnekleri... 26 Şekil 18: Operasyon Noktasına Yatay Yaklaşma Örneği... 27 Şekil 19: Mesafe Koruyucusunun Yerleşimi... 30 iv
KISALTMALAR LİSTESİ AOKC: Aktif opto-elektronik koruyucu cihaz EDKD: Elektronik duyarlı koruyucu donanımlar v
1. GİRİŞ Talaşlı imalat; önceden tasarımı ve konstrüksiyonu yapılan, imalat süreci belirlenen makine elemanının, imalat sürecine uygun talaşlı imalat tezgâhlarında, belirlenmiş kesici takımlar marifetiyle kesme operasyonuna tabi tutularak şekillendirilmesini kapsayan imalat yöntemidir 1. İmalat sürecinin bir parçası olarak, üretilecek olan nihai ürünün özelliklerine göre torna ve freze tezgâhlarının yanı sıra, soğuk veya sıcak malzemeyi bükmek amacıyla hidrolik presler, eksantrik presler ve abkant presler de kullanılmaktadır. Söz konusu mekanik preslerde meydana gelebilecek kazaların önlenmesi amacıyla çalışanların, bu preslerle şekil verilecek parçaların işlem gördüğü operasyon noktalarına ve/veya presler üzerindeki hareketli aksama erişimlerinin engellenmesi gerekmektedir. İş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılan teftişlerde preslerden kaynaklı kazaların önlenmesi için iş müfettişleri, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununun 30 ve 31 inci maddesine dayanan ve 25/04/2013 tarihli ve 28628 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinde yer alan hükümler çerçevesinde işlem yapmaktadır. İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinin amacı, bir işyerinde iş ekipmanlarının kullanımı ile ilgili sağlık ve güvenlik yönünden uyulması gerekli asgari şartları belirlemektir; ancak bu etüdün konusu presler hakkında söz konusu yönetmelikte alınması gereken koruyucu önlemin teknik detayı ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadır. İş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılan teftişlerde, iş müfettişlerinin presler hakkında daha bilimsel bir yorum yapabilmesi ve işverenlerden yoruma dayalı olmayan net istemlerde bulunabilmesi için, konu ile ilgili Türk Standartları Enstitüsünün yayımlamış olduğu standartları kullanmak gerekmektedir. İş Teftiş Kurulu Başkanlığı nın 06/04/2012 tarihli ve 3002 sayılı yazısında; a) Teftişlerde tespit edilen noksanlıkların kanuni gerekçeleri, 4857 Sayılı İş Kanununun 78 inci maddesine göre çıkartılan yönetmelik hükümlerinde var 1 http://tr.wikipedia.org/wiki/talaşlı_imalat 1
fakat ayrıntı yok ise; ayrıntı TSE standartlarında, Bakanlık ve ilgili kuruluşların mevzuatlarında düzenlenmiş ise 4857 sayılı İş Kanununun 78 inci Maddesi, b) Teftişlerde tespit edilen noksanlıkların kanuni gerekçeleri, 4857 sayılı İş Kanununun 78 inci maddesine göre çıkartılan yönetmelik ve 4857 sayılı İş Kanunu nun Geçici 2 nci Maddesi ile halen yürürlükte bulunan tüzük hükümlerinde yok, ancak TSE standartlarında, Bakanlık ve ilgili kuruluşların mevzuatlarında var ise 4857 sayılı İş Kanununun 77 nci Maddesi, bağlamında değerlendirilmesi gerektiği düşünülmektedir denilmektedir. a) maddesi, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ve bu Kanunun 30 uncu maddesi gereği yürürlüğe giren yönetmelikler için değerlendirildiğinde, İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinde yer alan yükümlülüklerin detaylandırılmasında, ilgili TSE standartlarından faydalanılabileceği sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu etüd çalışması, İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinde yer alan ve preslerle ilgili yükümlülüklerden hangilerinde, Türk Standartları Enstitüsünce çıkartılan TSE Standartlarından faydalanılabileceği hususuna ışık tutmak amacıyla hazırlanmıştır. 2
2. GENEL BİLGİLER VE TANIMLAR Preslerde iş sağlığı ve güvenliği konusunda detaylı bilgi vermeden önce, Genel Bilgiler ve Tanımlar kısmında konu ile ilgili tanımlara yer verilmiştir. 2.1. Eksantrik Pres Eksantrik pres, takımlar arasında soğuk veya kısmi soğuk metali işleme (örneğin şekillendirme veya biçimlendirme) amacına yönelik olarak mekanik elemanlarla, ana hareket ettiriciden takıma enerji iletme amaçlı tasarımlanmış makinadır. Bu enerji, volan ve kavramayla veya doğrudan tahrikli bir mekanizma vasıtasıyla iletilebilir 2. Şekil 1: Eksantrik Pres Şekil 1 de yer alan numaraların açıklaması aşağıda verilmektedir: 1 Volan mahfazası 4 Motor kasnağı 7 Koç flanşı 10 Pedal 2 Kavrama/fren 5 Kayış 8 Tabla/yastık 3 Volan 6 Koç 9 Gövde 2 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 692+A1 - Takım Tezgâhları-Mekanik Presler-Güvenlik, s.5 3
Eksantrik preslerde kullanılan motorun devir sayısı çok yüksek olmasına rağmen (yaklaşık 1400 d/dk), iş sağlığı ve güvenliği açısından presin dakikadaki vuruş sayısının düşük olması gerekmektedir. Bu nedenle, yüksek devirle dönen motorun devir sayısı, güç aktarma elemanlarında düşürülerek aktarılır. Volan, presin motorundan aldığı hareketle sürekli hareket ederken, volan milindeki dönme hareketi dişliler vasıtasıyla devir sayısı küçültülerek eksantrik mile aktarılır. Eksantrik milin görevi ise, volan milinin dairesel hareketini, koçun aşağı ve yukarı hareket edebilmesine olanak sağlayacak şekilde doğrusal harekete çevirmektir. 3 2.2. Hidrolik Pres Hidrolik pres, soğuk veya kısmi soğuk metali işleme (örneğin şekillendirme veya biçimlendirme) amacına yönelik olarak doğrusal hareket eden takımlarına gerekli enerjiyi hidrolik tahrik sistemi vasıtasıyla sağlayan makinedir. Bu enerji, hidrostatik basınç vasıtasıyla iletilebilir. 4 Hidrolik presler sanayide metallerin biçimlendirilmesinde ve büyük kuvvetler gerektiren diğer işlemlerde yaygın olarak kullanılmaktadır. Hidrolik preslerde, elektrik motorundaki elektrik enerjisi ile yağ basmaya yarayan pompalar döndürülerek sisteme basınçlı yağ basılmaktadır. Basılan yağ, çeşitli yön denetim valfleri ve basınç ayar regülatörleri ile denetlenerek silindirlere etki ettirilir ve silindirler ileri geri (doğrusal) hareket ederek mekanik enerjiyi meydana getirirler. Silindirlere bağlı olan koç, bu sayede aşağı ve yukarı doğru hareket ederek, istenilen doğrusal hareketini gerçekleştirmektedir. Hidrolik preslerde, silindirlere gönderilen yağ miktarı ve basıncı kontrol edilebildiği için presin, aşağı yukarı hızları ve tonajı istenen değerlerde ayarlanabilmektedir. 5 3 ttp://www.germakmakina.com.tr/groups/default.aspx?languageid=1&groupid=3&contentid=55 4 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 693+A2 Takım Tezgâhları-Güvenlik-Hidrolik Presler, s.7 5 http://www.anadolutayfasi.net/fizik/55021-soguk-pres-hidrolik-pres-nedir-nerelerde-kullanilir.html 4
Şekil 2: Hidrolik Pres 1 Hidrolik silindir 5 Şalter 8 Acil durdurma butonu 2 Koç 6 Motor kumandaları 9 Kontrol panosu 3 Tabla/yastık 7 Çalışma modu ayarlayıcısı 10 Basınçölçer 4 Çift-el kumanda 2.3. Abkant Pres Abkant pres, birbirine yakın yerleştirilmiş takımlar arasında düz bir hat boyunca bükme işlemini gerçekleştirmek amacıyla tasarlanan ve takımlarının hareket etmesi için gerekli enerjiyi hidrolik tahrik sistemi vasıtasıyla sağlayan makinedir. 6 Abkant preslerin uyguladığı kuvvet, imal ediliş metotlarına göre hidrolik, pnömatik ve elektrikli servo düzeneklerden sağlanabilmektedir. Abkant presler çeşitli tonajlarda (30 500 ton arası) ve genişliklerde (1000 8000 mm) olabilmektedir. Bükme işleminin gerçekleştiği kısımda, üst ve alt kısımda yer alan takımlar "V" şeklinde olup, takımların tam olarak iç içe oturması sağlanmaktadır. Takımlar arasında kalan sac levha da büyük bir hidrolik kuvvet uygulanarak bükülmektedir. 7 6 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 12622 Takım Tezgâhları-Hidrolik Abkant Presler-Güvenlik, s.9 7 http://tr.wikipedia.org/wiki/abkant 5
Şekil 3: Abkant Pres 1 Volan 5 Destek 8 Koç 11 Yan koruyucu 2 Kontrol paneli 6 Arka destek 9 Takımlar 12 Işık perdesi 3 Çalışma modu 7 Hidrolik sistem 10 Yatak 13 Gövde 4 Ayak pedalı 2.4. Koruyucu Koruyucular, koruma sağlamak amacıyla, makinenin bir kısmı olarak tasarımlanmış fiziki bariyerlerdir. 8 Söz konusu fiziki bariyerler, sabit bir yapıda olabilecekleri gibi, kendiliğinden hareketli veya operatör tarafından uygulanacak bir güç ile de açılıp kapanabilen özellikte olabilir. Koruyucular, iş ekipmanlarının hareketli aksamları, operasyon noktaları ile ekipman başında çalışan operatörler veya çalışma ortamında bulunan diğer çalışanlar ile bu kısımlar arasına fiziki engeller koyan ve doğrudan veya dolaylı yollarla bu noktalara erişimi engelleyen unsurlardır. 2.4.1. Sabit Koruyucu Sabit koruyucu, ancak alet kullanılarak veya tutturulma vasıtalarının tahrip edilmesiyle açılabilecek veya çıkartılabilecek şekilde (örneğin cıvata ile somunla, kaynakla) bağlanmış koruyucudur. 8 8 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 953+A1 Makinalarda Güvenlik-Koruyucular-Sabit ve Hareketli Koruyucuların Tasarımı ve Yapımı İçin Genel Özellikler, s.2 6
Sabit koruyucular, mahfazalı koruyucular ve mesafe koruyucuları olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. 2.4.1.1. Mahfazalı Koruyucu Her taraftan tehlikeli bölgeye ulaşmayı önleyen koruyucudur. Eksantrik preslerde, volana ve kayış kasnak kısımlarına fiziksel temasın önlenmesi amacıyla bu kısımlarının üzerini kapatan koruyucular, mahfazalı koruyuculara örnek olarak verilebilir. Şekil 4: Hareketli Aksama Tam Ulaşmayı Engelleyen, Mahfazalı Koruyucu 2.4.1.2. Mesafe Koruyucusu Bir tehlikeli bölgeyi tam olarak kapatmayan, ancak fizikî boyutları veya tehlike bölgesine olan mesafesi vasıtası ile ulaşmayı engelleyen veya azaltan koruyucudur. Şekil 5: Mesafe Koruyucusu 7
2.4.2. Hareketli Koruyucu Hareketli koruyucular, alet kullanmaksızın açılabilen koruyuculardır. 9 Hareketli koruyucular, güçle çalışan koruyucular, kendiliğinden kapanan koruyucular ve kumandalı koruyucular olmak üzere üçe ayrılır. 2.4.2.1. Güçle Çalışan Koruyucu Kişilerden veya yer çekiminden başka bir kaynakla sağlanan güç yardımıyla çalıştırılan koruyucudur. 2.4.2.2. Kendiliğinden Kapanan Koruyucu Bir makina elemanı tarafından veya iş bağlama tertibatının bir parçası veya iş parçası tarafından çalıştırılarak, iş parçasının geçmesine izin veren ve iş parçası çekilir çekilmez otomatik olarak kapalı konumuna dönen koruyucudur. Ahşap daire testere koruyucuları ve baş kesme aletinin koruyucuları örnek olarak verilebilir. Şekil 6: Kendiliğinden Kapanan Koruyucu 2.4.2.3. Kumandalı Koruyucu Kapalı konumuna vardığında, ayrı bir başlama kumandası kullanmaksızın, tehlikeli makina fonksiyonlarının çalışmaya başlaması için komut veren ara kilitlemeli koruyucunun özel bir biçimidir. 9 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 953+A1 Makinalarda Güvenlik-Koruyucular-Sabit ve Hareketli Koruyucuların Tasarımı ve Yapımı İçin Genel Özellikler, s.4 8
2.4.3. Ayarlanabilen Koruyucu Bir bütün olarak ayarlanabilen veya ayarlanabilen parça/parçalardan oluşan sabit veya hareketli koruyucudur. 10 Ayarlanabilen koruyucular, elle ayarlanabilen koruyucular ve otomatik olarak ayarlanabilen koruyucular olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. 2.4.3.1. Elle Ayarlanabilen Koruyucu Ayarı elle yapılan ve ayarı belirli bir çalışma sırasında sabit kalan ayarlanabilen koruyucudur. Radyal ve sütunlu matkap tezgâhlarında kullanılan koruyucu tipidir. Bu tipte koruyucu, iş parçasının tüm yüzeyine kadar ayarı sağlamak amacıyla ayarlanabilen teleskopik biçimdedir. Koruyucu aynı zamanda matkap değişikliğini sağlamak amacıyla mile ulaşmaya izin vermek için düşey bir menteşeye tutturulmuştur. Şekil 7: Radyal Ve Sütunlu Matkap Tezgâhı İçin Ayarlanabilen Koruyucu 1 El ile ayarlanabilen koruyucu 3 Teleskopik hareket sağlayan pim 2 Matkap ucu 4 Menteşe koruyucudur. 2.4.3.2. Otomatik Olarak Ayarlanabilen Koruyucu Ayarı, belirli bir çalışma sırasında otomatik olarak yapılan ayarlanabilen 10 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 953+A1 Makinalarda Güvenlik-Koruyucular-Sabit ve Hareketli Koruyucuların Tasarımı ve Yapımı İçin Genel Özellikler, s.5 9
Kendiliğinden kapanan ahşap daire testere koruyucuları ve baş kesme aletinin koruyucuları da aynı zamanda otomatik olarak ayarlanabilen bir koruyucu olabilir. 2.4.4. Ara Kilitlemeli Koruyucu Koruyucu tarafından emniyeti sağlanan tehlikeli makine fonksiyonlarının koruyucu kapanıncaya kadar çalışmamasını, tehlikeli makine fonksiyonlarının çalışması sırasında koruyucunun açılması ile durdurma komutunun verilmesini ve koruyucu kapalı olduğunda koruyucu tarafından emniyeti sağlanan tehlikeli makine fonksiyonlarının çalışabilmesini sağlamak amacıyla, makinenin kumanda sistemi ile beraber çalışan ara kilitlemeli koruyucudur. 11 Burada dikkat edilmesi gereken husus, söz konusu koruyucuların kapatılması akabinde makinenin tehlikeli fonksiyonlarının kendiliğinden başlamamasıdır. Şekil 8: Menteşeli Ara Kilitlemeli Koruyucu 1 Menteşeli ara kilitlemeli koruyucu 2 Operasyon noktası 11 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 953+A1 Makinalarda Güvenlik-Koruyucular-Sabit ve Hareketli Koruyucuların Tasarımı ve Yapımı İçin Genel Özellikler, s.6 10
2.4.5. Koruyucu Kilitli Ara Kilitlemeli Koruyucu Koruyucu tarafından emniyeti sağlanan tehlikeli makine fonksiyonlarının, koruyucu kapanıncaya ve kilitleninceye kadar çalışmamasını, koruyucu tarafından emniyeti sağlanan tehlikeli makine fonksiyonu sebebiyle oluşan risk ortadan kalkıncaya kadar, koruyucunun kapalı ve kilitli kalmasını ve koruyucu kapalı ve kilitli olduğunda, koruyucu tarafından emniyeti sağlanan tehlikeli makine fonksiyonlarının çalışabilmesini sağlamak amacıyla, makinenin kumanda sistemi ile beraber, koruyucu kilidi ve ara kilitleme tertibatı ile birlikte çalışan koruyucudur. 12 Günümüzde pek çok CNC tezgâhında kullanılan/kullanılması gereken koruyucu tipidir. Şekil 9: Koruyucu Kilitli Ara Kilitlemeli Koruyucu 1 Koruyucu 3 Operasyon noktası 2 Kızak 12 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 953+A1 Makinalarda Güvenlik-Koruyucular-Sabit ve Hareketli Koruyucuların Tasarımı ve Yapımı İçin Genel Özellikler, s.7 11
3. PRESLERDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği işverenlere; işyerlerinde kullanacakları iş ekipmanlarının yapacakları işe uygun olması ve bu ekipmanın çalışanlara sağlık ve güvenlik yönünden zarar vermemesi için almaları gereken uygun organizasyon ve teknik önlemler hakkında yükümlülükler getirmektedir. İş ekipmanlarında alınması gereken teknik önlemler göz önüne alındığında, Yönetmeliğin Ek-I: İş Ekipmanlarında Bulunacak Asgari Gerekler, Ek-II: İş Ekipmanının Kullanımı İle İlgili Hususlar ve Ek-III: Bakım, Onarım ve Periyodik Kontroller İle İlgili Hususlar başlıkları altında yer alan maddeler dikkate alınmalıdır. Preslerde alınması gereken iş sağlığı ve güvenliği önlemleri ile ilgili olarak, Ek-I: İş Ekipmanlarında Bulunacak Asgari Gerekler, aşağıdaki konu başlıkları altında değerlendirilebilir: 1- Kumanda sistemleri ile ilgili yapılan tespitlerde, söz konusu yönetmeliğin Ek-I, Madde 2.1 ve Madde 2.2, 2- Operasyon noktasına veya hareketli aksama fiziksel temas ile ilgili tespitlerde, söz konusu yönetmeliğin Ek-I, Madde 2.8, Yukarıda verilen hususlar ile ilgili yapılan tespitler için teftiş sonucu yazılacak olan raporlarda söz konusu tespitler ile ilgili hukuki dayanak olarak yanlarında belirtilen ilgili Yönetmelik hükümleri kullanılmaktadır. Preslerde meydana gelebilecek iş kazalarına karşı alınması gereken önlemler ile ilgili detay, aşağıdaki başlıklarda anlatılmaktadır. 3.1. Preslerde Hareketli Kısımlara Temas İş ekipmanlarının hareketli kısımları ile ilgili olarak, Yönetmeliğin Ek-I, 2.8 maddesinde, İş ekipmanının hareketli parçalarıyla mekanik temas riskinin kazaya yol açabileceği hallerde; iş ekipmanı, tehlikeli bölgeye ulaşmayı önleyecek veya bu bölgeye ulaşılmadan önce hareketli parçaların durdurulmasını sağlayacak uygun koruyucular veya koruma donanımı ile donatılır. denilmektedir. Söz konusu Yönetmelik maddesine ek olarak, Türk Standartları Enstitüsü nün ilgili standartlarından alınan aşağıdaki hususlara yer verilebilir. 12
1. Abkant preslerde ve hidrolik preslerde tahrik sistemi çoğunlukla sabit bir koruyucu arkasında yer almaktadır. Ancak işyerlerinde iş sağlığı güvenliği yönünden yapılan teftişlerde, eksantrik preslerde volan mahfazasının (bkz. Şekil 1, 1 ), olmadığına ya da var olan mahfazanın kullanılmadığına sıklıkla rastlanılmaktadır. Bu durumda, Tahrik ve iletme makinaları ve presle birleşik bir parçası olan ve presle birlikte tedarik edilen yardımcı tertibatlarda, vardiya başına bir erişimin gerektiği veya hiçbir erişimin gerekmediği yerlerde sabit koruyucular ile güvenlik koruması sağlanmalıdır 13 hususu dikkate alınmalıdır. 2. Eksantrik presler üzerinde yer alan söz konusu volan tahriki, motor kasnağının (bkz. Şekil 1, 4 ), kayışa (bkz. Şekil 1, 5 ) aktardığı hareket enerjisinden almaktadır. Yukarıdaki maddede açıklanan sabit koruyucular, bazı preslerde bu tahrik sisteminin tamamını kapatmamaktadır. Bu durumda, Hareketli aktarma parçalarının (örnek olarak, makaralar, kayışlar, kasnaklar, dişliler, miller vb.) sebep olduğu tehlikelere karşı koruma, ya sabit koruyucularla (bkz. Şekil 4) veya ara kilitlemeli hareketli koruyucularla sağlanmalıdır 14 hususu dikkate alınmalıdır. Buna ilaveten söz konusu güç aktarma elemanları, kullanma sırasında ulaşmanın gerekli olmadığı yerler olmaları nedeniyle, Basitliği ve güvenilirliği sebebiyle sabit koruyucular kullanılmalıdır hususu da dikkate alınabilir. 3. Ancak bazı durumlarda, söz konusu parçalar üzerinde de makine ayarının yapılması, düzeltme veya bakım faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Bu gibi durumlarda, a) Önceden tahmin edilebilir ulaşma sıklığı çok (meselâ vardiya başına birden fazla) ve sabit koruyucunun yer değiştirilmesi veya sökülmesi zor ise, hareketli koruyucu kullanılmalıdır. Hareketli koruyucular, ara kilitlemeli tertibatla birlikte veya koruyucu kilitli ara kilitlemeli tertibatla birlikte olabilir. b) Önceden tahmin edilebilir ulaşma sıklığı az, koruyucunun yerleştirilmesi kolay ve koruyucunun sökülmesinin ve yer değiştirilmesinin iş güvenlik 13 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 692+A1 - Takım Tezgâhları-Mekanik Presler-Güvenlik, s.20 14 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 953+A1 Makinalarda Güvenlik-Koruyucular-Sabit ve Hareketli Koruyucuların Tasarımı ve Yapımı İçin Genel Özellikler, s.17 13
sistemi altında yapılması durumunda, sabit bir koruyucu kullanılmalıdır. 14 hususları dikkate alınmalıdır. Hareketli kısımlara temas ile ilgili yukarıda belirtilen hususlar, Tablo:3 içerisinde özetlenmektedir. 3.2. Preslerde Operasyon Noktasına Temas İş ekipmanlarının operasyon noktaları ile ilgili olarak, Yönetmeliğin Ek-I, 2.8 maddesinde, İş ekipmanının hareketli parçalarıyla mekanik temas riskinin kazaya yol açabileceği hallerde; iş ekipmanı, tehlikeli bölgeye ulaşmayı önleyecek veya bu bölgeye ulaşılmadan önce hareketli parçaların durdurulmasını sağlayacak uygun koruyucular veya koruma donanımı ile donatılır. denilmektedir. Söz konusu Yönetmelik maddesine ek olarak, Türk Standartları Enstitüsü nün ilgili standartlarından alınan aşağıdaki hususlara yer verilebilir. 3.2.1. Eksantrik Presler Eksantrik preslerde operasyon noktası, koç flanşı (bkz. Şekil 1, 7 ) ile tabla/yastık (bkz. Şekil 1, 8 ) arasında kalan ve zımbanın hareketini tamamladığı bölgedir. Söz konusu bölgede hareket eden zımbanın, hareketinden kaynaklanan tehlikelerden çalışanların korunması için çeşitli önlemlerin alınması gerekmektedir. Eksantrik presler, kavrama çeşitlerine göre tam devirli kavramalı ve kısmi devirli kavramalı presler olmak üzere iki çeşittir. Günümüzde sanayide en sık kullanılanları ise, tam devirli kavrama prensibine göre çalışan preslerdir. Tam devirli kavrama, çözüldüğünde veya harekete geçirildiğinde, koçun, tam bir vuruşu tamamlayıncaya kadar fasılalı çalışmadığı kavrama tipidir 15. Başka bir deyişle operatör kumanda panelinden eksantrik presin çalışması için talimatı verdiğinde koç, çalışma çevrimini fasıla yapmadan tek bir çevrim sonucunda tamamlar. 15 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 692+A1 - Takım Tezgâhları-Mekanik Presler-Güvenlik, s.4 14
Bu prensiple çalışan preslerde, operatörün komutu vermesiyle alt ölü nokta ile üst ölü nokta arasında hareket eden koçun hareketini durduracak herhangi bir ilave güvenlik önlemi bulunmamaktadır. Dolayısıyla söz konusu preslerde, operasyon noktasının tehlikelerinden korunmak amacıyla AOKC lerin kullanılması mümkün değildir. İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinin Ek-I, 2.8 inci maddesine ilaveten, Türk Standartları Enstitüsü nün ilgili standartlarından alınan aşağıdaki hususlara yer verilebilir. 1. TS EN 692+A1 sayılı Takım Tezgâhları-Mekanik Presler-Güvenlik standardında, alınması gereken önlemler ile ilgili genel olarak, hareketli kalıp yastıkları ve iş parçası fırlatıcıları gibi kısımların güvenlik mahfazasına alınması gerektiğinden bahsedilmektedir. 2. Kapalı kalıpla çalışılan eksantrik preslerde, Kapalı kalıplar kendiliğinden güvenli olmalıdır. Kapalı kalıplar dışındaki herhangi bir ezilme tehlikesinden, TS EN 349+A1 Tablo 1 takip edilerek kaçınılmalıdır 16 hususu dikkate alınmalıdır. TS EN 349+A1 Tablo 1 hakkında detay ilerleyen bölümlerde verilmiştir. 3. Eğer sabit koruyucular kullanılacaksa, Bu mahfazalar makineye, diğer bir rijit yapıya veya zemine güvenli bir şekilde sabitlenmelidir 17 hususu dikkate alınmalıdır. 4. Eğer ara kilitlemeli koruyucular kullanılacaksa, Herhangi bir tehlikeli hareket esnasında, koç uygun bir durma konumuna gelinceye kadar, sabit koruyucularla birlikte kalıbın çalıştığı bölgedeki tehlike bölgesine erişimi önlemelidir. Koruyucu kapatılıncaya kadar, vuruşun başlaması önlenmelidir 17 hususu dikkate alınmalıdır. 5. Operasyon noktasına erişimin kısıtlanması için sabit veya ara kilitlemeli koruyucu kullanımının yanı sıra, çalışma esnasında operatörün ellerinin meşgul edilerek bu bölgeye erişiminin engellenmesi de söz konusudur. Açık kalıplarla çalışılan eksantrik preslerde, çift el kumanda tertibatlarının kullanılması, teftişlerde dikkat edilecek bir husustur. Çift el kumanda tertibatları ile ilgili olarak, 16 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 692+A1 - Takım Tezgâhları-Mekanik Presler-Güvenlik, s.12 17 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 692+A1 - Takım Tezgâhları-Mekanik Presler-Güvenlik, s.13 15
a) Çift el kumdan tertibatları, TS EN 574+A1 Tablo 1 deki TİP III C ye uygun olmalıdır. b) Çalışmada, çift el kumanda tertibatlarının sayısı, seçilen sistemde belirlenen operatör sayısına karşılık gelmelidir. c) Çıkış sinyallerinin başlaması tek el, aynı kola ait dirsek, ön kol/kollar veya dirsek/dirsekler, el ve vücudun diğer kısımlarının kullanılmasıyla mümkün olmamalıdır 18 hususları dikkate alınmalıdır. Çift el kumanda tertibatları ile ilgili TS EN 574+A1 ile ilgili detay ilerleyen bölümlerde verilmiştir. Eksantrik preslerde operasyon noktasına temas ile ilgili hususlar, Tablo:4 içerisinde özetlenmektedir. 3.2.2. Hidrolik Presler Hidrolik preslerde operasyon noktası, hidrolik silindir (bkz. Şekil 2, 1 ) ile tabla/yastık (bkz. Şekil 1, 3 ) arasında kalan ve zımbanın hareketini tamamladığı bölgedir. İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinin Ek-I, 2.8 inci maddesine ilaveten, Türk Standartları Enstitüsü nün ilgili standartlarından alınan aşağıdaki hususlara yer verilebilir. 1. Kapalı kalıpla çalışılan hidrolik preslerde, Kapalı kalıplar kendiliğinden güvenli olmalıdır. Kapalı kalıplar dışındaki herhangi bir ezilme tehlikesinden, TS EN 349+A1 Tablo 1 takip edilerek kaçınılmalıdır 19 hususu dikkate alınmalıdır. TS EN 349+A1 Tablo 1 hakkında detay ilerleyen bölümlerde verilmiştir. 2. Eğer sabit koruyucular kullanılacaksa, Bu koruyucular makineye, diğer bir rijit yapıya veya zemine güvenli bir şekilde sabitlenmelidir 19 hususu dikkate alınmalıdır. 3. Ara kilitlemeli koruyucuların veya koruyucu ara kilitlemeli koruyucuların sabit koruyucular ile birlikte kullanıldığı durumlarda, tehlikeli bölgeye erişim, koç uygun bir konuma gelinceye kadar önlenmelidir 19 hususu dikkate alınmalıdır. 18 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 692+A1 - Takım Tezgâhları-Mekanik Presler-Güvenlik, s.14 19 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 693+A2 - Takım Tezgâhları-Güvenlik-Hidrolik Presler, s.18 16
4. Hidrolik preste yapılan iş gereği, operasyon noktasına birden fazla yönde erişimin gerekli görüldüğü durumlarda, her bir tarafta operatör için eşit düzeyde koruma sağlayacak bir koruyucu tertibatın yer alması gerekir 19 hususu dikkate alınmalıdır. 5. Hidrolik presin yastığı (bkz. Şekil 2, 3 ) ile ilgili olarak, yastığın operatörün durduğu zeminden minimum yüksekliğinin 750 mm olması, eğer bu sağlanamıyorsa, presin yastığına kalıcı olacak şekilde kaynak vb. bir yöntemle sabitlenen ilave koruyucuların konulması gerekir 20 hususu dikkate alınmalıdır. 6. Operasyon noktasının korunması için ışık perdesi şeklinde bir AOKC kullanılacağı takdirde, a) Operasyon noktasına erişim sadece AOKC nin algılama bölgesi içerisinden olmalıdır. İlave bir koruyucu ile de diğer yönlerden operasyon bölgesine erişim önlemelidir. b) Operatörün, presin operasyon noktası ile AOKC arasında durması mümkünse, ilave güvenlik önlemleri (örneğin başka bir ışık perdesi) ile bu operatörün algılanması sağlanmalıdır. En büyük müsaade edilen algılanamayan aralık 75mm ye eşit veya daha az olmalıdır. c) Operatörün bir uzvu AOKC yi engellerken, pres tehlike yaratacak bir çalışmaya çevrimine girmemelidir. d) Seçici anahtar ile AOKC kapatıldığında, aynı zamanda gösterge lambaları da kapanmalıdır. 20 hususları dikkate alınmalıdır. 20 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 693+A2 - Takım Tezgâhları-Güvenlik-Hidrolik Presler, s.19 17
Şekil 10: Hidrolik Preste Güvenlik 1 Operasyon noktasının sınırı 2 AOKC Operasyon noktası arası minimum mesafe 3 AOKC (ışık perdesi) Şekil 10 da 2 ile belirtilen ve AOKC nin operasyon noktasından minimum uzaklığı ile ilgili detaylı bilgi ilerleyen bölümlerde verilmektedir. 7. Operasyon noktasına erişimin kısıtlanması amacıyla kullanılan sabit koruyucular, AOKC lerin yanı sıra, eksantrik preslerde olduğu gibi, operatörlerin çalışma esnasında ellerinin meşgul edilerek bu bölgeye erişiminin engellenmesi de söz konusudur. Çift el kumanda tertibatı ile çalışılan hidrolik preslerde, a) Çift el kumdan tertibatları, TS EN 574+A1 Tablo 1 deki TİP III C ye uygun olmalıdır. b) Hidrolik preste, preste çalışan operatör sayısı kadar çift el kumanda tertibatı olmalıdır. c) Operasyon noktasına erişimin 650mm den daha geniş olduğu hidrolik preslerde, çift el kumanda cihazları tek koruyucu önlem olarak düşünülmemelidir. 21 hususları dikkate alınmalıdır. 21 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 693+A2 - Takım Tezgâhları-Güvenlik-Hidrolik Presler, s.20 18
c) maddesi ile ilgili olarak, Şekil 10 da gösterildiği üzere, hidrolik presin arka tarafı, yan tarafları ve operatörün çalıştığı ön açıklıklar da uygun koruyucular ile kapatılması gerekmektedir. Şekil 11: Hidrolik Preste Operasyon Noktasına Erişimin 650 mm'ye Eşit Veya Fazla Olduğu Durum 1 Arka kısım koruyucusu 5 Asgari mesafe 2 Yan kısım koruyucuları 6 Çift el kontrol tertibatı 3 Tabla/yastık 7 Ön kısım koruyucuları 4 Operasyon noktası Çift el kumanda tertibatları ile ilgili TS EN 574+A1 ile ilgili detay ilerleyen bölümlerde verilmiştir. Hidrolik preslerde operasyon noktasına temas ile ilgili hususlar, Tablo:5 içerisinde özetlenmektedir 3.2.3. Abkant Presler Abkant preslerde operasyon noktası, takımlar (bkz. Şekil 3, 9 ) ile yatak (bkz. Şekil 3, 10 ) arasında düz bir hat boyunca uzanan ve koçun (bkz. Şekil 3, 8) hareketini tamamladığı bölgedir. İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinin Ek-I, 2.8 inci maddesine ilaveten, Türk Standartları Enstitüsü nün ilgili standartlarından alınan aşağıdaki hususlara yer verilebilir. 19
1. Operasyon noktasına erişimi kısıtlamak için eğer sabit koruyucular kullanılacaksa, Bu koruyucular makineye, diğer bir rijit yapıya veya zemine güvenli bir şekilde sabitlenmelidir 22 hususu dikkate alınmalıdır. 2. Ara kilitlemeli koruyucuların veya koruyucu ara kilitlemeli koruyucuların sabit koruyucular ile birlikte kullanıldığı durumlarda, tehlikeli bölgeye erişim, koç uygun bir konuma gelinceye kadar önlenmelidir 22 hususu dikkate alınmalıdır. 3. Operasyon noktasının korunması için ışık perdesi şeklinde bir AOKC kullanılacağı takdirde, a) Operasyon noktasına erişim sadece AOKC nin algılama bölgesi içerisinden olmalıdır. İlave bir koruyucu ile de diğer yönlerden operasyon bölgesine erişim önlemelidir. b) Operatörün, presin operasyon noktası ile AOKC arasında durması mümkünse, ilave güvenlik önlemleri (örneğin başka bir ışık perdesi) ile bu operatörün algılanması sağlanmalıdır. En büyük müsaade edilen algılanamayan aralık 75mm ye eşit veya daha az olmalıdır. c) Operatörün bir uzvu AOKC yi engellerken, pres tehlike yaratacak bir çalışmaya çevrimine girmemelidir. d) Seçici anahtar ile AOKC kapatıldığında, aynı zamanda gösterge lambaları da kapanmalıdır. 23 hususları dikkate alınmalıdır. 4. Abkant preslerin operasyon noktasına, makinenin arka tarafından erişim imkânı olduğu durumlarda, a) Sabit koruyucular ile birlikte ara kilitlemeli koruyucular veya koruyucu ara kilitlemeli koruyucular kullanılarak operasyon noktasına erişim kısıtlanmalıdır. b) Abkant presin arka kısmında yer alan boşluğa, ışık perdesi şeklinde bir veya birden fazla AOKC ler yerleştirilmelidir. 24 hususları dikkate alınmalıdır. 22 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 12622 - Takım Tezgâhları-Hidrolik Abkant Presler-Güvenlik, s.15 23 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 12622 - Takım Tezgâhları-Hidrolik Abkant Presler-Güvenlik, s.16 24 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 12622 - Takım Tezgâhları-Hidrolik Abkant Presler-Güvenlik, s.25 20
Abkant preslerde operasyon noktasına temas ile ilgili hususlar, Tablo:6 içerisinde özetlenmektedir. 3.3. Çift El Kumanda Tertibatı Çift el kumanda tertibatları, tehlikeli durum mevcut olduğu sürece, bir makinenin çalışmasını başlatmak ve devam ettirmek için iki elin aynı anda kullanılmasını gerektirerek, sadece onu çalıştıran personele koruma tedbiri sağlayan tertibatlardır. 25 Çift el kumanda tertibatları ile ilgili olarak, Yönetmeliğin Ek-I 2.1.1. maddesinde, İş ekipmanında bulunan ve güvenliği etkileyen kumanda cihazları açıkça görülebilir ve tanınabilir özellikte olur. Gerektiğinde uygun şekilde işaretlenir, 2.1.2 maddesinde Kumanda cihazları zorunlu haller dışında, tehlikeli bölgenin dışına yerleştirilir ve bunların kullanımı ek bir tehlike oluşturmaz. Kumanda cihazları, istem dışı hareketlerde tehlikeye neden olmaması gerekir ve 2.2. maddesinde İş ekipmanlarının çalıştırılması, bu amaç için yapılmış kumandaların ancak bilerek ve isteyerek kullanılması ile sağlanır hususları yer almaktadır. Söz konusu Yönetmelik maddesine ilaveten, Türk Standartları Enstitüsü nün ilgili standartlarından alınan aşağıdaki hususlara yer verilebilir. 1. TS EN 574+A1 standardına göre, preslerde kullanılması gereken çift el kumanda tertibatları, TS EN 574+A1 Tablo 1 deki TİP III C ye uygun olmalıdır. Buna göre çift el kumanda tertibatlarında, a) Her iki elin kullanımı ile eş zamanlı tahrik özelliği olmalıdır. b) Çift el kumanda tertibatının her ikisine uygulanan giriş sinyalinin aynı zamanda bir çıkış sinyali başlatması gerekmektedir. c) Çift el kumanda tertibatından birisinin veya ikisinin bırakılması, çıkış sinyalinin kesilmesini başlatmalıdır. d) Çift el kumanda tertibatı istem dışı çalışma ihtimalini en aza indirmelidir. e) Çift el kumanda tertibatı kolayca devreden çıkartılamamalıdır. f) Çıkış sinyalinin tekrar başlatılması, sadece her iki kumanda tahrik tertibatının bırakılmasından sonra mümkün olmalıdır. 25 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 574+A1 Makinalarda Güvenlik-İki El Kumanda Tertibatları- Fonksiyonel Özellikler-Tasarım Prensipleri, s.2 21
g) Senkronize tahrikte bir çıkış sinyali sadece, her iki kumanda tahrik tertibatının 0,5 s veya daha az bir süre içerisinde tahrik edilmesi ile üretilmelidir. 26 2. Çift el kumanda tertibatlarının işaretlenmesi ile ilgili olarak, kumanda tahrik tertibatları kırmızı renkte olmalıdır hususu dikkate alınmalıdır. Bununla birlikte söz konusu çift el kumanda tertibatları en azından bu kumanda tertibatının tipi ve TS EN 574+A1 standart numarası ile işaretlenmelidir 27 (Örneğin: TS EN 574+A1: Tip III C şeklinde işaretlenmelidir). 3. Çift el kumandaların tehlike bölgesinin dışarısına yerleştirilmesiyle ilgili olarak, kumanda tahrik tertibatları ile tehlike bölgesi arasındaki gereken güvenlik mesafelerinin kontrolü ve devam ettirilmesi için, gerekli imkânlar mevcut olmalıdır 28 hususu dikkate alınmalıdır. Şekil 12: Mesafe Halkalı Çift El Kumanda Tertibatı 4. Çift el kumanda tertibatlarının kullanımının ek bir tehlike oluşturmaması ile ilgili olarak, kumanda tertibatları diğer parçalarla birlikte ezme veya kapma noktaları oluşturmamalıdır 29 hususu dikkate alınmalıdır. 26 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 574+A1 Makinalarda Güvenlik-İki El Kumanda Tertibatları- Fonksiyonel Özellikler-Tasarım Prensipleri, s.3,4 27 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 574+A1 Makinalarda Güvenlik-İki El Kumanda Tertibatları- Fonksiyonel Özellikler-Tasarım Prensipleri, s.9,12 28 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 574+A1 Makinalarda Güvenlik-İki El Kumanda Tertibatları- Fonksiyonel Özellikler-Tasarım Prensipleri, s.10 29 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 574+A1 Makinalarda Güvenlik-İki El Kumanda Tertibatları- Fonksiyonel Özellikler-Tasarım Prensipleri, s.9 22
5. Çift el kumandaların ancak bilerek ve isteyerek çalıştırılmaları ile ilgili olarak, çift el kumanda tertibatlarının kolayca devreden çıkartılamayacağı ve istem dışı tahrik edilmesinin en aza indireceği şekilde tasarımlanmalı ve düzenlenmelidir 29 hususu dikkate alınmalıdır. a) Çift el kumanda tertibatının bir eli kullanarak devreden çıkartılmasının önlenebilmesi için, kumanda tahrik tertibatlarının birbirinden içten içe en azından 260 mm ayrılması veya bir siper tarafından 260 mm ayrılacak şekilde tasarlanmış olması gerekmektedir. Şekil 13: Bir El Kullanarak Devreden Çıkartılmasını Önleyecek Özellikte Çift El Kumanda Tertibatı b) Çift el kumanda tertibatının aynı kolun el ve dirseğini kullanarak devreden çıkartılmasının önlenebilmesi için, kumanda tertibatlarının birbirlerinden içten içe en az 550 mm, ergonomik nedenlerden ötürü de en fazla 600 mm ayrılması gerekmektedir. Buna ilaveten kumanda tertibatında tahrik elemanlarının, 5 mm çapını geçmeyen 300 mm uzunluğundaki rijit çubuk (ön kolu temsil etmektedir) ve ona tutturulmuş 250 mm uzunluğundaki kordondan (eli temsil etmektedir) müteşekkil ölçme cihazının her iki ucunun aynı zamanda dokunmamasını sağlayacak şekilde tasarlanmış bir veya daha fazla siper veya yükseltiye sahip olması gerekmektedir. 23
Şekil 14: Aynı Kolun El Ve Dirseğini Kullanarak Devreden Çıkartılmasını Önleyecek Özellikte Çift El Kumanda Tertibatı c) Çift el kumanda tertibatında dirseğin veya önkolun kullanılması neticesinde ellerin tehlike alanından uzaklığı gereken güvenlik mesafesinden küçük ise, dirsekleri ve önkolu kullanarak çift el kumanda tertibatını devreden çıkarmayı önleyecek tedbirler alınmalıdır. Şekil 15: Dirsek Veya Ön Kolu Kullanarak Devreden Çıkartılmasını Önleyecek Özellikte Çift El Kumanda Tertibatı d) Çift el kumanda tertibatının bir el ile beraber vücudun diğer bir parçasını kullanarak devreden çıkartılmasını önleyebilmek için, kumanda tahrik tertibatının yatay veya yataya yakın bir yüzey üzerinde yerden veya ulaşma seviyesinden en az 1100 mm yukarı yerleştirilmesi gerekmektedir. Buna ilaveten düşey veya düşeye yakın yüzeylere yerleştirilmesi durumunda, kumanda tahrik mekanizmalarının etrafına koruyucu yakaların konulması gerekmektedir. Ayrıca kumanda tahrik tertibatının bir el ile beraber vücudun diğer bir parçasını kullanarak 24
çalıştırılamayacağı şekilde koruyucu ve/veya siperin tasarlanması gerekmektedir. 30 Şekil 16: El Veya Diğer Bir Uzvu Kullanarak Devreden Çıkartılmasını Önleyecek Özellikte Çift El Kumanda Tertibatı 3.4. Aktif Opto-Elektronik Koruyucu Cihazlar (AOKC) Elektronik duyarlı koruyucu donanımlar (EDKD), en az bir algılayıcı cihaz, kontrol/izleme cihazı ve çıkış sinyali anahtarı içeren ve nesne algılayan donanımlardır. 31 Işık perdesi biçiminde AOKC kullanan EDKD ler, hidrolik preslerde ve abkant preslerde operasyon noktasına fiziksel temasın engellenmesi için sıklıkla kullanılan cihazlardır. Preslerde operasyon noktası ile operatörün arasına yerleştirilen söz konusu cihazların, operasyon noktasına minimum mesafelerinin hesaplanabilmesi için, eşitlikler kullanılmaktadır (1). S = (K x T) + C (1) Bu eşitlikte, S: koruyucu ile operasyon noktası arasındaki minimum gerekli mesafe (mm) K: insan vücudunun belli bir uzvunun yaklaşma hızı (mm/s) T: sistemin duruş performansı (s) C: koruyucunun aktif hale gelmesinden sonra uzvunun gidebileceği mesafe (mm) 30 Türk Standartları Enstitüsü TS EN 574+A1 Makinalarda Güvenlik-İki El Kumanda Tertibatları- Fonksiyonel Özellikler-Tasarım Prensipleri, s. 7,8,14-18 31 Türk Standartları Enstitüsü TS EN ISO 13855 Makinelerde Güvenlik-Vücut Kısımlarının Yaklaşım Hızına göre Koruyucu Tertibatın Yerleştirilmesi, s.2 25
Burada sistemin duruş performansını ifade eden T, T= t 1 + t 2 (2) formülüyle hesaplanmaktadır. Bu eşitlikte, t 1 : koruyucu sistemin tahrikiyle birlikte çıkış sinyali anahtarının kapalı konuma geçmesi arasında geçen süre (s) t 2 : çıkış sinyalinin kapalı konuma geçmesiyle birlikte, makinenin tehlikeli fonksiyonunun durması arasında geçen süredir (s). 3.4.1. Operasyon Noktasına Dikey Yönde Yaklaşım Şekil 17: Operasyon Noktasına Dikey Yaklaşma Örnekleri 1 Operasyon noktası S Minimum gerekli mesafe 2 Algılama noktası a Yaklaşma yönü 3 Sabit koruyucu S, koruyucu ile operasyon noktası arasındaki minimum gerekli mesafenin en az 100 mm, en çok 500 mm olabileceği durumlarda, (1) numaralı eşitlikte, 26
K: insan vücudunun belli bir uzvunun yaklaşma hızı, 2.000 mm/s C: 8 (d 14) d: AOKC nin algılama kapasitesi (mm) olduğundan, operasyon noktasına dikey yaklaşım olduğu durumlarda, koruyucu ile operasyon noktası arasındaki minimum gerekli mesafenin hesaplanmasında, S = (2.000 x T) + 8 (d 14) (3) eşitliği kullanılmaktadır. S, koruyucu ile operasyon noktası arasındaki minimum gerekli mesafenin 500 mm den daha fazla olabileceği durumlarda, (1) numaralı eşitlikte, K: insan vücudunun belli bir uzvunun yaklaşma hızı, 1.600 mm/s kabul edilir. Dolayısıyla, koruyucu ile operasyon noktası arasındaki minimum gerekli mesafenin hesaplanmasında, S = (1.600 x T) + 8 (d 14) (4) eşitliği kullanılır. Kullanılacak olan AOKC nin tasarım kriterlerine göre d bileşeninin değeri değişiklik göstermektedir. AOKC nin parmak algılayıcı özellikte olması durumunda d nin değeri 14 ila 20 arasındadır. El algılayıcı özellikte olması durumunda ise söz konusu d değeri, 20 ila 30 arasındadır. 3.4.2. Operasyon Noktasına Yatay Yönde Yaklaşım Şekil 18: Operasyon Noktasına Yatay Yaklaşma Örneği 27
1 Operasyon noktası H Algılama noktasının yerden yüksekliği 2 Algılama noktası S Minimum gerekli mesafe 3 Algılama noktasının kenarı X Algılama noktası ile operasyon noktası mesafesi 4 Sabit koruyucu a Yaklaşma yönü H, Algılama noktasının yerden yüksekliğinin minimum 850 mm olduğu durumlarda, (1) numaralı eşitlikte, K: insan vücudunun belli bir uzvunun yaklaşma hızı, 1.600 mm/s C: (1.200 0,4 H) olduğundan, operasyon noktasına yatay yaklaşım olduğu durumlarda, koruyucu ile operasyon noktası arasındaki minimum gerekli mesafenin hesaplanmasında, S = (1.600 x T) + (1.200 0,4 H) (5) eşitliği kullanılmaktadır. AOKC nin zeminden minimum yüksekliğini (H) hesaplayabilmek için, H = 15 (d 50) (6) eşitliği kullanılmaktadır. 3.4.3. Çift El Kumanda Tertibatlı Presler Çift el kumanda tertibatı kullanılan preslerde, (1) numaralı eşitlikte, K: insan vücudunun belli bir uzvunun yaklaşma hızı, 1.600 mm/s C: 250 mm olduğundan, operasyon noktasına yatay yaklaşım olduğu durumlarda, koruyucu ile operasyon noktası arasındaki minimum gerekli mesafenin hesaplanmasında, S = (1.600 x T) + 250 (7) eşitliği kullanılmaktadır. 28
Aktif Opto-Elektronik Koruyucu Cihazların yerleşimi ile ilgili örnekler, Ekler içerisinde verilmektedir. 3.5. Asgari Açıklıklar Türk Standartlı Enstitüsü nün TS EN 349+A1 sayılı, Makinelerde Güvenlik- İnsan Vücut Azalarının Ezilmeye Karşı Korumak İçin Asgari Açıklıklar isimli standardı, preslerde operasyon noktasında meydana gelebilecek ve ezilmeyle sonuçlanacak tehlikelerden kaçınmak amacıyla hareketli kalıplar arasındaki minimum mesafeleri belirlemektedir. Söz konusu standartta yer alan mesafeler yalnızca, güvenliğin bu mesafeler ile sağlanabileceği durumlarda kullanılmaktadır 32. Bu mesafeler, Tablo 1 de gösterilmektedir. Tablo 1: İnsan Vücut Uzuvlarına Göre Asgari Açıklık sdeğerleri Vücut kısımları En az açıklıklar (mm) Şekil Gövde 500 Kafa (en uygunsuz konum) 300 Bacak 180 Ayak 120 Ayak parmakları 50 Kol 120 El, el bileği, yumruk 100 Parmak 25 32 Türk Standartlı Enstitüsü TS EN 349+A1-Makinelerde Güvenlik-İnsan Vücut Azalarının Ezilmeye Karşı Korumak İçin Asgari Açıklıklar, s.1 29
Presler göz önüne bulundurulduğunda, bu tablonun kol, el, el bileği, yumruk ve parmakları kapsayan ifadelerine dikkat edilmesi gerekmektedir. Söz konusu tabloda kol, el, el bileği, yumruk ve parmak ile belirtilen açıklıklar, yalnızca, ilave bir güvenlik önlemi gerektirmeyen durumlarda dikkat edilmesi gereken hususlardır. 3.6. Mesafe Koruyucuları Mesafe koruyucuları, bir tehlikeli bölgeyi tam olarak kapatmayan, ancak fizikî boyutları veya tehlike bölgesine olan mesafesi vasıtası ile ulaşmayı engelleyen veya azaltan koruyuculardır. Eksantrik, Hidrolik ve Abkant preslerde, operasyon noktasına veya hareketli kısımlara erişimi engelleyen yukarıda verilen koruyucu örneklerinin yanı sıra, söz konusu preslerin tehlikeli bölgeleri ile operatörler veya diğer çalışanlar arasında fiziki bir bariyer görevi gören koruyucuların konulması da, bu kişilerin preslerin yakınına yaklaşmasını önleyecektir. Böyle bir durumda kullanılan mesafe koruyucularının özellikleri, Türk Standartlı Enstitüsü nün TS EN ISO 13857:2009-02 sayılı Makinelerde Güvenlik- Kol ve Bacakların Ulaşabileceği Bölgelerde Tehlikenin Önlenmesi İçin Güvenlik Mesafeleri isimli standardında yer almaktadır. Şekil 19: Mesafe Koruyucusunun Yerleşimi a Tehlikeli bölgenin yüksekliği 1 Tehlikeli bölgenin en yakın yeri b Mesafe koruyucunun yüksekliği 2 Zemin c Yatay güvenlik mesafesi 3 Mesafe koruyucusu 30