tepav Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı Türkiye Ekonomisinin Dönüşümü ve Rekabet Gücü Üzerine Bazı Gözlemler Esen Çağlar Gaziantep, 26 Ekim 2007
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 2 Çerçeve Türkiye ekonomisine dair birkaç gözlem Ekonomide dönüşüm? Kafa karıştıran noktalar Rekabet performansı? Rekabet gücü politikası Türkiye genelinde Bölgesel ölçekte Kümelenme ve değer zinciri konusu Organize Sanayi Bölgeleri
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 3 Türkiye nin uzun dönemli yakınsama performansı Seçilmiş ülkelerde kişi başına düşen milli gelirin ABD de kişi başına düşen milli gelire oranı (PPP, 1975-2005) 90% 80% AB -15 / ABD 70% 60% 50% Kore / ABD 40% 30% 20% 10% Türkiye / ABD Çin / ABD 0% 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 Kaynak: Dünya Kalkınma Göstergeleri
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 4 Son dönemdeki büyüme performansı GSMH yıllık ortalama büyüme oranı (%) % 8% 7% % 7,1 6% 5% 4% 3% % 4,0 % 3,6 % 3,2 2% 1% 0% 1970-2001 1980-2001 1990-2001 2002-2006 Kaynak: TÜİK
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 5 Uzun yıllar aradan sonra makroekonomik istikrar sağlandı Tüketici Fiyatları Endeksi (2000-2006) 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Dec-98 May-00 Sep-01 Jan-03 Jun-04 Oct-05 Mar-07 Kaynak: TÜİK
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 6 İşletmeler daha verimli hale geliyor 5% Yıllık verimlilik artışı (işçi başına düşen çıktı) (2001-2005) 4% 3% 2% 1% 0% -1% Türkiye ABD AB15 AB25-2% Source: EU Ameco Database
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 7 Dünya ile daha fazla bütünleşen bir Türkiye ekonomisi Türkiye nin Dış Ticaret Hacmi (milyar USD) ve ticaret/gsmh oranı: 2000-2006 250 200 150 100 50 0 58% Dış Ticaret Hacmi (milyar USD) 56% Dış Ticaret / GSMH (sağ eksen) 54% 52% 50% 48% 46% 44% 42% 40% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Kaynak: DTM ve TÜİK
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 8 Rekor seviyelerdeki cari açık 4% Cari denge ve milli gelire oranı (1990-2006) 10000 2% 5000 0% 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006-2% -4% Cari denge / Milli gelir Cari denge (Milyon dolar) -6% 0-5000 -10000-15000 -20000-25000 -8% -30000-10% -35000 Kaynak: TÜİK
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 9 Kimseyi tatmin etmeyen istihdam performansı 12 Türkiye de İşsizlik Oranları (1990-2006) 11 10 2.5 milyon kişi 2.5 milyon kişi 2.5 milyon kişi 2.5 milyon kişi 2.4 milyon kişi % 9 8 1.6 milyon kişi 1.7 milyon kişi 1.8 milyon kişi 1.8 milyon kişi 1.9 milyon kişi 1.7 milyon kişi 1.5 1.6 milyon 1.6 milyon 1.8 milyon kişi 1.5 2 milyon kişi 7 milyon kişi kişi kişi milyon kişi 6 5 4 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Kaynak: TÜİK
Kaynak: Otomotiv Distribütörleri Derneği (ODD); Türkiye Beyaz Eşya Sanayicileri Derneği (TURKBESD); Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü; Türkiye Bankalar Birliği (TBB) Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 10 İyi veya kötü? Tüketim ve büyüyen orta sınıf 1999 2003 2006 Otomobil Satışları (1000 adet) - 359 622 Beyaz Eşya Satışları (milyon adet) 4 3 5,5 Havayollarını Kullanan Toplam Yolcu Sayısı (milyon kişi) 30 34 59 Cep Telefonu Hattı Sayısı (Milyon Kişi) - 26,6 51,4 Konut Kredisi Kullanan Kişi Sayısı (bin kişi) 14 43 460 Tüketici kredileri + Kredi Kartları (milyar YTL) - 12,8 67,7
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 11 Türkiye de facebook kullanıcıları
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 12 Türkiye de facebook kullanıcıları www.facebook.com da Türkiye ağına kayıtlı kullanıcı sayısı, 2007 120000 100000 100 bin 80000 60000 55 bin 40000 20000 0 5000 6500 7500 10 bin Şubat Mart Nisan Mayıs 15 Mayis 1 Eylul.... Kaynak: Facebook
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 13 Türkiye de facebook kullanıcıları www.facebook.com da Türkiye ağına kayıtlı kullanıcı sayısı, 2007 700000 600000 600 bin 500000 400000 300000 200000 100000 0 5000 6500 7500 10 bin 55 bin Şubat Mart Nisan Mayıs 15 Mayis 390 bin 260 bin 170 bin 100 bin 1 Eylul 15 Eylul 1 Ekım 15 Ekım 25 Ekım Kaynak: Facebook
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 14 Dünya da facebook kullanıcıları www.facebook.com da seçilmiş şehir ve ülke ağlarına kayıtlı kullanıcı sayısı, 25 Ekim 2007 itibariyle Londra 1,52 milyon Türkiye İsveç New York 600bin 586bin 482bin Almanya İspanya Yunanistan 153bin 98bin 52bin 0 500000 1000000 1500000 2000000 Kaynak: Facebook
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 15 Türkiye ye gelen doğrudan yabancı yatırımlarda tarihi düzeyler Türkiye ye Gelen Doğrudan Yabancı Yatırımlar (milyar dolar), 1996-2006 20,00 20,12 15,00 10,00 9,80 5,00 0,00 3,35 2,88 0,72 0,81 0,94 0,78 0,98 1,14 1,75 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Kaynak: TCMB
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 16 Rekabet gücüne dair bazı gözlemler
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 17 Dünyayla daha fazla iş yapılıyor; ancak rekabet arttıkça karlar düşüyor Türkiye de Şirketlerin Karlılık Oranları ve Dış Ticaret: 1990-2005 140000 25 Toplam Dis Ticaret Hacmi (milyon USD) 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 toplam dis ticaret Net kar / özkaynak 20 15 10 5 0 Net Kar / Oz Kaynak Kaynak: TCMB
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 18 Son dönemde sektörlerin büyüme performansları farklılaşıyor Verimlilik artışı (2002-2005) Teknolojik yenilenme yapanların %'si Büyüme (2002-2005) Büro, Muhasebe ve Bilgi İşleme Makinaları %10.9 %35.62 %37 Radyo, Televizyon, Haberleşme Teçhizatı ve Cihazları %11.32 %80,61 %27 Tıbbi Aletler; Hassas Optik Aletler ve Saat %7.31 %42.61 %15 Kimyasal Madde ve Ürünler %11.06 %52.63 %11 Dabaklanmış Deri, Bavul, El Çantası, imalatı %4.57 %17.66 %1 Tekstil Ürünleri %1.88 %25.78 %0 Tütün Ürünleri %3.85 %12.08 %0 Giyim Eşyası %-0.07 %21.93 %-1 Kaynak: TUİK
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 19 Daha fazla sektörümüz dünya pazarlarında söz sahibi Seçilmiş ülkelerin 1 milyar dolar tutarından daha fazla ihracat yaptığı ürün sayısı (SITCrev2 sınıflandırması) 18 17 16 14 2000 2005 14 14 14 12 10 10 8 6 5 6 6 4 3 2 1 1 1 2 2 2 2 2 2 0 Bahreyn Ürdrün Umman Bulgaristan İran Fas S. Arabistan Tunus Ukrayna Yunanistan Slovenya Romanya İsrail Türkiye Macaristan Rusya Çek Cum. Kaynak: COMTRADE 2006 veritabanı, Birleşmiş Milletler
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 20 Ve daha fazla sayıda pazarda söz sahibiyiz Seçilmiş ülkelerin 1 milyar dolardan daha fazla ihracat yaptıkları ülke sayısı 20 19 18 16 14 2000 2005 16 15 14 12 10 8 7 7 6 4 2 5 5 5 5 4 3 2 2 2 2 1 1 1 0 Azerbaycan Ürdün Yemen Hırvatistan Fas Umman Tunus Bulgaristan Yunanistan İran Slovenya Ukrayna İsrail Romanya Çek. Cum. Macaristan Türkiye Türkiye(2006) Kaynak: COMTRADE 2006 veritabanı, Birleşmiş Milletler
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 21 İhracatın teknolojik yapısında da önemli bir değişim gözleniyor İhracatın teknolojik yapısı Türkiye Çin 2000 2005 2000 2005 Yüksek teknoloji 8,9% 6,8% 24,37% 35,04% Orta teknoloji 24,2% 35,4% 44,75% 33,09% Düşük teknoloji 52,7% 42,4% 20,86% 22,75% Kaynağa dayalı 14,2% 15,5% 10,02% 9,13% Analiz, UNIDO nun ürünlerin teknolojik sınıflandırmasına göre yapılmıştır Kaynakk: UN COMTRADE
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 22 Ortalama yıllık ihracat büyüme hızı, 2000-2005 Türkiye de Sektörlerin Rekabet Gücü: Olumlu ama zorlu.. 60% 50% 40% 30% 20% 10% Yükselişteki Sektörler Petrol ve Petrol Ürünleri Telekom ve Ses Cihazları (TV) Elektrikli Makineler Genel Sınai Makinalar Diğer Taşıtlar Zor Durumdaki Sektörler Taşıt Araçları Metal Ürünleri Kauçuk Ürünleri Demir-Çelik Metal Dışı Mineraller Tekstil Sebze-Meyve Hazır Giyim 0% Ort=%1,75 0% 1% 2% 3% 4% 5% 6% 2005'de dünyadaki pazar payı Not. Balon büyüklükleri sektörlerin 2005 ihracat hacimlerini göstermektedir. Yıldız Sektörler Geleneksel Sektörler Ort=%25 Kaynak: COMTRADE 2006 veritabanı, Birleşmiş Milletler
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 23.. zorlu çünkü Çin sadece ucuz işgücü demek değil: Çin de Sektörlerin Rekabet Gücü Ortalama yıllık ihracat büyüme hızı, 2000-2005 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Yükselişteki Sektörler Bilimsel Ekipman Büro Makineleri Telekom ve Ses (TV) Demir-Çelik Genel Sınai Aletler Metal ürünleri Elektrikli Makineler Mobilya Taşıt Araçları Kömür ve kümür Tekstil Metal-Dışı Ürünler ürünleri Zor Durumdaki Sektörler Ort:%14,3 Yıldız Sektörler Geleneksel Sektörler Hazır Giyim 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 2005'de dünya pazar payı Ort:%29,6 Kaynak: United Nations Commodity Trade
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 24 Rekabet gücü için politika çerçevesi?
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 25 Türkiye nin rekabet gücü politikası Bugünün temel sorusu: Dünyayla bütünleşen bir ekonomide rekabet gücünü nasıl artırabiliriz? Değişik politika araçları / tercihleri Makroekonomik istikrar Kur (?) Faiz (?) Başka ne yapılabilir?
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 26 Rekabet gücü ve ikinci nesil reformlar Ekonomimin kurumsal altyapısı Yargı, vergi, kamu yönetimi Finansmana erişim KOBİ kredileri; kayıtdışılıkla mücadele Girdi maliyetleri Fiziki altyapı (enerji, ulaştırma, haberleşme) Nitelikli işgücü (eğitim reformu) Firmalara stratejik destekler Devlet yardımı, AR-GE (proje bazlı, sektörel değil) Kümelenmelerin güçlendirilmesi Doğrudan yabancı yatırım stratejisi (istihdam yaratan+ yüksek katma değerli)
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 27 Sonuçlar Farklı bir dönemdeyiz Hem durumu tespit etmek, hem de doğru politika tercihlerini yapmak zorlaşıyor Büyümeyi başlatmayı ve hızlandırmayı başarabildik Peki, AB düzeyine yakınsayabilmek için, tempolu büyümeyi uzun yıllar sürdürebilecek miyiz? mevcut çerçeve yeterli gözükmüyor Riskler: İşsizlik ve cari açık Rekabet gücü nasıl arttırılacak? Daha karmaşık, daha zorlu, sonuçları daha uzun zamanda görülecek reformları yapmamız gerekiyor
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 28 Rekabet gücünü bölgesel ölçekte nasıl düşünebiliriz? Türkiye de olan: Organize Sanayi Bölgeleri Türkiye de olmayan: Kümelenme Yaklaşımı
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 29 Türkiye nin OSB tecrübesine yakından bakmakta fayda var İlk OSB 1962 de Bursa da kuruluyor Sanayi politikasından ziyade, kentleşme politikası aracı Türkiye de özel sektörün rolü arttıkça, OSB ler sanayi politikasının parçası haline geliyor Sanayi faaliyetlerinin Türkiye geneline yayılması Bugün, 241 adet OSB tüzel kişilik kazanmıştır. 70 adedi tamamen faal konumdadır İktisadi yapılabilirlik her yerde ön planda değil OSB lerin işleyişini düzenleyen 4562 sayılı Kanun 2000 de çıkarılmıştır.
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 30 Bölgesel Kalkınma ve OSB ler Bölgesel Kalkınmanın en önemli unsurlarından biri yerel yatırım ortamıdır. Yatırımların önünde dizi dizi engellerin olduğu bir bölgede kalkınmadan ne kadar bahsedilebilir? Yatırım ortamının en kritik unsurları OSB ler tarafından temin edilebilmektedir: Tek-durak ofis (kamusal hizmetler) Nitelikli ve ucuz altyapı Kaliteli arsaya erişim Çevre standartlarına uyum Dünyada ve Türkiye de OSB ler yatırım ortamını iyileştirme araçları olarak kullanılmaktadır. Tek biz değiliz. daha eşit bölgeler her yerde var. Çin in Özel Ekonomik Bölgeleri (Special Economic Zones)
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 31 Türkiye de OSB lerin performansı Altyapı Bağlantı Süresi (gün): OSB ve OSB dışındaki işletmeler 25 20 15 10 5 0 Diğer OSB Diğer OSB Diğer OSB Ana Telefon Bağlantısı Elektrik Bağlantısı Su Bağlantısı İzin ve Ruhsat Alma Süreleri (gün): OSB ve OSB dışındaki işletmeler 120 100 80 60 40 20 0 Diğer OSB Diğer OSB Diğer OSB İnşaat Ruhsatı ve Yapı Kullanma Ruhsatı İşletme Belgesi İşyeri Açma/Çalışma Ruhsatı Kaynak: TEPAV Dünya Bankası YOD Anketi 2005
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 32 Bölgesel kalkınmaya OSB lerin katkısını arttıracak adımlar OSB lerin tek durak ofis ve yatırım promosyonu alanlarında üstlenebileceği önemli işlevler bulunmaktadır. İnşaat ruhsatı ve yapı kullanma ruhsatı verme yetkisi OSB lere verildi ve sonuçları görüldü Verilebilecek diğer ruhsatlar: işletme belgesi, kurma izni, ÇED olumlu görüşü, enerji müsadesi, doğalgaz proje ve tesisat onayı OSB yönetimlerinde kamusal yetkilere uygun yönetişim yapısı ve kapasite inşaası İşgücünün niteliğini arttırmaya yönelik programlar; müfredatın bölge ihtiyaçlarına göre belirlenmesi Yatırım promosyonu faaliyetleri Kamu-özel diyalog mekanizmaları
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 33 Neden kümelenmeler önem kazanıyor?
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 34 Kümelenme Yaklaşımı Kümelenme nedir? Alıştığımız sektör kavramından farklıdır Sektörel yoğunlaşma Nihai ürünün üretilmesindeki değer zinciri nin tümünü kapsar Hizmetler sektörü + sanayi sektörü Birbirine değer yaratma zinciri ile bağlı olan Karşılıklı bağımlı firmalar Bilgi üreten kurumlar Destekleyici kurumlar Alıcılar, müşteriler Rekabet gücü kümelenme ilişkisi Dünya da moda. Özellikle küçük ülkelerde.
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 35 Gelişmiş bir kümelenmenin unsurları Nihai ürün sanayisi üreticileri Girdi üreticileri ve özelleşmiş tedarikçileri Ham madde üreticileri Özelleşmiş hizmet sağlayıcıları Bağlantılı sanayiler (önemli ortak faaliyetleri, teknolojileri, dağıtım kanallarını, kullanan endüstriler) Mali Kurumlar Altyapı sağlayıcıları (elektrik, telekom, su) Lojistik desteği Bilgi üreten kurumlar (eğitim, araştırma ve standart belirleyici kuruluşlar Diyalog mekanizmaları kuran STK lar
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 36 Gelişmi miş bir kümelenmenin unsurları Örnek bir televizyon kümelenmesi Nihai ürün sanayisi üreticileri Girdi üreticileri ve özelleşmiş tedarikçileri Ham madde üreticileri Özelleşmiş hizmet sağlayıcıları Bağlantılı sanayiler (önemli ortak faaliyetleri, teknolojileri, dağıtım kanallarını, kullanan endüstriler) Mali Kurumlar Altyapı sağlayıcıları (elektrik, telekom, su) Lojistik desteği Bilgi üreten kurumlar (eğitim, araştırma ve standart belirleyici kuruluşlar Diyalog mekanizmaları kuran STK lar Televizyon üreticileri Elektronik devre üreticileri, tüp üreticileri Plastik üreticileri Yazılım, danışmanlık şirketleri Bilgisayar üreticileri, DVD üreticileri, uydu receiver üreticileri Bankalar, sigorta ve leasing Organize sanayi bölgeleri, internet servis sağlayıcıları Limanlar, dağıtım şirketleri Üniversiteler, meslek yüksek okulları, televizyon teknolojisi araştırma merkezleri Odalar, sektör dernekleri, bölgesel kalkınma ajansı
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 37 Bir kümelenmenin rekabet gücünü belirleyen unsurlar: Elmas Faktör-girdi durumu özelleşmiş girdiler, işgücü niteliği, sermaye, fiziki altyapı, bilgi altyapısı, bilim-teknoloji altyapısı, tedarikçiler, ara mallar, ham maddeler Talep durumu sofistike ürünler ve çözümler talep eden müşteriler, tüketici haklarını koruyan düzenlemeler, başka yerlerdeki müşterilerin taleplerini önceden talep edebilen bir müşteri yapısı Şirket Stratejileri ve Rekabet Şartları ilgili alanlarda yerel tedarikçilerin ve rakip şirketlerin etkin varlığı, birbirinden izole endüstriler yerine birbirleriyle güçlü bağlantıları olan şirketler İlgili ve destekleyici endüstriler önemli ortak faaliyetleri, teknolojileri, dağıtım kanallarını, müşteri ilişkilerini kullanan endüstriler
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 38 Kümelenmeye Dayalı Sanayi Politikaları -farklılıklar Genel sorunların ötesine giderek, rekabet gücünün önündeki dar boğazlara çözümler üretebilir. Kümelenme tartışmalarında sadece sorunlara değil, fırsatlara da odaklanılmasını gerektirir. İş dünyası ve kamu sektörü arasında yapıcı bir diyalog mekanizması yaratır. Sanayi politikalarını ve bu alanda geliştirilecek faaliyetleri yeniden düzenler. Sanayinin rekabet gücü konusunda, devletin, özel sektörün, sivil toplum kuruluşlarının ve üniversitelerin rollerini yeninden biçimler. Her büyüklükte firmayı bir araya getirir.
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 39 Yeni politikalar yeni gereklilikler Politikalar salt yükselişteki kümelenmelere değil, tüm kümelenmelere odaklanmalıdır Sanayi politikaları sıfırdan kümelenme yaratmaya değil, mevut ve oluşmakta olan kümelenmeleri güçlendirmelidir. Teşvik sistemi reformu Yabancı yatırımlar çekilerek yeni kümelenmelerin tohumları atılabilir. Yabancı yatırım stratejisi Devletin kümelenme girişimlerindeki rolü sadece kolaylaştırıcı ve katılımcı olmalıdır. Başka ülkelerdeki kümelenme girişimlerindeki başarılar özel sektör-kamu sektörü ortaklığı ile elde edilmiştir. Diyalog mekanizmalarının kurulması ve işletilmesi
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 40 Dikkat edilmesi gereken konular Sektörel ve bölgesel eksende diyalog mekanizmaları kurulması ve işletilmesi önem kazanıyor. Diyalog mekanizmalarının çıktıları ve karar alıcıların gündemi arasındaki bağlar Özel sektörün politika tasarım kapasitesi geliştirilmek zorunda Kümelenme yaklaşımını ciddiye almak gerekiyor, ama aynı zamanda da dikkatli olmak gerekiyor Yeni ve halen gelişmekte olan bir yaklaşım Küçük ülkelerdeki başarılı uygulamaların Türkiye ye aktarılması başarı getirmeyebilir Rekabet gücünü ilgilendiren konularda karar alma mekanizmalarının yerelleşmesi - yönetişim koordinasyonun etkinliği
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 41 Teşekkürler www.tepav.org.tr
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 42 Ek şekiller ve tablolar
Dönüşüm ve Rekabet Gücü Slide 43 İstihdam eğilimleri 130 Türkiye de sektörel istihdam eğilimleri, 2000-2006 (2000 değerleri 100 e endekslenmiştir) 120 Hizmetler İstihdam İmalat istihdam 110 100 Toplam İstihdam 90 80 Tarım İstihdam 70 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Kaynak: TÜİK