MALİYET MUHASEBESİNİN TANIMI VE AMAÇLARI DR. MURAT DEMET Maliyet muhasebesi, üretilen mamul ya da hizmetlerin maliyetini oluşturan maliyet türlerinin, oluş yerleri ve ilgili oldukları mamul ya da hizmet cinsleri bakımından belirlenmesi ve izlenmesine olanak sağlayan bir hesap ve kayıt sistemidir. Maliyet muhasebesi, işletmenin daha çok iç yapısını ilgilendiren üretim eylemleriyle ilgili olduğundan, bu muhasebe dalına "Analitik Muhasebe" ya da "İşletme Muhasebesi" adı verilmektedir. Aynı zamanda bu muhasebe dalı endüstri işletmeleriyle de ilgili olduğundan "Endüstri Muhasebesi", "İmalat Muhasebesi" ya da "Sınai Muhasebe" olarak da adlandırılmaktadır. Maliyet muhasebesinin amaçları şunlardır: ) Mamullerin Maliyetini Saptamak 2) Maliyet Kontrolüne Yardımcı Olmak 3) Planlamaya Yardımcı Olmak 4) Özel Yönetim Kararlarına Yardımcı Olmak FİNANSAL MUHASEBE MALİYET MUHASEBESİ FARKI : Finansal muhasebe, İşletmenin ekonomik faaliyetlerine ilişkin finansal karakterli para ile ifade edilebilen olayları kaydeden, sınıflandıran, özetleyen, analiz edip, yorumlayarak rapor halinde sunan sistematik bir süreçtir. Maliyet muhasebesi, İşletmede üretilen mamul/hizmetlerin alış aşamasından alıcılara ulaştırılıp paraya çevrilmesi aşamalarında; katlanılan maliyetlerin hangi giderlerden olduğunu tespit eden, eş zamanlı kayıt yöntemine göre (gider türleri, fonksiyonları ve gider yerleri bakımından sınıflandırıp) kaydedip maliyet kontrolünü amaç edinen sistematik bir süreçtir. MALİYET MUHASEBESİ FİNANSAL MUHASEBE İLİŞKİSİ : Genel muhasebe tarafından hazırlanan Gelir Tablosu nda yer alacak Satılan Mal Maliyeti bölümü için, Maliyet Muhasebesince hazırlanan Satışların Maliyeti Tablosu na, Genel muhasebe tarafından hazırlanan Bilanço da yer alan Yarı Mamuller ve Mamullerin maliyetlerinin bilinmesi için de Maliyet Muhasebesinin hesaplamamalarına ihtiyaç duyulur.
MALİYET MUHASEBESİ KAVRAMLAR Maliyet : Bir mamul/hizmetin elde edilmesine yönelik, önceki dönemde yapılan harcamalar ile içinde bulunulan dönemde yapılan harcamaların parasal tutarıdır. Mamul/hizmetin kaça mal olacağını gösteren toplam tutardır. Bir malın maliyetini, Ticari İşletmelerde ; Üretim (Endüstri) İşletmelerinde; - Fatura değeri - İlk madde malzeme gideri - Satın alma gideri - Yardımcı malzeme gideri - Nakliye gideri - Direkt işçilik gideri - Depolama gideri - Genel üretim gideri oluşturur. Dar kapsamlı maliyet : Üretim aşamasında katlanılan maliyetlerdir. Tek Düzen Hesap Planı, dar kapsamlı maliyet esasını temel alır. Geniş kapsamlı maliyet : Üretim ya da satın alınan mamul/mal için katlanılan maliyetlerin tamamıdır. Bunlar : Tükenmiş maliyetler : İşletmenin faaliyetlerinin sürdürülmesine yönelik herhangi bir varlığı temsil etmeyen maliyetlerdir. Diğer bir deyişle; üretim ya da satın alma esnasında tüketilen ve gelecek dönem gelirlerinden indirimi mümkün olmayan giderlerdir. Örnek : DİMM, Dİ, GÜG, Genel yönetim giderleri gibi. Tükenmemiş maliyetler : Üretim ya da satın alma esnasında katlanılan ancak, bir kısmı gelecek dönemlerdeki giderlerden indirilmesi gereken maliyetlerdir. Örnek : Peşin ödenen sigorta, faiz, bakım-onarım, reklam ile stoklar, amortisman ve itfa yoluyla tüketilen sabit kıymetler gibi. Harcama (ödeme) : Faydaları içinde bulunulan hesap dönemini aşan nakit veya nakde bağlı varlık çıkışını gerektirir. Karşılık olmadan ortaya çıkan ödeme ve borçlanmadır. Örneğin; işçiler mamul/hizmet üretseler de üretmeseler de ay sonlarında ücretlerini alacaklardır. Yani burada karşılığı olmayan bir ödemeden söz edilebilir. Harcamanın gider dönüşmesi : Yapılan harcama sonucu elde edilen faydanın, aynı dönemde tüketilmesi demektir. Harcamanın maliyete dönüşmesi : Yapılan harcama sonucu ortaya çıkan mamul/hizmetin aynı dönemde tüketilmeden, gelecek dönemlere aktarılmasıdır. Gider : Belirli bir zaman dilimi içinde kullanılan ve tüketilen varlıkların (mal/hizmet) parasal değeridir. Gelir artırıcı amaç taşır ve firma faaliyetlerinin devamı ve belli bir amacın gerçekleştirilmesi için yapılırlar. Bilançoya göre gider : Varlıklardaki azalış veya yükümlülüklerdeki artıştır. Gelir Tablosuna göre gider : İşletmenin belli bir dönemde kullandığı girdilerin ve faydası tükenmiş maliyetlerinin hasılattan düşülen kısmıdır. Örneğin; işletmenin faaliyetlerinde kullanılan stoklar, faydası tükenmiş maliyet olarak gidere dönüşür.
Harcama & Gider : Her harcama gider, her gider de harcamayla ilişkili olmayabilir. Örneğin; amortisman ve karşılık giderleri, hesaben ortaya çıkan giderlerdir. Bazı giderler harcamayı gerektirmeyebilir. Örneğin; işletmede üretimi yapılan bir ara mamulün üretimde kullanılması. Bazı harcamalar gider nitelikli değildir. Örneğin, borç ödemeleri, bağış ve yardımlar. Harcama ile gider ayrı zamanlarda yapılmış olabilir. Örneğin; peşin ödenen giderler ile sabit kıymet ödemeleri. Harcama edinme bedeline göre, gider ise rayiç fiyat, ortalama fiyata göre değerlenir. Direkt İlk Madde Malzemenin; Satın alınması ile harcama, Üretime verilmesi ile maliyet oluşur. Üretilen mamulün satılmasıyla gider oluşur. Zarar : Gelir artırma amacı olmayan giderlerdir. Arızi işlemlerden kaynaklanır. Gelir tablosundaki zararı ifade etmez. Zarar, işletme varlıklarına yönelik olarak ortaya çıkan, ölçülebilir ve kesinlikle tükenmiş olan azalışlardır. Bilançoya göre zarar : işletmenin öz sermayesinde ortaya çıkan olağandışı faaliyetler ve/veya arızi işlemlerden kaynaklanan azalışlardır. Örneğin doğal afetler, işletmenin varlıklarında öz sermayeyi azaltıcı etkiye sahiptirler. Maliyet Muhasebesini Etkileyen Faktörler 1- İşletmenin faaliyet konusu 2- İşletmenin kullandığı teknoloji 3- İşletmenin üretim politikası 4- Yönetimin maliyet sisteminden beklentileri Maliyet muhasebesini konusu; 1- Üretilen mal yada hizmetlerin birim maliyetlerini saptamak 2- Stokların değerlerini hesaplamak 3- Geleceğe yönelik planların ( bütçelerin ) hazırlanmasına yardımcı olmak 4- Giderlerin kontrolünü yapmak 5- Maliyetlerin düşürülmesini sağlayacak yöntemleri geliştirmek 6- Yöneticilere maliyetle ilgili düzenli etkili ve güvenilir bilgiler vermek
GİDERLERİN VE MALİYETLERİN SINIFLANDIRILMASI Üretim Maliyetlerini Oluşturan Giderler (Maliyetlere Yüklenmesine Göre) : Dolaysız (Direkt) Giderler : Üretim konusu mamul ve hizmete doğrudan yüklenebilen giderler (D.İ.M.M ve D.İ.). Hangi mamul için katlanıldığı tam olarak bilinen giderlerdir. Giderin, gider yerine göre değil, mamule göre ayırıma tabi tutulması; direkt-endirekt ayırımındaki temel kriterdir. Örneğin, ısıtma hizmet gider yerinde kullanılan akaryakıt; ısıtma gider yeri için direkt gider olmasına rağmen, esas üretim gider yerinde mamul maliyetine yüklenmesi açısından endirekt dir. Dolaylı (Endirekt) Giderler : Üretim konusu mamul ve hizmete doğrudan yüklenemeyen giderler (G.Ü.G). Hangi mamul için katlanıldığı tam olarak belirlenemeyen ve belli anahtarlar yardımıyla mamul maliyetine yüklenen giderlerdir. Örneğin, işçilere ödenen ikramiyeler ile yıllık ücretli izin, işletme malzemeleri gibi. Dönem Açısından Giderler : Dönem Dışı Giderler : Finansal muhasebe kayıtlarına aktarılan ancak, içinde bulunulduğu dönemden sonraki dönemlerde faydalanılacak olan giderlerdir. Örneğin peşin ödenen giderler. Dönem Giderleri : Gelecek dönemde kullanımı mümkün olmayan ve içinde bulunulan dönemi ilgilendiren giderledir Kayıtta Kullanım Şekillerine Göre Giderler (Fiili veya Önceden Belirlenmiş Olmasına Göre Giderler) : Fiili Giderler : İşletmede gerçekleşen (tarihi) kesin giderlerdir. Faaliyetler sonuçlandıktan sonra, bilgi ve belgelere göre tespit edilerek kaydedilirler. Maliyetlerin gerçek durumu belirlenir.. Önceden Belirlenmiş Giderler : Fiili maliyetlerin dışında oluşan ve tahmini ya da standartlara göre maliyet belirlenir. Fiili giderlere göre oluşan farklar; dönem sonlarında düzeltme kayıtları ile düzeltilirler. a) Tahmini Giderler : Geçmiş tecrübeler ışığında gerçekleşmesi beklenen giderler. Gelecekte maliyetlerin ne olacağını tahmin eder. b) Standart Giderler : Teknik olarak gerçekleşmesi gereken maliyetlerin ne olması gerektiğini ifade eder. Üretim Türünde Ya da Birimde Gösterilmesine Göre Giderler : Toplam Maliyetler : Belirli bir dönemin toplam maliyeti, o dönem toplam varlık tüketimini; belirli bir ürünün toplam maliyeti, o ürün için yapılan gider toplamını gösterir. Birim Maliyetler : Toplam maliyetin üretime bölünmesi suretiyle elde edilir.
Üretim Miktarı Karşısındaki Değişikliğine Göre Giderler : Sabit Giderler : Üretim ve satış değişiminden bağımsız olan ve faaliyet hacmindeki artış/azalışlardan etkilenmeyen giderlerdir. Faaliyet hacmi arttıkça birim başına düşün sabit giderler azalır. Bazı giderler kısa dönemde sabit olmakla beraber uzun dönemde değişken olabilirler. Örneğin; kira gideri ve sigorta gideri gibi. a) Yapısal Sabit Giderler : Yöneticilerin kısa dönemde alacakları karardan etkilenmeyen işletmenin yapısıyla ilgili olan işletme faaliyetinin sürdürebilmesi için zorunlu olarak yapılan giderlerdir. Örneğin; kira ve üst düzey yönetim giderleri gibi. b) Programlanmış Giderler : Önceden planlanıp belirlenen ve belli dönem için harcanabilecek en yüksek tutar olarak bütçeye konan giderlerdir. Bu tür giderler, yöneticiler tarafından dönemden döneme değiştirilirler. Örneğin; reklam ve ar-ge giderleri gibi. Değişken giderler : Üretim hacmine bağlı olarak değişen giderlerdir. Faaliyet hacmine göre artan veya azalış gösterirler. Faaliyet hacmi sıfır olunca gider ortadan kalkar. Örneğin; direkt işçilik, direkt ilk madde giderleri gibi. a) Artan Değişken Giderler : Faaliyet hacmine daha çabuk artan/azalan giderlerdir. Örneğin; üretimde daha pahalı ilk madde ve malzeme kullanımı gibi. b) Azalan Değişken Giderler : Faaliyet hacmi arttıkça artış çabukluğu azalan giderlerdir. Örneğin; toplam giderler, faaliyet hacmi artarken artar ancak, artış hızı üretim miktarının gerisinde kalır. Yarı Değişken Giderler : Faaliyet hacmi durmasına rağmen tamamen ortadan kalkmayan ve faaliyet hacmine bağlı olarak artan veya azalan giderlerdir. Giderlerin bir kısmı sabit diğer kısmı ise değişkendir. Örneğin; bakım-onarım giderleri, demir-çelik işletmelerindeki fırınların ısı giderleri gibi. Üretim dursa bile bakım-onarıma ve fırınların soğumaması için ısıya ihtiyaç vardır. Üretim arttıkça da söz konusu bu giderler de artacaktır. Yarı sabit Giderler : Belirli bir faaliyet hacmi aralığında sabit kalan, faaliyet hacmi belirli bir seviyeyi aştığında sıçrama şeklinde artan ve bir sonraki sıçrama noktasına kadar tekrar sabit kalan giderlerdir. Örneğin; tam kapasite ile çalışılması durumunda yeni bir makine alınarak kapasitenin artırılması üretimde sıçrama etkisi yapacaktır.
Karara Dönük Maliyet Türleri : Geçerli Maliyetler : Geleceğe yönelik verilecek kararlarda, birden fazla seçeneğin olması durumunda seçenekler arasında verilecek kararları etkileyen maliyetlerdir. Örneğin; bir sabit kıymet ediminin kiralama yoluyla ya da stın alma yoluyla edinilmesinde katlanılacak maliyetler gibi. Ek Maliyetler : Seçenekler arası maliyet farkıdır. Seçilen seçeneğin diğerine göre geçerli maliyet farkıdır. Örneğin; üretim 10 bin birimde iken aylık gider 50 bin TL iken; üretimi 30 bin birime çıkardığımızda aylık gider 80 bin TL ye çıkıyorsa, seçeneğin ek maliyeti 30 bin TL olacaktır. Marjinal Maliyet : Üretimdeki bir birim artışın getireceği ek maliyettir. Nakit Çıkışı Gerektirmeyen Maliyetler : Gelecek dönemlerde de kullanılacak olan sabit kıymetler için ayrılan amortisman ve itfa paylarıdır. Batık Maliyetler : Geçmişte katlanılmış olan ve verilecek kararları etkilemeyen maliyetlerdir. Örneğin, demode olan bir sabit kıymetin yenilenmesi kararında o sabit kıymetin daha önce ödenen edinme bedeli ya da defter değeri batık maliyettir. Fırsat (seçenek) Maliyetler : Bir girdinin ya da üretim kapasitesinin başka bir seçenek için kullanılmasında edinilecek en yüksek gelir düzeyine fırsat (seçenek) maliyet denir. Kaçınılabilir Maliyetler : Kararlar sonucunda tasarrufu yapılabilen ve artık katlanılmayacak olan maliyetler kaçınılabilir maliyetledir. Örneğin, Ek ve marjinal maliyetler. Özgün Maliyet : Varlıkların satın alınması ya da üretilmesi için katlanılan maliyetlerdir. Yenileme Maliyeti : Daha önce edinilmiş ya da üretilmiş varlıkların bu günkü değeridir.
MALİYET MUHASEBESİ SİSTEMLERİ Üretilen mamul/hizmetlere yönelik gelirin ölçülmesine esas teşkil eden; Birim mamul maliyetlerinin belirlenmesi Belirlenen maliyetlerin planlama, kontrol ve özel yönetim kararlarında kullanılmasına yönelik oluşturulan hesap ve kayıt tekniklerine Maliyet Muhasebesi Sistemi denir. Kullanılan Maliyetlerin Fiili Olup Olmamasına Göre : Fiili rakamlara dayanan sistem: Maliyet unsurlarının dağıtımı ya da mamullere yüklenmesi; üretimin tamamlanmasından sonra elde edilen fiili (gerçekleşen) rakamlara dayandırılır. İleriye dönük rakamlara dayanan sistem: İleriye yönelik olarak yapılan tahminlere dayanır. Fiili giderlere göre oluşan farklar; dönem sonlarında düzeltme kayıtları ile düzeltilirler. Dayandığı esas ve kesinlik derecelerine göre : a) Tahmini maliyetler : Geçmiş dönem tecrübelerinden ve bilgilerinden hareketle gelecek dönemde gerçekleşmesi beklenen tahmini (olası) maliyetlerdir. b) Standart maliyetler : Bilimsel ve teknik temellere dayanarak hesaplanan ve belli şartlarda gerçekleşmesi gereken maliyetlerin ne olması (olması gereken) gerektiğini ifade eden maliyetlerdir. Maliyetlerin Tamamının Temel Alınıp Alınmamasına Göre Maliyet Muhasebesi Sistemleri : Tam maliyet sistemi: Bu sistemde, direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve genel üretim giderlerinden tüm maliyet unsurları mamulün maliyeti içinde yer alır. Kısmi maliyetleme sistemi: Direkt ve değişken olarak ikiye ayrılır. a) Direkt maliyetleme sistemi; Üretilen mamulün maliyetini direkt ilk madde ve malzeme ile direkt işçilik maliyetleri oluştur. Genel üretim giderlerinin tamamı dönem gideri olarak kabul edilir. b) Değişken maliyetleme sistemi; Direkt maliyetleme sistemindeki giderlere genel üretim giderlerinin değişken kısmı ilave edilir. Genel üretim giderlerinin sabit kısmı dönem gideri olarak dikkate alınır. Üretim Eylemlerinin Niteliğine Göre : Sipariş Maliyeti Sistemi : İş emri ya da parti maliyeti olarak da adlandırılan bu sistem, her mamul ya da mamul grubunun maliyetleri ayrı ayrı izlenir. Müşterilerin özel istekleri ve verilen siparişler üzerine üretim yapan büyük ya da ayrı nitelikteki mamuller üreten işletmeler kullanır. Örneğin, inşaat, makine, uçak işletmeler gibi. Safha Maliyeti Sistemi : Genellikle aynı cins mamullerin çeşitli safhalardan geçerek üretilmesi ile ilgili sistemdir. Bu sistemde, her üretim safhasında ortaya çıkan ortalama maliyet ayrı ayrı hesaplanır. Bu sistemi daha ziyade yığın üretim dediğimiz ve çeşitli aşamalardan geçerek mamul haline dönüşen ürünleri üreten işletmeler kullanır. Örneğin, çimento, şeker, kağıt işletmeleri gibi.
MALİYET HESAPLARI VE MALIYET MUHASEBESİ KAYIT DÜZENİ MALİYET HESAPLARI Muhasebe genel tebliğinde 7 nolu hesaplar Maliyet Hesaplarıdır. Bu hesaplar; Gider Hesapları, Gider Yansıtma Hesapları, Fark Hesapları Şeklinde gruplandırılır. Gider Hesapları: Bir muhasebe dönemi içinde gerçekleşen giderlerin izlendiği ve borç kaydedildiği hesaplardır. Gider Yansıtma Hesapları: Fiili maliyet sistemi uygulayan işletmelerde giderlerin tamamını; ileri dönük maliyet sistemi uygulayan işletmelerde belirlenen giderlerin ilgili hesaplara yansıtılması için kullanılan hesaplardır. Fark Hesapları: İleri dönük maliyet sistemi uygulayan işletmelerde fiili giderler ve önceden belirlenen giderler arasındaki farkların kaydedildiği hesaplardır. Borç yada alacak kalanı veren hesaplardır. Uygulamada esneklik sağlamak amacıyla 7/A ve 7/B olarak ikiye ayrılmışlardır. a- 7/A Seçeneği: Aktif toplamı ve net satışları belli miktarları aşan üretim ve hizmet işletmeleri kullanır. Hesaplar, fonksiyonel maliyet hesabı olarak oluşturulmuştur. 710 Direkt ilk madde ve malzeme giderleri 720 Direkt işçilik giderleri 730 Genel üretim giderleri 740 Hizmet üretim maliyeti 750 Araştırma geliştirme giderleri 760 Pazarlama, satış, dağıtım giderleri 770 Genel yönetim giderleri 780 Finansman giderleri 7/A seçeneğinde dönem içinde katlanılan giderler fonksiyon esasına göre fiili değerleri üzerinden borçlandırılarak kaydedilir. Hizmet üretimi olduğu durumlarda Direkt ilk madde malzeme, direkt işçilik ve genel üretim giderleri hesapları kullanılmaz. Kullanılan hesap 740 Hizmet üretim maliyeti hesabıdır. Pazarlama satış dağıtım giderleri genel yönetim giderleri araştırma geliştirme giderleri ve finansman giderleri de dönem gideri olması nedeniyle üretim maliyetine dahil edilmemelidir. b- 7/B Seçeneği: Aktif toplamı ve net satışları belli miktarları aşmayan üretim ve hizmet işletmeleri kullanır. 7/B seçeneğinde hesaplar çeşit esasına göre düzenlenmiştir. Bu hesaplar Gider Dağıtım Tablosu yardımıyla fonksiyonlara dönüştürülür. 790 İlk madde ve malzeme giderleri 791 İşçi ücret ve giderleri 792 Memur ücret ve giderleri 793 Dışarıdan sağlanan fayda ve hizmetler 794 Çeşitli giderler 795 Vergi, resim ve harçlar 796 Amortisman ve tükenme payları 797 Finansman giderleri 798 Gider çeşitleri yansıtma
799 Üretim maliyet hesabı 1-Maliyet hesapları, yansıtma hesapları yardımıyla gelir tablosuna aktarılırlar. 2-7 / A seçeneğinde fonksiyon esası 7 / B seçeneğinde ise çeşit esası geçerlidir. 3-7 / A seçeneğinde her hesap için yansıtma hesabı vardır. Ancak 7 / B seçeneğinde tek yansıtma hesabı kullanılır. 4- Her iki gurupta ortak olan hesap Finansman Giderleridir Örnek A mamulü üreten XYZ işletmesi muhasebe kayıtlarını 7/B seçeneğine göre tutmaktadır. İşletmenin Aralık 2012 dönemi maliyet hesabı bakiyeleri aşağıdaki gibidir. 799- Üretim Maliyet Hesabı 4.000 TL 631- Pazarlama Satış Dağıtım Giderleri 500 TL 632- Genel Yönetim Giderleri 800 TL Dönem içerisinde 500 adet mamulün yarısı %50 karla ve +%18 KDV ile kredili olarak satılmıştır. Yansıtma ve satış kayıtlarını düzenleyiniz. Yansıtma Kaydı: 799- ÜRETİM MALİYET HESABI 4.000 631- PAZARLAMA, SATIŞ VE DAĞITIM GİD. 500 632- GENEL YÖNETİM GİDERLERİ 800 798- GİDER ÇEŞİTLERİ YANSITMA 5.300 Üretim maliyetlerinin mamul hesaplarına aktarılması kaydı: 152- MAMULLER 4.000 799- ÜRETİM MALİYETLERİ HESABI 4.000 Satılan malın maliyeti kaydı: 500 adet mamulün yarısı satıldığı için Üretim Maliyeti hesabının yarısı Satılan mamulün maliyetini oluşturur. Üretim maliyetleri hesabı 4.000 TL ise Satılan mamul maliyeti 2.000 TL dir. 620- SATILAN MAMUL MALİYETİ 2.000 152- MAMULLER 2.000 Satış kaydı: 2.000,00 TL ye mal edilen mal %50 Karla satılırsa 2.000 x 1,5 = 3.000 TL ye satılmış olur. 120- ALICILAR 3.540 600- YURTİÇİ SATIŞLAR 3.000 391- HESAPLANAN KDV 540
ÜRETİM İŞLETMESİNDE 7/A MUHASEBE KAYITLARI : İLK MADDE VE MALZEMELERİN SATIN ALINMASI 150 İLK MADDE VE MALZEME HS. 320 SATICILAR ÜRETİMDE İLK MADDE VE MALZEMELERİN KULLANILMASI 710 DİREKT İLK MADDE VE MALZEME GİDERLERİ HS. 730 GENEL ÜRETİM GİDERLERİ HS. 150 İLK MADDE VE MALZEME HS. ÜRETİMDE İŞÇİLİK KULLANIMI 720 DİREKT İŞÇİLİK GİDERLERİ HS. 730 GENEL ÜRETİM GİDERLERİ HS. İLGİLİ HESAPLAR ÜRETİM MALİYETİ UNSURLARININ ÜRETİM HESABINA YÜKLENMESİ 151 YARI MAMULLER ÜRETİM HS. 711 DİREKT İLK MAD. VE MALZ. GİDERLERİ YANSITMA HS. 721 DİREKT İŞÇİLİK GİDERLERİ YANSITMA HS. 731 GENEL ÜRETİM GİDERLERİ YANSITMA HS. ÜRETİMİ TAMAMLANAN MAMULLERİN MAMUL STOKLARINA GÖNDERİLMESİ 152 MAMULLER HS. 151 YARI MAMULLER ÜRETİM HS. MÜŞTERİYE TESLİMİ 100 KASA HS. 600 YURTİÇİ SATIŞLAR HS. 620 SATILAN MAMULLERİN MALİYETİ HS. 152 MAMULLER HS.
SATIŞLARIN MALİYETİ TABLOSU Bir hesap döneminin maliyetleri ile stoklarda ortaya çıkan değişmeleri bir arada topluca görebilmek için satışların maliyeti tablosu düzenlenir. - Hammadde ve malzeme çıkışları dönem içinde kullanılan hammadde ve malzemelerin maliyetini gösterir. - Yarı mamullerde çıkışlar, dönem içinde tamamlanıp mamul ambarına devredilen mamullerin maliyetini gösterir. - Mamullerde çıkışlar, dönem içinde Satılan Mamullerin Maliyetini (SMM) gösterir. SATIŞLARIN MALİYETİ TABLOSU + Dönem başı direkt ilk madde ve malzeme stoku + Dönem içi direkt ilk madde ve malzeme alımı ----------------------------------------------------------------------- = KULLANILABİLİR DİREKT İLK MADDE VE MALZEME (-) Dönem sonu direkt ilk madde ve malzeme stoku ------------------------------------------------------------------------------- = ÜRETİMDE KULLANILAN DİREKT İLK MADDE VE MALZEME + Üretimde kullanılan direkt işçilik + Üretimde kullanılan genel üretim maliyetleri + Endirekt işçilik maliyetleri + Dönem başı endirekt malzeme + Endirekt malzeme alışları (-) Dönem sonu endirekt malzeme ------------------------------------------------------------------------------ = TOPLAM ÜRETİM MALİYETİ + Dönem başı yarı mamul stoku ------------------------------------------------------------------------------ = DÖNEMİN ÜRETİM MALİYETLERİ (-) Dönem sonu yarı mamul maliyetleri ------------------------------------------------------------------------------ = ÜRETİLEN MAMULLERİN MALİYETİ + Dönem başı mamul stoku ------------------------------------------------------------------------------ = SATILABİLİR MAMULLERİN MALİYETİ (-) Dönem sonu mamul stoku ------------------------------------------------------------------------------ = SATILAN MAMULLERİN MALİYETİ
Üretim maliyetleri dönem içinde ayrıntılı maliyet türü ve maliyet yeri hesaplarında izlenir. Üretim için katlanılan maliyetler SMM hesabında değil, bir imalat hesabına (Yarı Mamuller Üretim) yüklenir Üretimi tamamlanan mamullerin maliyeti Üretim hesabından Mamul stok hesabına aktarılır. Bu yapıldığında Üretim hesabının bakiyesi, üretim safhasında bulunan, henüz tamamlanmamış durumdaki mamullerin maliyetini gösterir. Dönem içinde Satılan Mamullerin Maliyeti (SMM) de Mamul stok hesabından SMM hesabına aktarılır. GELİR TABLOSU: A- BRÜT SATIŞLAR B- SATIŞLARDAN İNDİRİMLER (-) NET SATIŞLAR C- SATIŞLARIN MALİYETİ (-) BRÜT SATIŞ KARI VEYA ZARARI D- FAALİYET GİDERLERİ (-) 1- AR-GE GİDERLERİ 2- PAZARLAMA SATIŞ DAĞITIM GİDERLERİ 3- GENEL YÖNETİM GİDERLERİ FAALİYET KARI VEYA ZARARI E- DİĞER FAALİYETLERDEN OLAĞAN GELİR VE KARLAR F- DİĞER FAALİYETLERDEN OLAĞAN GİDER VE ZARARLAR (-) G- FİNANSMAN GİDERLERİ OLAĞAN KAR VEYA ZARAR H- DİĞER OLAĞAN DIŞI GELİR VE KARLAR İ- DİĞER OLAĞAN DIŞI GİDER VE ZARARLAR DÖNEM KARI VEYA ZARARI ÖRNEK: Bir üretim işletmesinin Mayıs 2012 ayına ilişkin bazı verileri aşağıdaki gibidir. Genel Üretim Giderleri 500 Dönem Başı Yarı Mamul Maliyeti 100 Çalışmayan Kısım Giderleri 10 Direkt İşçilik Giderleri 900 Dönem Sonu Mamul Maliyeti 100 Genel Yönetim Giderleri 120 Dönem Sonu Yarı Mamul Stok 150 Dönem Başı Mamul Maliyeti 300 Direkt İlk Madde ve Malzeme Giderleri 800 Pazarlama Satış ve Dağıtım Giderleri 80 Yurt içi satışlar 4.000
İşletmenin faaliyet kar tutarını hesaplayınız. A- ÜRETİM MALİYETİ 2.200 DİREKT İLK MADDE MALZEME GİDERLERİ 800 DİREKT İŞÇİLİK GİDERLERİ 900 GENEL ÜRETİM GİDERLERİ 500 B-YARI MAMUL KULLANIMI (50-) + Dönem başı Yarı Mamul 100 (-) Dönem sonu Yarı Mamul (150) +. TAMAMLANAN MAMUL MALİYETİ 2.150 C- MAMUL STOK DEĞİŞİMİ 200 + Dönem başı Mamul Stok 300 (-) Dönem sonu Mamul Stok (100-) +. SATILAN MAMUL MALİYETİ 2.350 Brüt Satışlar 4.000 Satışlardan İndirimler (-) - NET SATIŞLAR 4.000 Satışların Maliyeti (-) (2.350-) BRÜT SATIŞ KARI 1.650 Faaliyet Giderleri (-) (200-) Ar-ge Giderleri 0,00 Pazarlama Satış Dağıtım Giderleri (80) Genel Yönetim Giderleri (120) FAALİYET KARI 1.450
İLK MADDE VE MALZEME MALİYETLERİ Üretimde kullanılan ya da tüketilen tüm ilk madde ve malzemelerin parasal tutarına, ilk madde ve malzeme maliyetleri denir. İlk madde ve malzemeler üretimle ilişkileri açısından direkt ve endirekt ilk madde ve malzeme olmak üzere iki ana gruba ayrılır. 1. DİREKT İLK MADDE VE MALZEME MALİYETLERİ Üretilen ürünün bünyesine giren, ürünün temel yapısını oluşturan, hangi ürün ya da ürün grubu için ne kadar kullanıldığı izlenebilen ve iktisadi nitelikteki ilk madde ve malzemeler, direkt ilk madde ve malzeme olarak adlandırılır. Üretimde kullanılan ilk madde ve malzeme ; Üretilen ürünün bünyesine girip, ürününün temel yapısını oluşturuyorsa, Hangi ürün ya da ürün grubu için ne kadar kullanıldığı doğrudan doğruya belirlenebiliyorsa, Ne kadar malzeme kullanıldığının belirlenmesi ekonomik yönden anlamlı ve İktisadi nitelikte ise, direkt ilk madde ve malzeme olarak adlandırılacaktır. 2. ENDİREKT MALZEME MALİYETLERİ Endirekt malzemeler üretimde kullanılıp, direkt ilk madde ve malzemelerin dışında kalan malzemeler olarak tanımlanabilir. Endirekt malzemeler ; Değer ve miktar olarak direkt ilk madde ve malzemelere göre daha önemsiz orandadırlar. Ürününün temel yapısını oluşturmazlar. Hangi ürün ya da ürün grubu için ne kadar kullanıldığı doğrudan doğruya belirlenemez ya da belirlenmesi ekonomik yönden anlamlı değildir. Endirekt malzemeler temel olarak yardımcı malzemeler ve işletme malzemeleri olmak üzere iki ana grupta ele alınır. a. Yardımcı malzemeler, direkt ilk madde ve malzemeler gibi üretim sırasında kullanılıp, üretilen ürünün bünyesine girerler; ancak gerek miktar ve gerekse de değer olarak mamulün temel öğesini oluşturmazlar. Konfeksiyon üretiminde dikiş ipliği, düğme, kopça; makine sanayinde cıvata, somun; ayakkabı üretiminde kullanılan tutkal ve çivi yardımcı malzemelere örnek olarak verilebilirler. b. İşletme malzemeleri ise, üretim sırasında kullanılmakla beraber mamulün bünyesine girmeyip üretimin kesintisiz yürütülmesi amacına hizmet ederler. Temizlik malzemeleri, makine yağları, akaryakıt işletme malzemelerinin örnekleridir. İLK MADDE VE MALZEME HAREKETLERİNDE KULLANILAN BELGELER 1. İlk Madde ve Malzeme Satın Alma İstek Fişi İlk madde ve malzeme satın alma istek fişleri, atölye şefi ya da usta başları tarafından hazırlanıp, (genellikle ambar servisi tarafından) tedarik bölümüne gönderilir ve tedarik bölümü, bu belgeleri derleyerek satın alması gereken ilk madde ve malzemelerin nicelik ve niteliğini öğrenir.
2. Stok Kartı Ambar bölümünde, ambara giren her bir ilk madde ve malzeme ya da grubu için bir stok kartı açılır. Stok kartında; ilk madde ve malzemenin türü, kodu, birim ölçüsü, en az ve en çok stok düzeyi şeklinde ilgili ilk madde ve malzemeyi tanıtıcı bilgiler ile satın alınan, üretime verilen ve kalan miktarlar yer almaktadır. 3. İlk Madde ve Malzeme İstek Fişi İlk madde ve malzeme istek fişleri genellikle ustabaşı ya da atölye şefleri tarafından üretimde gereksinim duydukları ilk madde ve malzemeleri ambardan çekmek üzere düzenlenirler ve bu fişlerin biri ambara gönderilirken ikinci nüshası da muhasebeye gönderilir. ORTALAMA MALİYET İLK MADDE MALZEME DEĞERLEME YÖNTEMLERİ A- Hareketli Ortalama: Bu yöntemde her yeni alıştan sonra yeni bir ortalama maliyet belirlenir ve satış/üretime verilen mallar belirlenen yeni maliyet üzerinden hesaplanır. Yeni ortalama fiyat; son kalan tutar son kalan miktara bölünerek bulunur. Bu değer ile, bir sonraki alıma kadar üretime sevk veya satış maliyeti hesaplanır. Bu yöntemin uygulanabilmesi için işletmeler, kayıtlarını sürekli envantere göre oluşturması gerekir. TARİH AÇIKLAMA BİRİM FİYAT MİKTAR TUTAR 10.01 Dönem başı 20 400 8.000 15.01 Üretime Sevk --- 100 --- 20.01 Alış 25 300 7.500 25.01 Üretime Sevk --- 350 --- Yukarıdaki bilgilere gör dönem sonu stoku ile üretime sevk edilen hammadde maliyetini hareketli ortalama yöntemine göre hesaplayınız? Miktar Tutar Dönem başı stok 400 8.000 15.01 Üretime Sevk Maliyeti 100 (100 x 20)= (2.000) KALAN 300 6.000 20.01 Satın Alınan 200 (200 x 25)= 5.000 25.01 Üretime Sevk Maliyeti (350) (350 x 22) = (7.700) [(6.000 + 5.000) / (300 + 200)] = 22 lira/kg Üretime Sevk Edilen Hammadde Maliyeti = (2.000 + 7.700) = 9.700 B-Tartılı Ortalama: Bu yöntemde belirli bir dönem (örneğin bir aylık süre)belirlenir ve sadece bu dönem için birim maliyet hesaplanır. Bu yöntemde birim maliyet hesaplamak için ilgili dönemin bitmesini beklemek gerekecektir. Bu yöntemin avantajları; fiyatları sık sık değişen düşük değerli ilk madde malzemelerin küçük partiler halinde üretime sevk edilmesinde kolaylık sağlaması ve çok düşük ve çok yüksek değerli ilk madde malzemelerin mamul maliyeti üzerindeki etkisini azaltarak değerlemede denge ve istikrar sağlamasıdır. Dezavantajı ise en yüksek ve en düşük fiyat arasında aşırı farklar olduğu dönemlerde farkları azaltmasıdır.
ÖRNEK : Satın alma ve üretime sevk bilgileri aşağıdaki gibidir. Dönem sonu stok değeri ve üretime sevk edilen malın maliyetini bulunuz? AÇIKLAMA ALIŞ TARİHİ MİKTAR BİRİM FİYAT TUTAR DönemBaşı Stok 02.01.2012 20 5 100 Üretime Sevk 17.01.2012 2 Alış 29.01.2012 10 30 300 Üretime Sevk 30.01.2012 8 TOPLAM 50 400 Ortalama Birim Maliyet = Toplam Alış Tutarı Toplam Alış Miktarı Ortalama Birim Maliyet Üretime Sevk Edilen Hammadde Maliyeti Dönem Sonu Stoku : 400 / 50 = 8 TL : [(2+8) x 8)] = 80 TL : (50 10) x 8 = 320 TL İLK GİREN İLK ÇIKAR (FİFO) YÖNTEMİ: İlk firen ilk çıkar yönteminde işletmenin ilk olarak satın aldığı malzemelerin öncelikle üretime gönderildiği varsayılmaktadır. FİFO yönteminin avantajlarına bakarsak; dayanıksız ürünler var olduğunda bozulma nedeniyle ortaya çıkacak zararlardan kaçınmaya olanak sağlar. Stoklar cari fiyata yakın düzeyde ortaya çıkar. Enflasyonist dönemlerde karlar daha yüksek çıkar. Dezavantajları ise fiyatları yükseldiği dönemde ortaya çıkan zahiri karlar işletmenin vergi yükünü de arttırır. Fiyatların düştüğü dönemlerde karların düşük çıkması nedeniyle girişimcilerin yatırım olanağını azaltır. TARİH İŞLEM BİRİM FİYAT MİKTAR TUTAR 1 Mart Devir 10 200 2.000 5 Mart Sevk 50 8 Mart Alım 15 250 3.750 12 Mart Sevk 100 19 Mart Sevk 70 25 Mart Alım 20 300 6.000 31 Mart Sevk 40 Bu veriler ışığında üretime sevk edilen ve dönem sonu stokta kalan X cinsi malzemenin FİFO yöntemine göre maliyetlerini bulunuz CEVAP: İlk giren ilk çıkar yönteminde üretime sevk edilen malzemeler dönem başı stoktan başlayarak maliyetlendirilir.
Üretime sevk maliyetinin hesaplanması: 05 Mart tarihide üretime sevk vardır. 50 birim sevkin fiyatını 1 Marttaki birim fiyattan alırız. 50 birim x 10 TL = 500 TL. 1 Martta stoktaki 200 birim malzemeden 50 birimini sevk ettiğimiz için 5 Mart sonunda stoklarda 200 birim- 50 birim = 150 birim malzeme kalmıştır. 12 Martta ki üretime sevk 100 birimdir. 5 Mart sonunda stokta 150 birim malzeme kalmıştı o halde buradaki sevki de bu alımın içinden yapabiliriz bu da birim fiyatı 10 TL olarak alması gerektiği anlamına gelir. 100 birim x 10 TL = 1.000 TL 12 Marttaki üretime sevkin maliyetidir. Stokta kalan miktar ise 5 Martta stokta kalan miktardan 12 Marttaki sevk edilen miktar çıkartılarak bulunacaktır 150 birim -100 birim = 50 birim malzeme ilk alımdan kalan malzeme miktarıdır. 19 Marttaki sevkimiz 70 birimdir. İlk alımdan stoklarımızda 50 birim malzeme kalmıştı. 70 birim malzemenin 50 birimini 1 Mart alımından 20 birimlik kısmını ise 8 Mart alımından yapmamız gerekmektedir. O halde 50 birim x 10 = 500 TL 20 birim x 15= 300 TL 19 Marttaki toplam sevk maliyeti 500 TL + 300 TL = 800 TL dir. Stokta kalan miktar ise 1 Mart alımından kalan malzeme yoktur çünkü en son kalan 50 birimi 19 Martta sevk ettik. 8 Mart alımından ise 20 birim kullandığımız için 250 birim 20 birim = 230 birim stokta kalan miktardır. 31 Marttaki sevkimiz 40 birimdir. 8 Mart alımından stokta 230 birim kalmıştı 40 birim sevki bu 230 birim içinden yapmamız gerekmektedir. 40 birim x 15 TL = 600 TL 31 Marttaki üretime sevkin maliyetidir. Toplam üretime sevk maliyetine bakarsak; 5 Mart 50 birim x 10 TL = 500 TL 12 Mart 100 birim x 10 TL = 1.000 TL 19 Mart 50 birim x 10 TL = 500 TL 19 Mart 20 birim x 15 TL = 300 TL 31 Mart 40 birim x 15 TL = 600 TL Toplam sevk maliyeti 2.900 TL Dönem sonu stok maliyetini hesaplarken ise; 31 Marttaki 40 birim sevki 8 Martta kalan 230 birimden çıkrtalım 230 birim 40 birim = 190 birim 8 Marttaki alım fiyatı 15 TL olduğuna göre 190 birim x 15 TL = 2.850 TL 25 Marttaki alımdan hiç sev etmediğimiz için 300 birim x 20 TL = 6.000 TL dır O halde dönem sonu stok maliyeti = 2.850 TL + 6.000 TL = 8.850 TL dır. FİFO YÖNTEMİNİN AVANTAJLARI :Dayanıksız ürünlerin (bozulma çürüme) ilk önce sevkini sağladığından maliyet düşürücü etki yapar. Bilançodaki stoklar, son alış fiyatlarıyla değerlendiğinden gerçek piyasa fiyatına daha yakın olacaktır. Fiyatların yükseldiği durumlarda dönem karı yüksek görünecektir. FİFO YÖNTEMİNİN DEZAVANTAJLARI :Fiyatların yükseldiği durumda aşırı kar, aşırı vergi ödenmesine ve aşırı kar payı dağıtılmasına sebebiyet verir. Satın alınan ilk madde malzemelerin yerine yenisi konduğu durumlarda daha yüksek fiyatlara katlanılır. Fiyatlar düştüğü durumlarda ise maliyet yükselecek ve dönem karı düşecektir. Yatırımlar azalacaktır.
SON GİREN İLK ÇIKAR (LİFO) YÖNTEMİ Bu değerleme yönteminde işletmede kullanılan üretime sevk edilen veya satılan malların işletme stoklarına en son girenlerden olduğu kabul edilir. Bu yönteme göre çıkışlar işletmeye en son giren mallardan başlar, mallar satılırken öncelikle işletmeye en son alınan mallardan çıkış yapılır ve bu sistem böyle devam eder. Satılan malların maliyeti çıkış sırası gelen partinin birim maliyetine göre hesaplanır. Mevcut stokların maliyet değeri ise işletmeye önceden giren malların birim maliyetine göre bulunur. LIFO stok değerleme yöntemi fiyatların yükseldiği dönemlerde satılan malın maliyetini gerçeğe yakın hesaplayarak brüt satış karının şişirilmesini önler. Bununla beraber stoklar, daima ilk giren partilerin birim fiyatıyla değerlendiğinden gerçekten çok düşük bir değerle bilânçoda yer almış olur. Stok miktarının yılar boyunca çok az değişmesi yıllar öncesi stok değerini aynen veya ona çok yaklaşık bir değerle yıllar sonraki bilânçoya taşır. 4008 sayılı Kanun ile V.U.K. un 274. Maddesi Mükellefler satın aldıkları veya imal ettikleri emtianın maliyet bedelini LİFO yöntemi uygulamak suretiyle de tespit edebilirler. Bu yöntemi seçenler en az beş yıl süre ile bu yöntemden vazgeçemezler şeklinde değiştirilmiştir. Kanun değişikliğinin gerekçesi para değerindeki düşüşlerin stok değerinde yarattığı suni artışlar yoluyla mükelleflerin enflasyon kazançları üzerinden vergi ödemelerinin önlenmesi olarak ifade edilmiştir. ÖRNEK : TARİH İŞLEM BİRİM FİYAT MİKTAR TUTAR 1 Mart Devir 10 200 2.000 5 Mart Sevk 50 8 Mart Alım 15 250 3.750 12 Mart Sevk 100 19 Mart Sevk 70 25 Mart Alım 20 300 6.000 31 Mart Sevk 40 Bu veriler ışığında üretime sevk edilen ve dönem sonu stokta kalan X cinsi malzemenin LİFO yöntemine göre maliyetlerini bulunuz CEVAP: Son giren ilk çıkar yönteminde üretime sevk edilen malzemeler en son alınan stoktan başlayarak maliyetlendirilir. Üretime sevk maliyetinin hesaplanması: 31 Mart tarihide üretime sevk vardır. 40 birim sevkin fiyatını 25 Marttaki birim fiyattan alırız. 40 birim x 20 TL = 800 TL. 25 Martta stoktaki 300 birim malzemeden 40 birimini sevk ettiğimiz için 25 Martta stoklarda 300 birim- 40 birim = 260 birim malzeme kalmıştır. 19 Martta ki üretime sevk 70 birimdir. 8 Martta stokta 250 birim malzeme vardır. Sevki de bu alımın içinden yapabiliriz bu da birim fiyatı 15 TL olarak alması gerektiği anlamına gelir. 70 birim x 15 TL = 1.050 TL 19 Marttaki üretime sevkin maliyetidir. Stokta kalan miktar ise 250 birim -70 birim = 180 birimdir 12 Marttaki sevkimiz 100 birimdir 8 Mart alımdan stoklarımızda 180 birim malzeme kalmıştı. O halde 12 Marttaki sevki de bu alımdan yapabiliriz. 100 birim x 15 = 1.500 TL dır. 8 Martta stokta kalan malzeme 180 birim 100 birim = 80 birimdir
5 Marttaki sevki 1 Marttaki alımdan yapmalıyız. 50 birim sevk 1 Marttaki 10 TL fiyattan maliyetlendirilir. 50 birim x 10 TL = 500 TL dır. Stokta kalan miktar ise 200 birim 50 birim = 150 birimdir.. Toplam üretime sevk maliyetine bakarsak; 5 Mart 50 birim x 10 TL = 500 TL 12 Mart 100 birim x 15TL = 1.500 TL 19 Mart 70 birim x 15 TL = 1.050 TL 31 Mart 40 birim x 20 TL = 800 TL Toplam sevk maliyeti 3.850 TL Dönem sonu stok maliyetini hesaplarken ise; 1 Mart 150 birim x 10 TL = 1.500 TL 8 Mart 80 birim x 15TL = 1.200 TL 25 Mart 260 birim x 20 TL = 5.200TL Toplam sevk maliyeti 7.900 TL LİFO YÖNTEMİNİN AVANTAJLARI : Fiyatlar yükseldiği dönemlerde karların daha düşük görünmesi sağlanacaktır. Maliyetler, son piyasa fiyatına yakın değerlerden olduğu için gerçeğe yakın karlar ortaya çıkacaktır. LİFO YÖNTEMİNİN DEZAVANTAJLARI : Fiyatların sürekli yükseldiği durumlarda, bilançoda yer alan stokların çok eski tarihli olması nedeniyle değeri çok düşük görünecektir. İzleyen dönemlerde bu stokların üretime sevki; maliyeti düşürerek aşırı kar sonucu fazla vergi ödenmesini zorunlu kılacaktır SABİT FİYATLARLA DEĞERLEME YÖNTEMİ : Depodan üretime sevk edilen mallar dönem sonuna kadar sabit fiyatla değerlenir, dönem sonunda ise gerçekleşen fiyatla arasındaki fark, muhasebe kayıtlarına intikal ettirilir. Bu yöntem; tahmini maliyet sistemi ve standart maliyet sistemi uygulandığında geçerli olur. Tahmini maliyetin belirlenmesinde geçmişteki fiyatlardan faydalanılır. Standart fiyatlarda ise, piyasa fiyatları göz önüne alınır. PİYASA FİYATIYLA DEĞERLEME YÖNTEMİ : Değerlemede o an için piyasada cari olan fiyatlar esas alınır. Piyasa Fiyatı ve Alış Maliyetinden Düşük Olanıyla Değerleme : Alış maliyeti ile cari piyasa fiyatı değerinden hangisi daha düşük ise, DİMM o değerle değerlenir. Diğer yöntemlerin belirlenmesi sonucu oluşacak değerler ile cari piyasa fiyatı karşılaştırılarak hangisi daha düşükse onunla değerlendirilir. Avantajları : Olası zararların karşılanması, dönem karlarını daha düşük göstermesi, gerçek olmayan kar dağıtımlarını önlemesi.
İŞÇİLİK MALİYETLERİ İŞÇİLİK GİDERLERİNİN SINIFLANDIRILMASI : Direkt İşçilik : Ürün ya da hizmetin üretilmesinde doğrudan doğruya yüklenebilen işçilik giderleridir. 2 - Endirekt İşçilik : Ürün ya da hizmetin üretilmesinde doğrudan doğruya yüklenemeyen (dağıtım anahtarları vasıtasıyla yüklenebilen) direkt işçilik giderleri dışında kalan işçilik giderleridir. Endirekt işçilik giderleri; Üretimle doğrudan ilgili olmayan işçilikler. Örneğin, temizlik işinde çalışan işçiler için hesaplanan işçilikler. Üretilen mamul/hizmetlere doğrudan yüklenemeyen işçilikler. Örneğin, ustabaşı ücret. Direkt işçi olarak çalışan işçilerin başka işler yapması sonucu hesaplanan işçilikler. Örneğin, imalat işinde çalışan bir işçinin, çalıştığı makinenin bakım-onarımını yapması esnasında hesaplanan işçilik. Direkt işçi olarak çalışanların esas ücretleri dışında kalan ücretleri. Örneğin, izin ücretleri prim ve ikramiyeler. İşçilik Miktarının Belirlenmesinde Kullanılan Belgeler : 1 İşçi saat kartları (Puantaj devam çizelgeleri) 2 İşçi çalışma kartı (Hangi işyerinde ne kara süre geçirilmiştir.) 3 İşçi çalışma kartı özeti. ÜCRET SİSTEMLERİ : Zaman Temeline Göre : Oluşan üretim düzeyine bakılmaksızın her bir zaman dilimi için iş görene belirli bir ücret ödenir (saat, gün, hafta, ay veya yıl gibi.). Avantajları : Kolay uygulanan, iş görene sabit gelir sağlayan ve baskı yaratmayan bir sistemdir. Sakıncaları : Teşvike yer vermez, üretim düştüğünde birim maliyeti artırır, iş görenler arasında çalışan-çalışmayan ayrımı güçleşir. Örnek : Saat ücreti 4 lira olan bir işçinin günde 5 saat çalışması halinde 3 günlük ücreti kaç liradır? Hak edilen Ücret = (5 x 3) x 4 = 60 lira Akord (Parça Başı) Esasına Göre Ücret : Parça başı ya da üretim miktarı esas alınarak düzenlenen ödeme planıdır. Yapılan iş ile ödenen ücret arasında doğrudan orantı vardır. Ne kadar çok iş, o kadar çok ücret. Avantajları : Üretimi teşvik ettiğinden verimlilik artar. Yapılan iş ile ücretin doğru orantılı olması. İşçinin kontrolüne fazla ihtiyaç duyulmaması. Dezavantajları : İşçinin ve üretim araçlarının aşırı yıpranmasına sebebiyet verir, kaliteyi düşürür, işçi işveren arasında çalışılmayan zamana ilişkin düşük ücret problemi oluşturur. Zaman Akordu : Bir birimin üretilmesi için geçen zamanın dakika cinsinden belirlenmesidir. İş görenin alacağı akord ücreti, akord dakikalarıyla gösterilen toplam üretim miktarının tespit edilmiş akord faktörüyle yapılması sonucu elde edilir.
Örnek Bir iş gören 10 lira / saat ücretiyle çalışmakta olup, 0,15 akord zammı almaktadır. Akord zamanı 1 birim için 20 dakikadır. İş gören normal çalışma gününde 35 birim üretmiştir. İşçinin zaman akorduna göre toplam günlük kazanç nedir? Akord Faktörü = [10 + (10 x 0,15)] / 60 dk = 11,5/60dk = 0,19 lira/dk Günlük Kazanç: 35 birim x 20 dk x 0,19 lira/dk = 133 lira Para Akordu : İş gören, önceden tespit edilmiş akord ücretine göre ürettiği her bir parça için akord ücreti alır. Üretim miktarı arttıkça ücret de artar. Örnek :A mamulü için belirlenen akord ücret 7 liradır. İşçi, günde 9 adet A mamulü üretmektedir. Bu içinin hak ettiği ücret para akorduna göre kaç liradır? Ücret = 7 x 9 = 63 lira Grup Akordu : Üretimin, grup halinde yapılmasının zorunlu olduğu durumlarda uygulanır. Saat ücreti esas alınır. Her iş görenin alacağı ücret, grup akordunda kendisine düşen pay kadardır. Payın hesabında; Her işçinin normal çalışma ücretleri bulunur. Bunun için saat ücreti ile çalışılan saat çarpılır. Dağıtım faktörü bulunur. Bunun için akord ücreti normal ücret toplamına bölünür. Her işçiye düşen akord ücreti hesaplanır. Bunun için dağıtım faktörü ile işçinin normal ücreti çarpılır. Örnek : 3 iş görenin birlikte ürettikleri bir mamul için hak edilen toplam akord ücreti 600 liradır. Her bir iş gören için hesaplanan toplam ücret kaç liradır? İş gören Çalışılan saat Saat ücreti Normal Ücret Toplamı A 11 10 110 B 10 12 120 C 14 5 70 300 Dağıtım Faktörü = 600 / 300 = 2 İş gören Normal Ücret Akord Faktörü Fiili Ücret Toplamı A 110 x 2 220 B 120 x 2 240 C 70 x 2 140 600 Örnek :Bir İş gören 40.-TL/saat ücreti ile çalışmakta olup, 0,20 akord zammı almaktadır. Akord zamanı ise 1 birim üretim için 20 dk. dır. 35 birim üreten iş görenin akord ücretini hesaplayınız. Akord Ücreti : Saat Ücreti + (Akord Zamanı / 60) Akord Zamanı Akord Ücreti : Saat ücreti x Akord zammı : 40 YTL + (40 x 0,20) = 40 + 8 = 48 / 60 = 0,8 YTL/dk Bir birim için 20 dk gerekli ise 35 birim için = 20 x 35 = 700 dk. 700 x dakika başı akord zammı = 700 x 0,8 = 560 YTL Prim Esasına Göre Ücret Sistemi : Bu sistemde, en az ücrete ek olarak normal verim üzerindeki çalışmaya prim verilir. Yani, üretim artışı, zaman tasarrufu, enerji tasarrufu, Direkt İlk Madde Malzeme Maliyetleri tasarrufuna ve kalite artışı gibi etkenlerde uygulanan bir sistemdir.
Yaygın olan sistemler; Halsey Rowan Gantt (En az ücretin yanında günlük ücretin 0,35 i prim olarak verilir) Taylor (Az üretim yapan iş görene az, çok üretim yapana çok ücret verilir) Bedaux (Bedo) (1 saatte 60 bedoluk işi aşan iş görene, aşılan miktarın 0,75 i prim Emerson (Standart üretim miktarı üzerinden ek prim verilir.) Ross (Fazla üretimin 0,25 i prim olarak verilir) ÖZELLİKLİ İŞÇİLİK GİDERLERİ : Boşa Geçen Zaman İşçiliği : İşçinin üretim mahallinde olmasına rağmen çeşitli nedenlerden dolayı çalışamadığı zaman diliminde geçen sürelere denir. Boşa Geçen Zaman İşçiliğine Sebep Olan Olağan Durumlar : Makine arızaları, Tedarikindeki aksaklıklar Kapasite düşüklüğü Enerji kesilmeleri, Üretim fonksiyonlarındaki aksaklıklar Bu aksaklıklara ilişkin direkt işçilik maliyetleri Genel Üretim Giderleri hesabında izlenir. Boşa Geçen Zaman İşçiliğine Sebep Olan Olağanüstü Durumlar : Grev-lokavt, Yangın, Heyelan, Fırtına, Deprem vb. doğal afetler ilgili yasal mercilerce yapılacak tespitler sonucunda bu giderler, Kar/Zarar hesabına direk olarak alınır. Örnek : Saat ücreti 30 TL olan bir işçi günde 8 saat çalışmakta ve bu sürenin 5 saatlik kısmı grev nedeniyle boşa geçirmektedir. Yevmiye kaydını yapınız. DİREKT İŞÇİLİK GİDERLERİ 90 ÇALIŞMAYAN KISIM GİDERLERİ 150 İLGİLİ HESAPLAR 240 Örnek : 25 Saat ücreti 10 TL olan bir işçi günde 8 saat çalışmış olup, bu sürenin 3 saatlik kısmını enerji kesilmesi nedeniyle boşa geçirmiştir. Yevmiye kaydını yapınız. DİREKT İŞÇİLİK GİDERLERİ 50 GENEL ÜRETİM GİDERLERİ 30 İLGİLİ HESAPLAR 80 FAZLA ÇALIŞMA Normal çalışma saatleri dışında çalışılan zamanlar için ödenen ek ücretlere fazla çalışma ücreti denir. Yapılan bu ek ödemeler; Tam kapasite ile çalışılması esnasında, fazla çalışmanın hangi siparişe ait olduğu biliniyorsa gider, direkt işçilik olarak ele alınır. Fazla çalışmanın belli bir iş ile bağlantısı kurulamıyorsa Genel Üretim Giderleri olarak değerlendirilir. Fazla çalışma, belirli bir siparişin artışı için yapılıyorsa ve müşteri bunu kabul ediyorsa Direkt İşçilik olarak değerlendirilir.
Fazla çalışma, kapasite eksikliği nedeniyle yapılıyorsa Genel Üretim Giderleri. olarak ele alınır. Örnek : Kapasite düşüklüğü nedeniyle günlük 8 saat normal çalışma süresi olan işçi 2 günde 20 saat çalışmıştır. Saat ücreti 30 lira olan işçinin, fazla çalışma primi; saat ücretinin 0,50 sidir. İşçinin fazla çalışma ücreti ile yapılması gereken yevmiye kaydı nasıl olacaktır? Normal çalışma ücreti 8 saat x 2 gün x 30 lira = 480 lira Fazla çalışma ücreti 2 saat x 2 gün x 30 lira = 120 lira Fazla çalışma zammı 2 saat x 2 gün x 15 lira = 60 lira Toplam = 660 lira 720 DİREKT İŞÇİLİK GİDERLERİ 600 730 GENEL ÜRETİM GİDERLERİ 60 İLGİLİ HESAPLAR 660 YILLIK ÜCRETLİ İZİN VE İKRAMİYELER : Bir Genel Üretim Giderleri. unsuru olan yıllık izin ve ikramiyeler, genellikle yaz aylarında verildiğinden, verildiği ayın maliyetlerinde şişmelere neden olurlar. Onun içindir ki bu ücret ve ikramiyeler yıla (12 aya) bölünerek her ay 730 - Genel Üretim Giderleri. hesabına borç, 373 Maliyet Gider Karşılıkları Hesabına alacak kaydedilirler. Dönem sonunda gerçekleşen rakamlar ile kayıtlar arasında oluşan farklar, stok ve satışların maliyetine aktarılarak kapatılırlar. Örnek :İşletme, işçileri için 2012 yılında ödeyeceği yıllık izin ücretini 240 lira olarak tahmin etmiştir. Bu durumda her ay sonu yapılacak yevmiye kaydı nasıl olacaktır? 240 lira / 12 ay = 20 lira / ay 730 GENEL ÜRETİM GİDERLERİ 20 373 MALİYET GİDERİ KARŞILIĞI 20 Örnek : İşçilerden bir kısmı 80 liralık yıllık ücretlerini kullanmıştır. 373 MALİYET GİDERİ KARŞILIĞI 80 100 KASA 80 Örnek : Yıllık ücretli izin ücreti, tahmin edilen tutardan 10 lira fazla ödenmiştir. Bu durumda yapılacak muhasebe kaydı nasıl olacaktır? 730 GENEL ÜRETİM GİDERLERİ 10 373 MALİYET GİDERİ KARŞILIĞI 160 100 KASA 170 Örnek : Yıllık ücretli izin ücreti, tahmin edilen tutardan 30 lira eksik ödenmiştir. Bu durumda yapılacak muhasebe kaydı nasıl olacaktır? 373 MALİYET GİDERİ KARŞILIĞI 160 100 KASA 130 730 GENEL ÜRETİM GİDERLERİ 30.
KIDEM TAZMİNATLARI : İşçilere verilen kıdem tazminatları da tıpkı yıllık ücretli izin gibi dikkate alınarak yıl içinde her ay sonunda kayıtlara alınır. Yalnız burada 373 hesap yerine 472 Kıdem Tazminatı Karşılıkları Hesabı kullanılır. İzleyen yılda bu hesabın ödenmesi beklenen kısmı 372 hesaba alınır. Örnek :İşletme, işçileri için 780 lira kıdem tazminatı hesaplamıştır. Her ay sonu itibariyle yapılması gereken yevmiye kaydı nasıl olacaktır? 730 GENEL ÜRETİM GİDERLERİ 65 372 KIDEM TAZMİNATI KARŞILIĞI 65 Örnek :Geçmiş yıllarda hesaplanan ve bilançoda görülen 600 liralık kıdem tazminatının 200 liralık kısmı izleyen dönemde ödenecektir. Bu durumda yapılması gereken yevmiye kaydı nasıl olacaktır? 472 KIDEM TAZMİNATI KARŞILIĞI 200 372 KIDEM TAZMİNATI KARŞILIĞI 200 Örnek :Dönem içinde 200 liralık kıdem tazminatının ödemesi yapılmıştır. Bu durumda yapılacak yevmiye kaydı nasıl olacaktır? 372 KIDEM TAZMİNATI KARŞILIĞI 200 İLGİLİ HESAPLAR 200
GENEL ÜRETİM MALİYETLERİ GENEL ÜRETİM MALİYETLERİ Direkt işçilik ve direkt malzeme dışında kalan ve imalatla ilgili olan bütün maliyetler Genel Üretim Maliyetleri (GÜM.) başlığı altında toplanabilir. Örneğin endirekt malzeme ve endirekt işçilik gibi Genel Üretim Maliyetlerinin Özellikleri: 1- Bu maliyetlerle mamuller arasında direkt bir ilişki yoktur. 2- Birbirinden çok farklı nitelikte birçok maliyetin birleşmesiyle oluşur. 3- Bu maliyetlerin bir kısmı zaman içinde düzensiz bir dağılım gösterir. 4- Bu maliyetlerin bir kısmının kesin tutarları ancak yılsonunda belli olur. 5- Yıllık tutarları belli olan bazı maliyetlerin bir kısmının maliyetlere yüklenmesi istenmeyebilir. Maliyet yapısının unsurları 1- Sabit Giderler: Belirli bir zaman dilimi ve faaliyet hacmi içinde, faaliyet hacmindeki artış ve azalışlarından etkilenmeyen aynı kalan giderlerdir. Bu giderleri faaliyet hacmi karşısında toplam olarak sabit kalırlar ancak birim başına değişkendirler. Örnek; kira, amortisman giderleri 2- Değişken Giderler: Faaliyet hacmine bağlı olarak artan veya azalan giderlerdir. Başka bir ifadeyle iş hacmiyle aynı yönde artan veya azalan giderlerdir. Değişken giderler toplam olarak değişir ancak üretim hacmi karşısında birim olarak sabit kalırlar. Karma Maliyetler: Karma maliyetler hem sabit hem de değişken maliyetleri içeren maliyetlerdir. Karma maliyetlere yarı değişken maliyetler adı da verilebilir. Karma maliyetler üstüne geliştirilen teknikler muhasebe tekniği, en yüksek ve en düşük noktalar tekniği, dağılım grafiği tekniği ve en küçük kareler tekniğidir. KARMA MALİYETLERİN ANALİZİ : a) Maliyet Fonksiyonu Olarak İfade Edilmesi : Genel Üretim Maliyetleri. nin sabit ve değişken kısımlarının belirlenmesi amacıyla kullanılan faaliyet hacmi ölçüleri (direkt işçilik saati, makine saati, üretim miktarı vb ) Üretim değişmelerinde toplam maliyet değişirken, birim maliyetler değişmez. Örnek :İşletmenin aylık sabit maliyetlerinin 500 TL, değişken maliyetlerinin de işçilik saati başına 0,55 TL olduğunu ve gelecek ay 400 işçilik saatlik bir çalışma programının olduğu kabul edersek maliyet kaç liradır? MALİYET = [Sabit Maliyet + (Birim Değişken Maliyetlerin x Faaliyet Hacmi) Y = a + bx Maliyet = 500 + (0,55 x 400) = 500 + 220 = 720 YTL En Yüksek En Düşük Noktalar Tekniği : Örnek : Bir üretim yerinin Genel İmalat maliyetleri aşağıdaki gibidir: Aylar DİS (X) Genel İmalat maliyetleri (Y) Ocak 8000 750.000 Şubat 5000 695.000 Mart 10.000 850.000 Nisan 12.000 828.000
Düşük Yüksek noktalar yöntemine göre DİS başına değişken Genel İmalat maliyetleri kaç TL dir? 1. Bu yöntemde en yüksek ve en düşük faaliyet hacimleriyle bu hacimlerdeki Genel İmalat maliyetleri tutarları kullanılır. 2. Maliyetlerin değil faaliyet hacminin en yüksek ve en düşüğü verilir. 3. Maliyet farkları hacim farklarına bölünür. (828.000 695.000)/(12.000 5.000)=19 TL / DİS Düşük-yüksek noktalar yöntemine göre sabit Genel İmalat maliyetleri kaç TL dir? Düşük ya da yüksek faaliyet hacimlerinden birisi kullanılır. (hangisinin seçildiği farketmez) Formüle etmek gerekirse; (Faaliyet hacmi x saat başına değişken GİM) Toplam GÜG 5000 DİS x 19 TL / DİS = 95.000 Toplam değişken GÜG 695.000 95.000 = 600.000 sabit GÜG En Küçük Kareler Tekniği : Dağılım grafiğindeki çeşitli noktalardan oluşan düşey uzaklıkların karelerinin toplamının en küçük olduğu doğrunun denkleminin objektif olarak tespiti oluşturur. İşletmenin tespiti değerler, normal denklemlerde yerine konarak, iki bilinmeyenli denklem çözümüyle değişken maliyet bulunur. Bulunan değer çeşitli noktalara konularak sabit maliyet bulunur. GENEL ÜRETİM GİDERLERİNİN BÜTÇELENMESİ : 1 Faaliyet Hacminin Tahmini : Tahmin yaparken; Teorik (Kuramsal) Kapasite Pratik Kapasite Ortalama Kapasite ve Beklenen Kapasiteyi göz önünde bulundurmak gerekir. Kapasite hesaplamalarında; Yıl 360 gün ya da 52 hafta Ay 30 gün Gün ise 8 saat olarak dikkate alınır. Teorik Kapasite : Üretimde hiçbir aksama olmaması durumunda ulaşılabilecek en son kapasitedir. Pratik Kapasite : Fiilen ulaşılması normal sayılan bu kapasite, teorik kapasiteden çeşitli nedenlerden dolayı (bakım-onarım, resmi tatiller, enerji kısıtlamaları vb..) boşa geçen zamanların düşülmesiyle ortaya çıkan kapasitedir. Ortalama Kapasite : (İşletmenin orta vadedeki kapasitesidir. Pratik kapasiteden daha düşüktür. Beklenen Kapasite : Yıllık satış tahminlerine göre gelecek yıl için hesaplanan kapasitedir. Sadece gelecek yılı içerir.