1 ĠMAR BANKASI VE MARMARA BANK IN BATIġ VE FONA DEVĠR SEBEPLERĠNĠN FĠNANSAL ANALĠZ YOLUYLA ĠNCELEMESĠ Hazırlayan: M. Aykut KELECĠOĞLU, Ankara 2010. GĠRĠġ Bir dönem Türk Bankacılık sektöründe çok yoğun tartıģmalar akabinde batan Ġmar Bankası nın ve holding bankacılığının tipik örneklerinden olan Marmara Bank ın mali tablolarının finansal analiz yoluyla incelenmesi çalıģmamızın konusunu oluģturmaktadır. 1990 lı yıllarda baģlayan ve 2000 li yılların baģına kadar devam eden ve ağırlıklı olarak holding bankacılığı Ģeklinde örgütlenip önce bankacılık faaliyetleri durdurulan, akabinde Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna devredilerek tasfiyesi tamamlanan bankaların kamuya olan maliyeti toplumun tüm kesimlerince paylaģılmıģtır. Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu nun ilk baģkanı Ahmet Ertürk bir röportajında; bankacılık sisteminin 1994 ten 2003 yılına kadarki dönemde Türkiye ekonomisine maliyetine iliģkin olarak, bankalara 30 milyar doların üzerinde bir kaynak aktarımı olduğunu ifade etmiģtir. 1 Bu büyüklük karģısında fona devredilen bankaların fona devredilmesi ile ilgili süreci bilmek, fona devir nedenlerini araģtırmak ve bu noktaya gelmeden önce bu bankaların mali tablolarının ne gibi sinyaller verdiğini irdelemek; Ģu anda faaliyette bulunan bankalarımız, bu bankaları 1 http://www.tumgazeteler.com/?a=5718973
2 denetleyenler ve bu bankaların ortakları açısından farklı bir bakıģ açısı yaratması anlamında önemli bir katkı sağlayacaktır. AraĢtırmamızın amacı; Ġmar Bankası ve Marmara Bank ın batması ve fona devri ile sonuçlanan süreçte, geçmiģ yıl mali tabloları üzerinde yapılan finansal analizler sonucunda, bu durumun önceden tahmin edilip edilemeyeceğinin ortaya konulmasıdır. AraĢtırmamızın sonraki bölümlerinde detayı verileceği üzere, Ġmar Bankası nın finansal tablolarının, en azından bir bölümünün, gerçek durumu yansıtmadığına iliģkin pek çok veri ve tespit bulunmaktadır. Bu durum, Ġmar Bankası nın kamuya açıklanan mali tabloları üzerinden yapılacak finansal analizin sıhhatini de zedelemektedir. ÇalıĢmamızda mali tabloların güvenirliği konusunda taģınan endiģelere rağmen, araģtırmanın amacı göz önünde bulundurularak, bu tabloların gerçek durumu yansıttığı varsayımı ile finansal analiz yapılacak ve konu bu çerçevede değerlendirilecektir. AraĢtırmanın birinci ve ikinci bölümlerinde Ġmar Bankası ve Marmara Bank ın batıģ ve fona devir sebepleri incelenecektir. Her banka için öncelikle fona devir öncesi kısa tarihçesinden bahsedilecek ve fona devir sebepleri ortaya konacaktır. ÇalıĢmamızın üçüncü bölümünde bankaların finansal analizinde kullanılacak temel kavramlar ve yöntemler aktarılacaktır. AraĢtırmada bankaların mali tablolarının finansal analizinde, üç temel analiz tekniği olan karģılaģtırmalı analiz tekniği, dikey yüzdeler analiz tekniği ve oran analiz tekniğinden oran analizi tekniği, CAMEL, kullanılmıģtır. Ġmar Bankası nın bankacılık izni 2003 yılında kaldırıldığı için finansal analizde 1999-2000-2001 ve 2002 yıllarına iliģkin mali tabloları kullanılacaktır. Marmara Bank ın 1994 yılında bankacılık yapma izni kaldırıldığı için 1990-1991-1992 ve 1993 yıllarına iliģkin mali tabloları kullanılacaktır.
3 ÇalıĢmanın son bölümünde ise Ġmar Bankası ve Marmara Bank ın, Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna devrine kadar süreçte, yapılan finansal analizler ile bu durumun öngörülebilirliği tartıģılacaktır. 1. BÖLÜM TÜRKĠYE ĠMAR BANKASI A.ġ. NĠN BATIġ VE FONA DEVĠR SEBEPLERĠNĠN ĠNCELEMESĠ 1.1. TÜRKĠYE ĠMAR BANKASI A.ġ. NĠN FONA DEVĠR ÖNCESĠ TARĠHÇESĠ 1.1.1. GENEL OLARAK 2 Banka, Türkiye Ġmar Bankası Türk Anonim ġirketi 22 Mart 1928 tarihinde kurulmuģtur. 1970 li yıllarda DoğuĢ Grubuna geçen banka, 1984 yılının Ekim ayında Uzan Grubu tarafından satın alınmıģtır. Uzan Grubu nun diğer bankası olan Adabank ın kuruluģ çalıģmaları devam etmekte iken satın alınan Ġmar Bankası nın önce % 55 hissesi edinilmiģ, daha sonra DoğuĢ Grubu nun bakiye yüzde 43 hissesi de satın alınmıģtır. Fona devir öncesi Ġmar Bankası nın yüzde 52 hissesi Kemal Uzan ve Uzan Grubu Ģirketlerinden Yapı Ticaret e aittir. Uzan ailesinin diğer fertleri ve diğer Uzan grubu Ģirketleri ile birlikte Grup, Bankanın % 99,99 hissesini kontrol altında tutmaktadır. Ġmar Bankası nın 16 Mayıs 2003 tarihinde yapılan olağan genel kurul toplantısına ait hazirun cetveline göre Bankanın ortaklık yapısı aģağıdaki gibidir. 2 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, Raf Temizliği Kitaplığı: İmar Bankası, İstanbul,2009,s.31.
4 TABLO 1: ĠMAR BANKASI ORTAKLIK YAPISI ORTAKLAR NOMĠNAL SERMAYE (TL) PAY (%) Kemal Uzan 95.503.340 34.11 Yapı Ticaret 49.000.000 17.50 Merkez Yatırım 14.514.780 5.18. Betonsan 13.279.640 4.74 Merkez Kağıt 10.760.280 3.84 Ladik Çimento 10.645.480 3.80 Rumeli Holding 9.069.070 3.24 LalapaĢa Çimento 7.512.920 2.68 Cem Cengiz Uzan 6.022.170 2.15 Murat Hakan Uzan 3.333.800 1.19 AyĢegül Uzan 3.322.500 1.19 Melahat Uzan 1.451.930 0.52 Yavuz Uzan 912.630 0.33 Bahattin Uzan 387.720 0.14 Diğer159 Gerçek ve Tüzel KiĢi 54.283.740 19.39
5 TOPLAM 280.000.000 100 Sayıları 200 ü aģan Uzan Grubu ġirketlerinden yönetim ve denetimleri Cem Cengiz Uzan ve Murat Hakan Uzan a ait olan medya ve iletiģim Ģirketleri Rumeli Plaza dan, yönetim ve denetimleri Kemal Uzan ve Yavuz Uzan a ait olan finans, enerji ve inģaat Ģirketleri ise Rumeli Han dan yönetilmiģtir. 1.1.2. KRONOLOJĠK OLARAK ĠMAR BANKASI VAKASI Ġmar Bankası nın TSMF ye devrine ve akabinde tasfiyesine kadar giden süreci aģağıdaki gibi özetlemek mümkündür. 3 1984: Banka Uzan Grubu tarafından satın alındı 20 Haziran 1994: 3182 Sayılı Kanunun 64. Maddesi uyarınca Hazine nin denetimi ve yakın gözetimine alındı. 12 Temmuz 2001: BDDK nun Uzan Grubu üzerindeki risk yoğunlaģmasının azaltılması yönündeki talimatlara uyması sonucu bankaya veto yetkisine sahip bir yönetim kurulu üyesi atandı. 26 Aralık 2001: BDDK tarafından yönetim kurulu üye sayısı ikiye çıkarıldı. 16 Ağustos 2002: Bankanın Uzan Grubuna ait risklerin azaltılması konusunda gösterdiği performans sonucunda veto yetkisine sahip üyenin görevine son verildi, diğer üye Bankaya verilen talimatların izlenmesi için yönetim kurulunda kaldı. 3 Onur Altın, İmar Bankası Vakası, Ziraat Bankası Teftiş ve Araştırma Dergisi, Ocak 2009, s. 59.
6 12 Haziran 2003: Uzan Grubu nun sahibi bulunduğu ÇEAġ ve KEPEZ in imtiyaz sözleģmeleri BDDK tarafından iptal edildi ve bankanın yönetim kurulundaki mevcut üye veto yetkisi donatıldı ve bankaya hiçbir Ģekilde Gruba kaynak aktarılmaması talimatı verildi. 26 Haziran 2003: Bankanın yönetim kurulu ve üst yönetimi toplu halde istifa etti ve Banka BDDK ya bilgi ve belge göndermeyi kesti ve bu nedenle BDDK nın uzaktan gözetimi engellendi. Ayrıca Bankada geri ödeme taleplerinin çok hızlı artması sebebiyle likidite sıkıģıklığı oluģtu. 2 Temmuz 2003: BDDK tarafından bankaya yeni yönetim kurulu atandı. 3 Temmuz 2003: Bankanın mevduat kabul etme ve bankacılık iģlemleri yapma izni; yükümlülüklerini vadesinde yerine getirmediği, alınması gereken tedbirleri almadığı ve finansal sistemin güven ve istikrarını tehlikeye soktuğu gerekçesiyle 4389 sayılı Bankalar Kanunu nun 14. Maddesi uyarınca kaldırıldı. Aynı kanunun 16. Maddesi uyarınca bankanın yönetim ve denetimi TMSF ye geçti. Fon tarafından tasarruf mevduatına uygulanan güvence sınırsız hale getirildi. 19 ġubat 2004: TMSF tarafından Ġmar Bankasının iflası talebiyle Ġstanbul Asliye 2. Ticaret Mahkemesinde dava açıldı. 8 Haziran 2005: Bankanın Ġstanbul Asliye 2. Ticaret Mahkemesince iflasına karar verilerek tasfiye iģlemleri baģlatıldı. 1.1.3 ĠMAR BANKASI NIN YAKIN ĠZLEME DÖNEMĠ 4 Uzan Grubuna ait Ġmar Bankası, yakın izleme öncesinde Hazine nin bir çok uyarısına muhatap olmuģ,ancak bu uyarıları Banka yönetimi tarafından 4 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, s.33-45
7 dikkate alınmamıģtır. Bu döneme iliģkin Bankalar Yeminli Murakıpları tespitler Ģu konularda yoğunlaģmıģtır; - Kredilerin önemli bir kısmının hakim ortak kredisi olduğu ve ortaklarca bankanın sermaye artırımında kullanıldığı, bu krediler için teminat alınmadığı ve faiz tahsilatlarının yapılmadığı, - Döviz varlıkları ve yükümlülükleri arasında dengenin kurulmadığı, kur riski oranının yasal sınırların altında bulunduğu, - Banka öz kaynaklarının yitirildiği, zararın mevduata sirayet ettiği ve mali bünye zafiyetinin artarak devam ettiği, - Kemal Uzan ve Uzan Aile fertlerinin genel müdür dahil hiçbir personelin karar mekanizmasında etkinliğinin bulunmadığı. 20 Haziran 1994 yılında Ġmar Bankası yakın izlemeye alınmıģtır. Bankanın yakın izleme kapsamına alınmasına, kredilerin neredeyse tamamına yakınının Uzan Grubuna kullandırılması, bankacılık iģlevinden uzaklaģılması, risk yoğunlaģması yaģanması, gelir-gider dengesinin bozulması, karlılığının düģmesi, likidite sıkıģıklığının artması ve 1994 yılının ilk yarısında yaģanan finansal krizin mevcut olumsuzlukları ağırlaģtırması neden olmuģtur. Bankalar Yeminli Murakıplarınca 1994-2000 yılları arasında gerçekleģtirilen denetimlerde; - Banka kaynaklarının yoğun olarak Uzan Grubuna kullandırıldığı, kredi portföyünün hemen tamamının Grup kredilerinden oluģtuğu ve bu kredilerin teminatsız olduğu, bu durumun aktifin emniyet, seyyaliyet ve verimlilik ilkelerine uyulmayarak yalnızca grubu finanse etmeye yönelik olarak kullanıldığını gösterdiği,
8 - KKTC de kurulmuģ olan Ġmar Off-Shore a yapılan deponun Uzan Grubunun dolaylı finansmanında kullanıldığı ve depo tutarının önceki yıllara ait tahsil edilmemiģ faizlerin etkisiyle sürekli büyüdüğü, - Faaliyet zararları nedeniyle oluģan öz kaynak yetersizliği, - BirikmiĢ zararların öz kaynakları aģarak yabancı kaynaklara sirayet ettiği, - Yeterli nakit, sermaye artırımı yapılmayan Bankanın öz kaynak yetersizliğinin süreç içersinde arttığı, sermaye yeterliliği standart rasyosunun negatife döndüğü, - Likidite zafiyeti, Hususları tespit edilmiģtir. Bu eksiklerin giderilmesi için Banka yönetimi bir çok kez uyarılmıģ, ancak tüm bu uyarılardan olumlu bir sonuç alınamamıģtır. Bankalar Yeminli Murakıplarının 2000 yılı sonrası denetimlerinde de benzer tespitler yapılmıģtır. Bu Ģartlar altında girilen Kasım 2000 ve ġubat 2001 krizlerinde Ġmar Bankası faiz ve kur risklerine maruz kalmıģtır. Bu dönemde kamu otoriteleri tarafından, Banka aktifinin Grup kredileri nedeniyle donuklaģtığı belirtilmiģ, yaģanan krizlerin Bankanın temel problemleri olan risk yoğunlaģması ile yüksek kredi riski üzerinde olumsuz etki yaratacağı yönünde tespitlerde bulunulmuģtur. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı tarafından ÇEAġ ve Kepez Elektrik arasında imzalanan imtiyaz sözleģmeleri 12 Haziran 2003 tarihinde
9 feshedilmiģ ve imtiyaz sözleģmeleri kapsamında iģletilen tesislere el konulmuģtur. Gerek sermaye artırımlarını, gerekse Grup kredilerinden sağlanan tahsilatı büyük ölçüde ÇEAġ ve Kepez Elektrik ten sağladığı kaynaklar vasıtasıyla gerçekleģtiren banka, söz konusu Ģirketlerin imtiyaz sözleģmelerinin iptal edilmesi üzerine bir yandan likiditesinin temel kaynağını oluģturan fonlardan mahrum kalmıģ, diğer yandan da basın yayın organlarında ve kamuoyunda oluģan spekülasyonlar nedeniyle yoğun mevduat çekiliģine maruz kalmıģtır. Bu durum bankanın kısa vadeli borç ödeme gücünü tümüyle yitirmesi ve likitidite krizine girmesi sonucunu doğurmuģtur. 1.1.4. ĠMAR BANKASI NIN FONA DEVREDĠLMESĠ 5 BDDK nın 3 Temmuz 2003 tarihli kararıyla yükümlülüklerini vadesinde yerine getirmeyen, alınması istenilen tedbirleri almayan, faaliyetine devamı mevduat sahiplerinin hakları ve mali sistemin güven ve istikrarı bakımından tehlike arz eden Ġmar Bankası nın bankacılık yapma ve mevduat kabul etme izni kaldırılmıģ ve yönetim ve denetimi fona devredilmiģtir. Bu süreçte banka, fon ve fon yönetimi tarafından atanan banka yönetiminin bilgi ve belge taleplerinin yerine getirmemiģtir. Ġmar Bankası eski yönetimince, yönetim kurulu karar defterlerinin ve faaliyetlerle ilgili belgelerin saklanmaması, bilgi ve belge taleplerinin Ġmar Bankası na bankacılık otomasyon hizmeti veren Merkez Yatırım ve Banka eski yönetimi tarafından yerine getirilmemesi Fon ve Banka yönetiminin mevduat sahipleri ve diğer alacak haklarının korunmasına yönelik çalıģmalarını sekteye uğratmıģtır. 5 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, s.33-45.
10 Diğer taraftan Bankanın Otomasyon Müdürlüğü ile Merkez Yatırım da yapılan inceleme ve tespit çalıģmalarında da güçlük çıkartılmıģ, hatta Merkez Yatırım bünyesinde bulunan ana bankacılık sistemi kapatılmıģ ve ana belleğin hafızası niteliğindeki diskler alınmıģtır. Söz konusu diskler ve kartuģlar olmadan Bankada geçmiģ tarihlerde yapılmıģ olan iģlemlerin genel müdürlük düzeyinde bir bütün olarak görülmesi, mudi sayısının, toplam mevduatın ve toplam kaynakların kimlere kredi olarak verildiğinin bilinmesi, Bankanın kar-zarar durumunun belirlenmesi mümkün olmamıģtır. Merkez Yatırım da ana belleğe ait disklerin sökülmüģ olması, tüm Ģubelerden ana belleğe gelen bilgilerin kaydedildiği disklerin ana makineler üzerinde olmaması anlamına gelmektedir. Bu nedenle Bankanın 10 yıl saklamakla yükümlü olduğu hesap bilgileri, gün sonu ve günlük, aylık, 3 aylık, yıllık her türlü hesap ve iģlem bilgileri, Banka bilançosu, mizan, tüm para hareketleri, banka tarafından yapılan bankacılık iģlemleri bilgileri elde edilememiģtir. BaĢka bir deyiģle, sözü edilen diskler yerine takılmadığı sürece Bankanın tüm Ģubelerine ait bilgilerin bir araya getirilerek toplu Ģekilde Bankanın genel durumunun anlaģılmasını sağlayacak hiçbir ana kayıt, yardımcı kayıt, mizan ve tablo alınması mümkün değildir. 1.2. ĠMAR BANKASININ FONA DEVĠR NEDENLERĠ Ġmar Bankası olayı, Bankanın bankacılık iģlemleri yapma ve mevduat kabul etme izninin kaldırılmasından sonraki süreçte, yaģanan geliģmeler göz önüne alındığında fona devredilen diğer bankalardan oldukça farklı özellik taģımaktadır. 1.2.1. KAYIT DIġI MEVDUAT TOPLANMASI
11 1.2.1.1. GERÇEK MEVDUAT TUTARININ BANKA BĠLANÇOSU VE MĠZANINDA EKSĠK GÖSTERĠLMESĠ 6 Bankanın yönetiminin ve denetiminin fona devrinden sonra genel müdürlük ve Ģubelerinden elde edilen bilgiler ve deģifre edilen bilgisayar kayıtları yeterli olmayınca, mudilerden belge toplanması yoluna gidilmiģtir. Yapılan ilk incelemeler neticesinde, iģlemlerin kayıt dıģı bırakıldığı veya eksik beyan edildiği ve gerçek mevduat rakamının kamu otoritelerinden saklandığı ortaya çıkmıģtır. Bu çalıģmalar sonucunda Bankadaki tasarruf mevduatı tutarının 25 Haziran 2003 tarihinde TCMB ye resmi olarak bildirilmiģ 754 milyon liranın çok üzerinde ve yaklaģık 10 katı civarında olduğu görülmüģtür. Bankanın bilgi iģlem ve otomosyon sistemi ile muhasebe sisteminin Uzan Grubuna kaynak aktarılabilmesi açısından özel bir önemi bulunmaktadır. Bankaya bilgi iģlem ve otomosyon hizmeti Merkez Yatırım tarafından verilmiģ olup yedekleme, raporlama ve listelemeye iliģkin verilerin üretilmesi yine bu Ģirket tarafından gerçekleģtirilmiģtir. Sistem içerisinde yerleģtirilen programlar sayesinde iģlemlerde esneklik sağlanmıģ ve bu yapı yasal /yasal olmayan her türlü muhasebe kaydının tesisine imkan vermiģtir. Banka Ģubelerince çok düģük düzeyde yetki devri yapıldığından en basit bankacılık iģlemlerinde sürekli olarak Genel Müdürlüğün izni ve onayına tabi tutulmuģ, böylece operasyonel anlamda bütün inisiyatifin genel müdürlükte olması ve usulsüz olanlar dahil tüm iģlemlerin tek bir elden yürütülmesi ve kontrol edilmesi sağlanmıģtır. Banka ve Ģubelerin gerçekleģtirdiği iģlemler bilgi iģlem sistemi aracılığıyla muhasebeleģtirilmiģ, ancak yasal defterler ve mali tablolar bu muhasebe bilgileri üzerinde çalıģan programlar vasıtasıyla Banka genel müdürlüğü ve merkez yatırım tarafından düzenlenmiģtir. 6 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, s 54-55
12 ġubelerde bulunan muavin defterlerin kayda alınması ve basımı tamamen genel müdürlük tarafından, Ģubelere gönderilen muavin defterlerin dökümü ise Merkez yatırım tarafından yapılmıģ ve dökümü yapılan muavin defterler Ģubelere genel müdürlük muhaberatı ile gönderilmiģtir. MüfettiĢlerce Ģubelerde herhangi bir aya iliģkin birden fazla muavin defter bulunduğu tespit edilmiģtir. Ayrıca bu muavin defterlerin birbirinden farklı olduğu, bazı defterlerde kayıtların eksik olduğu görülmüģtür. Banka Ģubelerinde yapılan tüm iģlemler Merkez Yatırım daki ana belleğe transfer edilmiģ, bu bilgiler daha sonra sadece birkaç kiģinin kullanımında olan bir bilgisayar programı vasıtasıyla değiģtirilmiģtir. Bu iģlemlerin sonucu olarak Ģubelere gönderilen muavin defterlerde mevduat kalemlerinden büyük montanlı hesap kapama ve ödeme iģlemlerinin olduğu ancak açıklama kısımlarının boģ bırakıldığı görülmüģtür. Mevduat hesaplarına yapılan ters kayıtlarda, iģlemin muhasebesel anlamda karģı bacağının ne Ģekilde oluģtuğu belirlenememiģtir. Kullanılan bilgisayar programı sistem üzerinde Ģubeler adına serbest olarak fiģ kesebilen ve muhasebe kaydı yapabilme imkanı getiren bir programdır. Program manuel kesilen fiģler oluģturması yanı sıra, karģı ayağı olmadan kayıt yapabilmektedir. Söz konusu program ile bir taraftan ödenmesi gereken vergiler azalırken, diğer taraftan da faiz giderleri ve mevduat tutarları azaltılmaktadır. ġube sistemine girilebilen, geri valörle yeni iģlem üretebilen ve kayıt silebilen programlar kullanılarak genel mizandaki tasarruf mevduatı toplamları ve Ģubelerden aktarılan rakamlar değiģtirilerek Banka üst yönetiminin uygun gördüğü bakiyeler üzerinden mizan oluģturulmuģtur.
13 1.2.1.1.1. YEMĠNLĠ MURAKIP RAPORU ĠLE YAPILAN TESPĠTLER 7 Bankalar Yeminli Murakıplarınca 22.9.2003 tarihinde düzenlenen rapora göre; 2003 yılının ilk yarısının son ayları itibariyle Banka ca BDDK na bildirilen aylık ve günlük bilançolarda yer alan mevduat rakamları ile 2003 yılının ilk yarısının son ayları ve 4.7.2003 tarihi itibariyle skont karģılaģtırma listesinde yer alan mevduat rakamının mizan bakiyeleri ve müģteri bakiyeleri aģağıda tablo halinde verilmiģtir. TABLO 2: ĠMAR BANKASI MEVDUAT TOPLAMI (BANKALAR MEVDUATI DAHĠL) TARĠH SKONT LĠSTESĠ MÜġTERĠ BAKĠYESĠ (TL) SKONT LĠSTESĠ NĠZAN BAKĠYESĠ (TL) BDDK NA BĠLDĠRĠLEN BĠLANÇO BAKĠYESĠ( MĠLYAR TL) BDDK NA BĠLDĠRĠLEN BĠLANÇO DA GÖRÜLEN GERÇEK ĠLE MEVDUAT RAKAMI ARASINDA FARK 31.03.2003 7.821.098.510.712.030 942.694.057.748.336 942.694 6.878.404.452.963.690 28.02.2003 7.921.087.556.972.580 935.560.935.001.508 935.561 6.985.526.621.971.070 31.03.2003 8.041.100.020.287.620 912.034.746.058.680 912.035 7.129.065.274.228.940 30.04.2003 7.906.748.014.057.600 856.008.430.289.957 853.922 7.050.739.583.767.650 31.05.2003 7.847.648.816.683.880 864.587.309.187.521 877.090 6.983.061.507.496.360 30.06.2003 8.256.137.012.091.920 1.275.847.221.184.490-6.980.289.790.907.440 04.07.2003 8.500.545.799.562.800 1.563.171.738.606.720-6.937.374.060.956.080 7 Hayri Domaniç, 3.7.2003 Tarihinde Kapatılan İmar Bankası Konusunda Çeşitli Resmi ve Özel Belgelerle İlmi İncelemeler, İstanbul: Arıkan Yayımcılık, 2005,s.400-401.
14 31.03.2003 tarihi itibariyle Banka nın skont karģılaģtırma listesinden edinilen gerçek mevduat tutarı 7.821.098.510.712.030 TL olmasına rağmen, bu tutar BDDK na gönderilen aynı tarihli bilançoda 942.057.748.336 TL olarak gösterilmiģtir. Gerçek mevduat rakamı ile bilançoda görülen mevduat rakamı arasındaki fark yapılan fiktif kayıtlarla gizlenmiģtir. 1.2.1.2. EKSĠK HESAPLANAN ZORUNLU KARġILIK 8 Banka ve Merkez Yatırım yönetici ve çalıģanları tarafından, Uzan Grubuna yapılan kaynak aktarımı kamu otoritelerinden gizlenmek maksadıyla yasal defter ve mali tablolarda mevduat rakamlar küçültülmüģ ve küçültülen kaynak hesapları üzerinden TCMB ye zorunlu karģılık ve fon sigorta primi yükümlülüğü eksik yerine getirilmiģtir. 1.2.2. YETKĠSĠZ VE AÇIĞA DĠBS SATIġI 9 SPK tarafından 21 Kasım 1990 tarihinde aracılık faaliyetleri durdurulan ve aracı kuruluģ niteliğini kaybeden bankanın; - Sermaye Piyasası Kanununa aykırı bir Ģekilde hazine bonosu ve devlet tahvili alım ve satımı yaptığı - Hazine bonosu ve devlet tahvili alım satım iģlemlerine yoğun olarak baģladığı 21 Ekim 2002 tarihinden itibaren sistematik bir Ģekilde satıģını yaptığı DĠBS in önemli bir kısmını portföyünden düģmediği, emanet hesaplara geçemediği, bu tutarları ĠMKB ye bildirmediği, - Gerçek anlamda satıģını yapmadığı hazine bonosu ve devlet tahvillerinin ise 3 Temmuz 2003 tarihi itibariyle mevcut olmadığı Hususları tespit edilmiģtir. 8 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu,s.56. 9 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, s 59.
15 1.2.3. HAKĠM ORTAK KREDĠLERĠ 10 Yapılan incelemeler neticesinde 3 Temmuz 2003 tarihi itibariyle Bankanın nakdi kredilerinin tamamının Uzan Grubuna kullandırıldığı tespit edilmiģtir. Uzan Grubuna kullandırılmıģ krediler haricindeki tek kredi ise bir personele kullandırılan 3.000 TL tutarındaki mevduat rehni karģılığı nakdi kredidir.bankanın gayrinakdi kredin yüzde 99 u Uzan Grubuna kullandırılmıģtır. Uzan Grubu dıģında kullandırılan gayrinakdi kredinin tümü nakit karģılıklıdır. 1.2.4. ĠMAR OFF-SHORE DEPOLARI 11 Banka kaynaklarının Uzan Grubuna aktarılmasında, büyük ölçüde bankanın Ġmar Off-Shore dan alacaklarının ve Ġmar Off-Shore a yapmıģ olduğu depoların izlendiği hesapları kullanılmıģ, bu hesaplar bir havuz mantığıyla çalıģtırılarak Uzan Grubuna bağlı Ģirketlerin faaliyetlerinden elde ettikleri gelirlerle Bankadan aktarılan kaynakların karıģması sağlanmıģ, böylece Uzan Grubuna yapılan kaynak aktarımının tespiti güçleģmiģtir. Bankalar Yeminli Murakıpları tarafından düzenlenen 21 Haziran 2005 tarihli raporda; - Ġmar Off-Shore da depo yapılması suretiyle Uzan Grubu adına yurtdıģına havale yapıldığı ve Uzan Grubuna dahil kiģi ve Ģirketlerin hesaplarında para oluģturulduğu, 10 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, s 59-60. 11 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, s 61-62.
16 - Uzan Grubuna kaynak aktarmak için Ġmar Off-Shore hesaplarının yalnızca bir araç olarak kullanıldığı Tespitleri yer almaktadır. 1.2.5. PARAVAN ġġrketler ÜZERĠNDEN KAYNAK AKTARIMI 12 Uzan Grubu Ģirketlerinde çok sayıda ve çok sayıda hileli iģlem yapılmıģtır.hileli iģlemler, çok sayıda Ģirket ile iliģkilendirilerek mümkün olduğunca dolaģtırılıp, karıģtırılarak, ilk bakıģta gerçek durumun kolayca ortaya çıkarılması engellenmiģtir. Bunun için paravan Ģirketler dahi kurulmuģ, yevmiye defterlerinde manipülasyonlar yapılmıģtır. Olaylara ve iģlemlere tek bir Ģirket açısından bakmak durumu kavramaya yetmemektedir. 1.2.6. DĠĞER USULSÜZLÜKLER 13 Uzan Grubuna dahil kiģi ve Ģirketler adına yapılan havalelerin büyük bir bölümü, havaleye taraf kiģi ve Ģirketlerin mevduat hesaplarından karģılanmıģ, bu havalelerin önemli bir bölümü bir takım muhasebe hileleriyle Banka kaynaklarından finanse edilmiģtir. Yapılan yurtdıģı havalelerin swift mesajları gönderici bölümü. ġeklinde doldurulmuģ ve kaynak aktarımının tespiti güçleģtirmeye çalıģılmıģtır. Ayrıca Ġmar Off-Shore hesaplarına borç kaydı verilmek suretiyle Uzan Grubunun mevduat hesaplarında aynı zamanda para da oluģturulmuģtur. Söz konusu paraların önemli bir bölümü de Yine Uzan Grubu tarafından yurtdıģına transfer edilmiģ yada grubun bankaya olan kredi ana para ve faiz ödemeleri ile sermaye taahhütlerinin yerine getirilmesinde kullanılmıģtır. 12 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, s 63. 13 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, s 65-66.
17 Uzan Ailesi fertlerinin Ģahsi vergi borçları ile ilgili olarak 2003 yılındaki gelir vergisi borçları, bankanın bloke çeki düzenlenerek Banka kaynakları kullanılmak suretiyle ödenmiģtir. Gruba krediler piyasa rayiçlerinin çok altında faiz oranları ile kullandırılmıģ, Bankanın çok değerli gayrimenkulleri çok düģük fiyatlarla ve bankadan kullandırılan krediler ve avanslar ile Uzan Grubuna satılmıģtır. Bu uygulamalarla Uzun Grubunun maddi varlıkları artarken, Ġmar Bankası mali bünyesi zafiyete uğratılmıģtır. 1.2.7. ĠMAR BANKASININ FONA DEVRĠ ĠLE ĠLGĠLĠ OLARAK ĠLERĠ SÜRÜLEN DĠĞER GÖRÜġLER 14 T. Ġmar Bankası nın iflası ve Türk Bankacılık sektörünün en çarpıcı iflas olayını teģkil etmektedir. Bu Ģekilde düģünülmesinin sebepleri; siyasi Ģahsiyetler, rüģvet dedikoduları, mahkeme süreci ve en önemlisi de bir ülkenin kısmi ekonomik felaketi ve iflas sonrası ortaya çıkan düzenlemelerdir. Ġmar Bankasının çöküģünün Türk Bankacılık sistemini yakından izleyen için büyük sürpriz olmadığını ancak 5 milyar dolarlık finansal hasarın herkesin Ģoke ettiği bilinmektedir. Ġmar Bankası olayında bankanın hakim ortakları mudiler dahil bankaya kredi verenlere yanıltıcı finansal raporlar vermiģler ve denetleyici otoritelere uzun süre yanıltıcı raporlar vermiģlerdir. Banka yönetimi ise finansal tablolarda görülenin 10 katı kadar mevduatı yönetmiģ ve izinsiz bono satıģı 14 Yener Çoşkun, Bankalarda Öz Disiplin Süreçlerinin Etkinliğinin Değerlendirilmesi, Ankara: Sermaye Piyasası Kurulu Yayınları, Yayın No: 210, 2008,s. 152-157.
18 yoluyla finansman sağlamıģtır. Ġmar Bankasının batıģı kontrol süreçlerinin etkin olarak iģlemediğini göstermektedir. Bankanın iç kontrol süreçleri bütünlük içinde çalıģmamıģtır ve mudilerin çıkarları dikkate alınmamıģtır. Yönetim Kurulu ise hakim hissedarların haklarını temsil etmenin ötesinde etkili bir duruģ gösterememiģtir. Modern gözetim kuralları içinde kabul edilmemekle birlikte, BDDK ise, bağımsız yöneticinin bulunmadığı bankadaki sorunları gidermek üzere bir çalıģanını Banka da görev yapmak üzere atamıģsa da, ilgili kiģi kendisine iletilen bilginin yetersizliğini tespit edememiģtir. Muhasebe sistemi bankanın hakim ortaklarının sahip olduğu banka dıģı üçüncü bir firma tarafından iģletilmiģ ve dıģ denetçi ise özel süreçlere yönelik eksik tecrübeyle raporlamasını yapmıģtır. Dolayısıyla, bağımsız kurumsal ve özel denetim/gözetim fonksiyonun, kendilerine sunulan rakamlardan Ģüphe etmemesi de, uzun süreli sahtekarlık yapan bankanın iflasına giden yolu açan unsurlardan biri olmuģtur. Ġmar Bankası nın iflası, ülkemizde önemli mevzuat ve uygulama değiģikliklerine sebep olmuģtur. Olay sonrası; bankalarda öz disiplin süreçlerinin etkin hale getirilmesine yönelik çalıģmaların yanı sıra, dıģ denetimin ve destek hizmetleri sağlayan kurumların lisanslaması ve takibinin önem taģıdığı ortaya çıkmıģtır. BDDK bünyesindeki yerinde denetim süreçlerinin gözetim süreçleriyle bütünleģik olmadığı ve BDDK daki karar alma sürecinin hantal olduğu görülmüģtür. Ayrıca Ġmar Bankası olayı SPK ve BDDK baģta olmak üzere, kamu kurumları arasında önemli yetki karmaģasının varlığını da ortaya koymuģtur. Ġmar olayının nitelikli dolandırıcılık kapsamında olduğunu ve banka gözetiminde bir baģarısızlık olarak kabul edilmesini, gözetimin yine de BDDK, SPK, Merkez Bankası ve Maliye Bakanlığı arasında genel bir sorun olarak mevcut olduğunu ve farklı kamu kuruluģları arasında bilgi paylaģımı konusunda önemli bir baģarısızlık bulunduğunu otoriteler belirtmektedir. Bankanın iflasında düzenleyici müsahama da rol oynamıģtır. Ġleri düzeyde sahtekarlık örneği kabul edilebilecek Ġmar Bankası vakası bankacılık sektöründeki resmi disiplinin bir baģarısızlığını temsil etmektedir. Konu öz
19 disiplin süreçleri açısından değerlendirildiğinde; muhasebe, raporlama, iç kontrol, iç denetim, kurumsal yönetim ve risk yönetimi süreçlerinin sahtekarlık amacı doğrultusunda bilinçli olarak etkisiz bırakıldığı görülmektedir. Bu durum, kendi amaçları doğrultusunda sahtekarlık yapılması dahil hukuka aykırı hareketlerinin temel hareket tarzı olduğu iģletmelerde öz disiplin süreçlerinin bir bütün olarak iģlemediğini göstermektedir. Öte yandan, Ġmar Bankası olayında öz disiplin süreçlerindeki yanıltıcı bilgi üretimi mudi disiplini olarak etkili olabilecek piyasa disiplinini de tümüyle etkisiz kılmıģtır. 1.3. ĠMAR BANKASI VAKASININ KAMUYA OLAN MALĠYETĠ 15 Türk Bankacılık tarihinin en vahim ve büyük olaylarından biri olan Ġmar Bankası olayının Türkiye ye yüklediği maliyet de o ölçüde büyüktür.ġmar Bankası vakasının kamuya yüklediği maliyeti ölçmek için yapılan resmi veya akademik ölçekte bir çalıģma henüz mevcut değildir. Bu konuda bazı basın yayın kuruluģlarının ekonomik servislerinin hazırladığı güncel olmayan ve eksik hesaplamalar nedeniyle bazı hesaplama çalıģmaları vardır.bu nedenle 31.12.2007 tarihi itibariyle Ġmar Bankası vakasının kamuya olan maliyeti resmi raporlardan alınan veriler dahilinde aģağıdaki gibi hesaplanmıģtır. TABLO 3: ĠMAR BANKASI VAKASININ KAMUYA OLAN MALĠYETĠ (MĠLYAR TL) Devlete olan vergi borcu -9,10 Mevduat sahiplerine ödenen anapara tutarı -8,63 Anaparaya ödenen faiz tutarı -4,19 15 Onur Altın, s.64.
20 Ödenen Dibs tutarı -0,86 Uzan Grubundan toplam tahsilat + 8,07 Ġflas Masasından gelen tutar +0,14 Toplam Maliyet 14,57 Ġmar Bankası nın devlete vergi borcu yaklaģık 9,1 milyar TL dır. Ayrıca TMSF nin mevduat sahiplerine ödediği anapara tutarı yaklaģık 8,63 milyar TL ye faiz tutarı da yaklaģık 4,2 milyar TL ye ulaģmıģtır. Son olarak Ġmar Bankası nın portföyünde karģılığı olmamasına rağmen ikincil piyasada yaptığı DĠBS satıģı nedeniyle mağdur olan kiģilere TMSF tarafından Ģu ana kadar 864,2 milyon TL ödenmiģtir. Buna karģın Ġmar Bankası nın iflası neticesinde iflas masaları tarafından TMSF ye ödenen tutar, yaklaģık 31.12.2007 tarihi itibariyle 142.657.64 TL olup, 31.12.2007 tarihi itibariyle Uzan Grubu nun mal varlığından sağlanan toplam tahsilat 6.927.051.549 Amerikan Doları na ulaģmıģtır. Buna göre, Ġmar Bankası vakasının kamuya olan toplam net maliyeti yaklaģık 14,57 milyar TL dır. Bu tutar GSYĠH nın yaklaģık % 1,7 sine, kamu sabit sermaye yatırımlarının yaklaģık % 40 ına eģittir. KiĢi baģına düģen maliyeti ise 206 TL dır. (TUĠK verileriyle 2007 yılı üretim yöntemiyle hesaplanmıģ GSMH 856,3 milyar TL, kamu sabit sermaye yatırımları 36,5 milyar TL, nüfus da 70.586.256 kiģidir.)
21 2. BÖLÜM MARMARA BANK IN BATIġ VE FONA DEVĠR SEBEPLERĠNĠN ĠNCELENMESĠ 2.1. MARMARA BANK IN FONA DEVĠR ÖNCESĠ TARĠHÇESĠ 16 2.1.1. GENEL OLARAK Marmara Bank, 19 Ekim 1987 tarihinde Netbank A.ġ. adıyla kurulmuģ, 10 ġubat 1988 tarihinde faaliyete baģlamıģtır. Turizm sektörünü finanse etmek amacıyla kurulan bankanın, 1991 yılına kadar hakim sermayedarı, Yönetim Kurulu BaĢkanlığını Besim Tibuk un yaptığı Net Grubudur. 1991 yılında yönetimde etkili olan A grubu hisselerin tamamı Atilla Uras tarafından satın alınıp bankanın ticaret unvanı Marmara Bankası A.Ģ. olarak değiģtirilmiģtir. 16 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, Raf Temizliği Kitaplığı: Marmarabank-İmpexbank-Kıbrıs Kredi Bankası-TYT Bank,İstanbul: 2009,s.