GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE IRAK MESELESİ Prof. Dr. Behçet Kemal YEŞİLBURSA * Özet Bu makalede, modern Irak devletinin kuruluşu ve günümüze kadar geçirdiği siyasi tarihi üzerinde durulmaktadır. Ayrıca sosyo-kültürel dokusu ile birlikte etnik ve dini yapısı hakkında da kısa ve genel bilgiler verilmektedir. Modern Irak, Osmanlı devletinin Birinci Dünya Savaşı nda yenilmesi üzerine 1920 de İngiltere tarafından kurulan yeni bir siyasi oluşumdur. Ancak bugün Irak, stratejik konumuyla ve sahip olduğu petrol rezervleri ile Ortadoğu nun önemli ülkelerinden biri durumundadır. Özellikle Türkiye için güney komşusu olması sebebiyle ayrı bir öneme sahiptir. Anahtar Kelimeler: Irak, Türkiye, Türkiye-Irak İlişkileri. IRAQI QUESTION (From Past to Present) Abstract This article focuses on the formation of the modern state of Iraq and its history to the current date. Brief and general information is also given on the socio-cultural, ethnic and religious structure of the country. Modern Iraq was a new political entity formed by Britain in 1920 after the defeat of the Ottoman Empire in the First World War. However, Iraq today has the status of an important country in the Middle East due to its strategic position and its petrol reserves. It has a particular importance for Turkey, being its southern neighbour. Key Words: Iraq, Turkey, Turco-Iraqi Relations. * Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Bolu.
1316 1-Giriş: 1920 Öncesi Irak Irak ın bulunduğu Mezopotamya bölgesi dünyanın ilk önemli yerleşim merkezlerinden biridir. M.Ö. 7. yüzyıla kadar Sümer, Akad, Babil ve Asurların elinde kalmış, bu yüzyılda ise Perslerin eline geçmiştir. Ayrıca Grek, Roma, Bizans ve Sasaniler in temsil ettiği diğer büyük medeniyetlere sahne olmuştur. İslamiyet in doğuşu ve hızla gelişmesi ile birlikte Müslümanlar uzun süre bölgeye hâkim oldular. Irak, 637 yılında Müslümanlar tarafından fethedildikten sonra Hz. Ali döneminde İslam ın merkezi haline getirilmiş ve başkent Kufe ye taşınmıştır. Hz. Ali ile Emeviler (Muaviye) arasındaki Sıffın Savaşı Irak sınırları içinde olmuş ve bu savaşın ardından da bölge günümüze kadar süren farklı mezhep ve etnik grupların mücadelelerine sahne olmuştur. Bağdat, Emeviler (661 750) ve Abbasiler (750 1258) dönemlerinde en parlak devresini yaşadı. O zamanlar Bağdat dünyanın en önemli kültür ve ticaret merkeziydi. Bağdat 762 den itibaren yeni baştan imar edilerek Abbasilerin yani, İslam dünyasının başşehri oldu ve dünyanın en önemli kültür merkezlerinden biri haline geldi. Bilhassa 786 809 seneleri arasında halifelik yapan Harunürreşid ve oğlu Me mun zamanında Irak dünyanın en parlak bilim ve kültür merkezi oldu. Irak, 1055 yılından itibaren Selçukluların hâkimiyetine girmiş ardından da Moğol istilasına uğramış ve iki yüzyıl onların kontrolünde kalmıştır. 1258 de Irak a giren Moğol hükümdarı Hülagü, Bağdat ı ve diğer şehirleri yakıp yıkmış, binlerce Müslüman ı öldürmüştür. Daha sonraki tarihlerde de eski günlerini bulamayan Irak, sırasıyla Celayirliler, Timuroğulları, Karakoyunlular, Akkoyunlular ve Safevilerin hâkimiyeti altında kaldı. Şiilik ve Sünnilik arasındaki fark Safavi devleti döneminde özellikle yaratılmış ve abartılmıştır. Safaviler kendi iktidarlarını bu mezhep farklılığına dayandırıp oluşturmuşlardır. Tarih boyunca Irak, Sünni Anadolu Türkleri ile Şii İran Türkleri arasındaki hâkimiyet mücadelesine sahne oldu. Bu mücadele 1534 te Osmanlıların lehine sonuçlanmış ve ülke 1918 e kadar Osmanlı yönetiminde kalmıştır. Irak, Osmanlı hâkimiyetinde kaldığı yaklaşık dört asırlık süre zarfında en parlak dönemlerini yaşadı. Tarih boyunca Irak, Abbasi dönemi (750 1258) hariç, ya başka bir yerde merkezi olan bir imparatorluğa tabi olmuştur,
1317 (Emeviler, Moğollar, Selçuklular, İlhanlılar ve Osmanlılar) ya da Doğu Akdeniz ülkeleri ile İran arasındaki sınır bölgesini oluşturmuştur. 1 İngilizler, Birinci Dünya Savaşı sırasında 22 Kasım 1914 te Basra ya girdiler. Ancak Nisan 1916 da Osmanlı Kuvvetleri Kütül amare de İngilizleri büyük bir yenilgiye uğratarak tamamını esir aldı. Büyük kayıplar veren İngilizlerin toparlanmaları uzun sürdü ve Bağdat ı ancak 11 Mart 1917 de ele geçirebildiler. Mayıs 1918 de Kerkük e kadar gelen İngilizler, Musul u ve petrol yataklarını ele geçirmek için daha hızlı hareket etmelerine rağmen 30 Ekim 1918 de Mondros Mütarekesi imzalandığında henüz hedeflerine ulaşamamışlardı ve Musul u ancak 6 Kasım da mütareke hükümlerine dayanarak işgal edebildiler. Böylece Birinci Dünya Savaşından sonra Osmanlı devleti bölgeden çekildiğinden Irak tamamen İngiltere nin işgaline uğradı ve İngilizlerin Irak ta kurdukları askeri yönetim 1920 ye kadar devam etti. 2 Birinci Dünya Savaşı sonrasında toplanan San Remo Konferansında (19 26 Nisan 1920) Irak ın İngiliz mandası altına girmesi kararlaştırıldı. 1932 de İngiltere, Irak a sözde bağımsızlık tanıdı. 1933 de de I. Faysal ın ölümü üzerine 21 yaşındaki oğlu Gazi, kral oldu. Irak İkinci Dünya Savaşına girmedi. Ancak bütün İngiliz sömürgeleri gibi savaştan etkilendi. 14 Temmuz 1958 de Irak ordusu, 22 yaşındaki Kral II: Faysal ın da öldürüldüğü kanlı bir darbe ile yönetime el koyarak cumhuriyet ilan etti. Ancak darbeci Abdülkerim Kasım tam bir diktatör olduğundan, Irak halkına İngilizlerden fazla bir hürriyet vermedi. Bunun üzerine Sosyalist Arap Baas Partisi 8 Şubat 1963 de yönetimi ele geçirdi. 18 Kasım 1963 te ise Arif Kardeşler, karşı darbe ile tekrar başa geçti. Beş sene sonra 30 Temmuz 1968 de de Baas Partisi yeni bir darbe yaparak ikinci defa yönetimi ele geçirdi. 22 Eylül 1980 de başlayan Irak-İran savaşı ülkede yüz binlerce insan kaybına, milyarlarca dolarlık zarara huzurun, barışın ve 1 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), Irak Maddesi, Cilt: 19, ss. 83-115. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, Westview Pres, Boulder Colorado 1985, pp. 13 28. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, I. B. Tauris, London 1987, pp. 1 3. 2 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), Irak Maddesi, Cilt: 19, ss. 83 115. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 7 15. M. E. Yapp, The Near East since the First World War, Longman, London 1991, pp. 69 84. Ayrıca bkz. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, Westview Pres, Boulder Colorado 1985.
1318 düzeninin bozulmasına yol açtı. Sekiz sene gibi uzun bir savaş sonunda, 20 Ağustos 1988 de ateşkes imzalandı. Ağustos 1990 da Irak orduları Kuveyt e girerek burayı işgal etti. Bunun üzerine başlayan Körfez Krizi petrol fiyatlarının artmasına ve ekonomik dalgalanmalara sebep oldu. ABD-Suudi Arabistan ın güvenliğini sağlamak için 500.000 asker, birçok Avrupa devleti de Basra Körfezine donanma gönderdi. Irak a, Kuveyt i boşaltmak için verilen sürenin bittiği 16 Ocak 1991 günü, Müttefik güçler askeri harekâta başladı. Bir ay içinde Irak mağlup olarak Kuveyt ten çekilmek mecburiyetinde kaldı. Ateşkes antlaşması imzalanarak barış görüşmelerine başlandı. Kuveyt in kurtarılışını takiben, BM Güvenlik Konseyi (UNSC) Irak ın tüm kitle imha silahlarını bırakmasını ve BM denetimine izin vermelerini şart koşmuştur. Irak ın 12 yıl süresince BM Güvenlik Konseyi kararlarına uymaması üzerine, ABD Mart 2003 de Irak ı işgal etmiştir. 3 Bugün Irak, stratejik konumuyla, sahip olduğu petrol rezervleri ile Ortadoğu nun önemli ülkelerinden biri durumundadır. Irak ta çok önemli petrol yatakları mevcuttur. Suudi Arabistan dan sonra dünyanın en büyük ikinci petrol rezervine sahip ülkesidir. 2-İngiltere nin Manda Yönetimi (1920 1932) Modern Irak 1920 de, Osmanlı devletinin Birinci Dünya Savaşı nda yenilmesiyle birlikte İngilizlerin Osmanlı eyaletleri olan Musul, Bağdat ve Basra yı birleştirmeleri sonucu, Fırat ve Dicle Havzasını kontrolü altına alan ve yakın bir bölge devleti tarafından yönetilmeyen yeni bir siyasi oluşumdur. Tarih içinde daha önce yaşamış bir Irak devleti veya bir Irak halkı olmamıştır. 4 Haziran 1916 da İngilizlerin kışkırtmalarıyla Mekke Emiri Şerif Hüseyin (Hüseyin bin Ali) 5 isyan etti. Şerif Hüseyin ve oğullarına Osmanlının devletinin 3 Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 7 15.. Ayrıca bkz. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, Westview Pres, Boulder Colorado 1985. M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 69 84. 4 M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 69 84. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 1 5. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 7 15. 5 1852 yılında İstanbul da doğdu; 1908 de Mekke Şerifi oldu. Birinci Dünya Savaşı sırasında İngilizlerden destek gördü ve İttihat ve Terakki Partisi nin Türkçülük politikasını bahane ederek
1319 yıkılmasından sonra kurulacak olan Büyük Arap Devletinin Krallığı vaat edildi. Fakat gerçekler söylendiği gibi değildi. Ortadoğu farklı bir paylaşıma sahne oldu. 1916 yılında Fransa ve İngiltere arasında Sykes-Picot Anlaşması yapıldı. Bu anlaşma özellikle Ortadoğu nun bugünkü hale gelmesine sebep olması açısından önemlidir. İngiliz Subay Mark Sykes ile Fransız subay Georges Picot Kahire de bir araya gelerek masa başında Ortadoğu yu iki ülke arasında paylaştırdılar. Bu anlaşmaya göre yeni yapay devletler kuruldu. Sykes-Picot hattı denilen bu sınırlar, o dönemin koşullarında dünyanın iki büyük emperyalist gücü olan İngiltere ve Fransa nın Ortadoğu ya bakış açılarını yansıtmaktadır. Fransız ve İngiliz subaylar bölgenin etnik ve dinsel yapısını göz önünde bulundurmadan sadece kendi çıkarları doğrultusunda harita üzerinde yeni ülkeler oluşturup bazı etnik grupları da parçaladılar. Bu anlaşma sonucunda kurulan devletlerden Irak, Ürdün, Filistin İngiliz bölgesi; Suriye, Lübnan Fransız bölgesi oldu. 6 İngilizler başta Irak ı bizzat yönetmeyi düşünmüşlerse de ancak halkın sert muhalefetiyle karşı karşıya kalmışlardır. Çıkan isyanlarda özellikle Şii halk rol almıştır. Şiilerin çoğunlukta olduğu Necef, bu dönemde isyanın merkezini oluşturmuştur. Sonuçta İngilizler Hz. Muhammed in soyundan gelen Mekke Emiri Şerif Hüseyin in oğlu Faysal ı 23 Ağustos 1921 de Irak kralı sıfatıyla tahta çıkardılar. Bu yöntemle İngilizler hem Irak a tamamen hâkim olmak hem de Osmanlının ardından doğan halife boşluğunu bu şekilde doldurarak diğer İslam ülkelerine de etki etmeyi planlamıştır. Arap İsyanını başlattı. 1916 yılında bağımsızlığını ilan ederek kendini Hicaz Kralı ilan etti. Lawrence ile birlikte Arap isyanına önderlik etti. Savaştan sonra kurulan İngiliz ve Fransız Manda yönetimlerini kabul etmeyerek, kendisini tüm Arap ulusunun Kralı ilan etti. Versailles Antlaşmasını kabul etmemesi nedeniyle, İngilizlerle arası açıldı. Bu sıralarda İngilizlerin desteklediği Suudi ve Vehabi saldırılarıyla karşı karşıya kaldı. 3 Mart 1924 te Halifeliğin TBMM tarafından kaldırılmasından sonra, Mekke ve Medine nin elinde olmasına dayanarak kendisini yeni Halife ilan etti. Fakat bu kararı, başta Suudiler olmak üzere, birçok kesim tarafından kabul edilmedi. Bir süre sonra, Suudilerin desteklediği İhvan tarafından Taif de yakalandı ve İngilizler tarafından Kıbrıs adasına sürgün edildi. Daha sonra oradan ayrılarak, Ürdün Kralı olan oğlu Abdullah ın yanına yerleşti ve 1931 de orada öldü. Üç oğlu bulunmaktadır. Faysal önce 1918 1920 yılları arasında Şam da Kral oldu. Daha sonra 1920 1933 yılları arasında ise I. Faysal olarak Irak Kralı oldu. Abdullah Ürdün Kralı oldu. Ali ise Hicaz Emiri oldu. 6 David Fromkin, A peace to end all peace: Creating the modern Middle East 1914 1922, Penguin Books, London 1989, pp. 188 203, 218 228. M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 69 84. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 29 54. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 7 15.
1320 İngilizlerin yardımıyla yapılan referandum sonucu Faysal Irak halkının %96 sının oyunu aldı. Ama gerçek bu şekilde değildi. Mesela, Kürtler ve Şii Araplar referanduma katılmamıştı. 7 10 Ekim 1922 de İngiltere ile Irak arasında yirmi yıllık bir antlaşma yapıldı. Ancak bu süre 1923 de imzalanan protokol ile dört yıla indirildi. Antlaşma İngilizler için Irak ı kontrol etmenin başka bir yoluydu. Iraklılar ise antlaşmayı Manda sisteminin reddi ve tam bağımsızlık yolunda atılmış ilk adım olarak gördü. Antlaşma Mandaya tercih edilmişti, fakat yinede milliyetçileri memnun etmemişti. Antlaşma ancak 27 Mart 1924 de Anayasa Meclisi tarafından onaylandı. 1924 1930 arası Iraklılar bağımsızlık isteklerini daha yüksek sesle dile getirmeye başladılar. Bunun üzerine İngiltere ile Irak arasında 13 Ocak 1926 da ve 14 Aralık 1927 de iki yeni antlaşma daha imzalandı. Bu antlaşmalar Irak a kısmen daha fazla özgürlük sağlamasına rağmen milliyetçileri yine de memnun etmemişti. Nihayet İngiltere ile Irak arasında 30 Haziran 1930 da 25 yıl süreli yeni bir antlaşma imzalandı. Bu antlaşmaya göre Irak 1932 de tam bağımsız olacak ve Milletler Cemiyetine üye olacaktı. Nitekim Irak 3 Ekim 1932 de bağımsız bir ülke olarak Milletler Cemiyetine üye oldu. Fakat kısa süre sonra (1933 de Kral Faysal ın ölümünden sonra) İngiltere-Irak ilişkileri kötüleşmeye başladı. Antlaşmaya göre İngiltere Irak ın dış politikası ve güvenliğinden sorumlu olacaktı. Irak ta iki askeri üs bulunduracaktı ve Irak ın bütün imkânlarından faydalanacaktı. Ayrıca İngiltere Irak ordusunu eğitecek ve silah sağlayacaktı. 8 10 Temmuz 1924 de Irak Anayasası kabul edildi. Anayasa da hükümet biçimi seçimle oluşmuş çift meclisli bir parlamentoya sahip anayasal monarşi olarak tanımlanmıştı. Anayasaya göre İslam, devletin resmi dini olarak kabul edilmekte, Şeriat mahkemelerinin gerek bireysel davalarda gerekse vakıf davalarında yetkili olduğuna yer 7 David Fromkin, A peace to end all peace: Creating the modern Middle East 1914 1922, pp. 449 454. M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 69 84. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 29 54. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 7 15. 8 David Fromkin, A peace to end all peace: Creating the modern Middle East 1914 1922, pp. 449 454. M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 69 84. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 29 54. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 7 15.
yaptı). 9 Kral Faysal güçlü ve bağımsız bir Irak kurabilmenin yolunun güçlü bir ordudan 1321 verilmekteydi. Bu anayasa ile parlamenter demokrasi kurulmasına rağmen güç Kral Faysal ın elindeydi. Batılı anlamda siyasi partiler hemen hemen yok denecek kadar azdı. Irak siyasetinde partiler ve programları değil kişiler ön plandaydı. Önde gelen aileler, aşiret reisleri, dini ve askeri liderler ön plandaydı. Mesela Musul da Umari ailesi, Seyid Abdurrahman Geylani, Şii lider Sayid Muhammed es Sadr, Nuri Said Paşa, Jafer el Askari, Yasin el Haşimi (Birinci Dünya Savaşında Türk Ordusunda görev geçtiğini biliyordu. Bu nedenle bu tip bir ordunun oluşması için çalışsa da Iraklı Kürtler ve Şiilerin olumsuz tavrıyla karşılaşmış ve askere almalarda daima sorunlar ortaya çıkmıştır. Her iki topluluk da Sünni Araplara asker olarak hizmet etmeyi reddetmişlerdir. İlerleyen yıllarda Sünnilerle Şiiler arasındaki bütünleşme süreci yaşanmış karşılıklı evlilikler ve ticaret ilişkileri olmuştur. 1928 yılına gelindiğinde 88 kişilik Irak parlamentosunda 26 Şii üye vardı. 1930 yılında Irak hükümeti bağımsız bir devlet olma yolunda İngiltere ile 25 yıllık bir antlaşma imzalarken, 1932 yılında Milletler Cemiyeti ne bağımsız bir devlet olarak katıldı. 1933 de Kral Faysal ın ölümünün ardından ülkede dini ve etnik çatışmalar arttı. 1921 de oluşturulan ve bu tarihte 7.500 dolayındaki İngiliz askerine dayanan ordu 1932 deki bağımsızlıktan sonra genişletilmiş ve 1930 ların sonlarına doğru sayıca 26.000 e ulaşmıştır. 10 3-Bağımsızlık ve Karışıklık Dönemi (1932 1945) 1933 de Kral Faysal ın ölümü ile Irak ın yönetim kadrosu iki gruba bölündü. İngiltere yanlısı olanlar ve karşı olanlar. İngiltere yanlısı olanlardan bazıları General Nuri Said Paşa, General Cafer Askari ve Cemil Madfai idi. Karşı olanlar ise Yasin 9 Peter Mansfield, The Otoman Empire and its Successors, pp. 76 78. M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 69 84. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 29 54. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 7 15. 10 Peter Mansfield, The Otoman Empire and its Successors, pp. 76 78. M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 69 84. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 29 54. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 7 15.
1322 Haşimi, Hikmet Süleyman (Türkiye yanlısı ve Mahmut Şevket Paşanın kardeşi), Raşid Ali Geylani ve Kamil Çadırcı. Bu grup 1930 da Kardeşlik Partisini kurdu ve aynı yıl imzalanan İngiltere-Irak antlaşmasına da karşı çıktı. Bu grup 1933 1936 arasında Irak politikasında ön planda yer aldı. 11 29 Ekim 1936 da Kürt asıllı ve İngiltere karşıtı olan General Bekir Sıtkı, Yasin Haşimi hükümetine karşı darbe yaptı ve yakın arkadaşı Hikmet Süleyman ı başbakan olarak atadı. 1936 askeri darbesi ile ordu siyasete müdahale etmenin tadına vardı ve durum ileri tarihlerde ordunun sık sık darbe yapmasına neden oldu. Bekir Sıtkı, Türkiye yi ve Atatürk devrimlerini örnek alan ve bunları Irak ta yapmak isteyen biriydi. Nitekim bu dönemde Türkiye ile Irak arasında yakınlaşma olmuş ve bunun sonucunda 9 Temmuz 1937 de Sadabat Paktı imzalanmıştır. Bekir Sıtkı 11 Ağustos 1937 de Musul da bir suikast sonucu öldürüldü. Yerine ılımlı bir kişi olan Cemil Madfai başbakan oldu. Fakat 1938 de ordu içindeki bir gurup Madfai yi görevden uzaklaştırdı ve yerine İngiltere yanlısı Nuri Said Paşa yı getirdi. Fakat bu defa ordu içindeki diğer bir gurup Mart 1939 da Nuri Said Paşa yı fazla İngiliz yanlısı olduğu için iktidardan uzaklaştırmak istedi, fakat başarılı olamadı. Bu arada 4 Nisan 1939 da Arap milliyetçisi olan Kral Gazi araba kazasında öldü ve yerine üç yaşındaki oğlu II. Faysal Kral oldu. 18 yaşına geldiğinde ise 2 Mayıs 1953 de tahta çıktı. 12 İkinci Dünya Savaşı yıllarında hâkim güçler arasında yaşanan mücadele Irak üzerinde de olmuştur. Almanlar yaptıkları darbe ile kendilerine yakın bir yönetimi başa getirseler de, yapılan ikinci darbe ile İngilizler tekrar hâkimiyet kurmuşlardır. İkinci Dünya savaşı yıllarında Türkiye sınırlarına kadar gelen Almanların amaçlarından birisi de Türkiye yi geçerek Irak taki yandaşlarına yandım edip, buradaki İngiliz hâkimiyetini kırmaktı. Fakat daha sonra Alman ordularının Rusya ya dönmesi, Türkiye nin işgali ve 11 Peter Mansfield, The Otoman Empire and its Successors, pp. 76 78. M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 69 84. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 55 94. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 15 23. 12 Peter Mansfield, The Otoman Empire and its Successors, pp. 76 78. M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 69 84. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 55 94. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 15 23.
1323 Irak a ulaşma planlarından vazgeçmesine sebep oldu. İngilizler Irak ı da Almanya ya karşı savaşa girmeye teşvik etse de Irak yönetimi Türkiye yi örnek alarak aynı politikaları izlemiş ve savaşa girmemiştir. 1939 dan beri Bağdat ta sürgünde bulunan Kudüs Müftüsü Hacı Emin Hüseyni nin ve Raşid Ali nin etkisiyle ülkede İngiliz karşıtlığı artarken Almanya ile yakınlaşma başladı. Bunun üzerine Eylül 1939 da Nuri Said Paşa Almanya ile olan diplomatik ilişkileri kesti. Ancak ordunun yoğun baskısı ile Mart 1940 da Nuri Said Paşa istifa etti ve yerine İngiltere karşıtı ve Alman yanlısı olan Raşid Ali Geylani başbakan oldu. Fakat yapılan karşı bir darbe sonucu Ocak 1941 de yerini General Taha Haşimi ye bırakmak zorunda kaldı. Ancak 3 Nisan 1941 de Altın Kare olarak bilinen dört Albay ile birlikte karşı bir darbe yaptı ve iktidarı tekrar ele geçirdi. Bunun üzerine İngiltere yanlıları (Nuri Said Paşa, Kral Naibi Abdullah vd) Ürdün e kaçtı. 13 Mayıs 1941 de Irak ordusu Habbaniya daki İngiliz hava üssünü kuşattı ve iki taraf arasında çatışma başladı. Bu gelişmeler üzerine İngilizler Irak ı işgal etti ve Raşid Ali hükümetini devirdi. Savaş bitene kadar da Irak taki İngiliz işgali devam etti. Raşid Ali, Kudüs Müftüsü ve diğer Almanya yanlıları ülkeyi terk etti ve çoğu Berlin e gitti ve savaş sonuna kadar da orada kaldı. Raşid Ali iktidarının devrilmesiyle daha önce ülkeden kaçan İngiltere yanlısı Nuri Said Paşa ve Kral Naibi Abdullah Irak a geri döndü. Ekim 1941 de Nuri Said Paşa başbakan oldu ve bu görevinde 1944 e kadar kaldı. Ülke yönetimi artık İngiltere yandaşlarının eline geçmişti. Nitekim 16 Ocak 1943 de Irak Almanya, İtalya ve Japonya ya savaş ilan etti. 1944 de Nuri Said Paşa istifa etti ve yerine Hamdi Paçacı geçti ve 1946 ya kadar iktidarda kaldı. Paçacı nın iktidarından sonra ülke tekrar hükümet krizlerinin yaşandığı bir döneme girdi. 14 13 Peter Mansfield, The Otoman Empire and its Successors, pp. 95 96. M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 69 84. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 55 94. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 15 23. 14 Peter Mansfield, The Otoman Empire and its Successors, pp. 95 96. M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 69 84. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 55 94. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 15 23.
1324 1921 1941 arası dönemde kısa aralıklarla başbakanlığa gelen dört ya da beş isim, İstanbul da eğitim görmüş, Arap isyanında Faysal a destek vermiş ve Irak kökenli ve köylü tabanlı olmalarıyla benzer özelliklere sahip kişilerdi. Mesela Nuri Said monarşinin devrildiği tarihte (1958) dâhil olmak üzere 1930 lardan 1958 e kadar altı defa başbakanlık yapmış, ancak halk arasında Irak tan ziyade İngiliz çıkarlarını gözeten biri olarak anılmıştır. 4-Eski Rejim Dönemi (1945 1958) 1946 da başbakan olan Tevfik Suveydi İngilizlerden 1930 antlaşmasının yenilenmesini istedi ve iki ülke arasında 16 Ocak 1948 de Portsmount ta eskisinden (1930 antlaşmasından) pek de farklı olmayan yeni bir antlaşma imzalandı. Ancak bu yeni antlaşma Irak halkını memnun etmedi ve Bağdat ta İngiltere ve hükümet karşıtı gösteriler yapıldı ve bunun üzerine hükümet 27 Ocak 1948 de istifa etmek zorunda kaldı. 1950 lerin başında Irak taki siyasi yapı iki ana gruba ayrıldı. Biri Nuri Said in başını çektiği İngiltere yanlılarının oluşturduğu muhafazakâr grup, diğeri ise milliyetçilerin ve sosyalistlerin oluşturduğu ikinci grup. 15 1945 ile 1958 yılları arasında çoğunluğu İngiliz yanlısı Nuri Said in başkanlığında genellikle aynı kişilerden oluşan yirmi dört hükümet kuruldu. Uzun süre muhalefet partilerinin yasaklandığı bu dönemde etkisini artırmaya başlayan Sovyet nüfuzuna karşı İngiltere ve Amerika nın teşvikiyle bölge ülkeleri arasında dayanışmayı arttırmak amacıyla Türkiye, İran, Pakistan ve İngiltere nin katıldığı Bağdat Paktı kuruldu. 16 1945 yılında Arap ülkeleri bir araya gelerek, bir Arap Birliği örgütü kurdular. Arap Birliği harekâtı Arap ülkeleri arasında milliyetçilik duygularının da artmasına sebep oldu. Bunu sonucu olarak da Irak, Suriye, Ürdün ve Lübnan bir tek ülke olarak birleşme düşüncesi ortaya atıldı. Arapların birleşme düşüncesini özellikle İngiltere 15 Peter Mansfield, The Otoman Empire and its Successors, p. 107. M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 69 84. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 95 127. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 38 45. 16 Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 95 127. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 38 45. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), Irak Maddesi, Cilt: 19, ss. 83 115.
1325 destekliyordu. Bu birleşme ile İngilizler, Suriye ve Lübnan daki Fransız hâkimiyetini kaldırarak bu bölgeleri de kendi hâkimiyeti altına almayı amaçlıyorlardı. Diğer güçlü bir Arap ülkesi olan Mısır ise bu birleşmeye karşı çıkıyordu. Onun endişesi ise Arap dünyasının en büyük ülkesi olma özelliğini yitirecek olması idi. Ortadoğu da İngilizlerin etkisinin zayıflaması, İsrail devletinin kurulması, Mısır'ın muhalefeti gibi nedenlerle bu birlik fikri hayata geçirilemedi. 1958 1961 yılları arasında Mısır ve Suriye'nin birleşmeleri dışında Arap ülkeleri arasında bir birleşme yaşanmadı. Buna karşılık Ürdün-Irak birleşmesi yaşandı. 5-Abdülkerim Kasım Dönemi (1958 1963) 14 Temmuz 1958 yılında gerçekleşen kanlı bir darbe ile krallık devrilip, Cumhuriyet ilan edildi. General Abdülkerim Kasım cumhurbaşkanı oldu. Bu sırada Kral II. Faysal, Prens Abdullah ve Nuri Said öldürülmüştür. Irak ta bu dönem özellikle komünizm ve etnik milliyetçiliğin hızla yayıldığı yıllar oldu. Irak ta yaşanan bu değişiklik Ortadoğu daki tüm dengeleri alt üst etti. Irak taki bu darbeden etkilenen Suriye de benzer bir askeri darbe yaşandı. Ortadoğu nun tamamen Sovyet Rusya nın hâkimiyetine girmemesi için ABD ve İngiltere harekete geçti. ABD Lübnan a askeri müdahale yaparken, İngiltere Ürdün deki karışıklığı bahane ederek burayı işgal etti. Ortadoğu nun önemli bir bölümünün Sovyet etkisi altına girmesi ABD ve müttefiklerini endişelendirdi. Özellikle son dönemde açıklanan belgeler Türkiye nin Irak ve Suriye de yaşanan darbelerin ardından ABD nin baskısıyla bu ülkelere yönelip bir işgal planı hazırladığı ve daha sonra bazı nedenlerden dolayı bundan vazgeçtiğini ortaya koymakta. 17 1958 darbesiyle ülkenin İngiltere ile olan 37 yıllık bağı da kopmuştur. Bu tarihten itibaren Irak da Suriye ve Mısır gibi bağlantısızlık adı altında her geçen gün biraz daha Sovyet denetimine girmiştir. General Kasım, iktidarda Irak Komünist Partisine yer vermesinin yanında Sovyetlerle 28 Şubat 1962 de imzaladığı antlaşma ile 17 Peter Mansfield, The Otoman Empire and its Successors, p. 128. M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 232 250. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 153 182. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 47 84.
1326 bu ülkeden ekonomik ve askeri yardım almaya başlamıştır. Ayrıca ülkede Baas ve Nasır ın etkisi de artmaya başlamıştır. Irak 24 Mart 1959 da Bağdat Paktı ndan ayrılmıştır. 18 Kürtlerin ayaklanarak yol açtıkları istikrarsızlık, General Kasım ın iktidardan düşmesine yol açan önemli bir faktör olmuştur. General Kasım Kürtlerin desteğini sağlamak için Sovyetler Birliği nde sürgünde bulunan Molla Mustafa Barzani nin 1958 de Irak a geri dönmesine izin vermiştir. Ancak 16 Eylül 1961 de Kürtler isyan etmiş ve bu isyan 1963 te Kasım ın iktidardan düşmesine kadar devam etmiştir. 19 6-Baas Partisi ve Arif Kardeşler Dönemi (1963 1968) a) Abdüsselam Arif Dönemi (1963 1966) 8 Şubat 1963 de General Abdüsselam Arif ve Baas Partisi, Abdülkerim Kasım a karşı darbe yaptı ve iktidarı ele geçirdiler. Ancak dokuz ay sonra Basçılar ile Arif in arası açıldı. 18 Kasım 1963 de Abdüsselam Arif yaptığı bir karşı darbe ile Baas ı tüm yönetim kademelerinden uzaklaştırdı ve Baas liderlerinin büyük bölümü İspanya ya sürgüne gönderildi. Arif in devlet başkanlığı büyük ölçüde kuzeydeki Kürt isyanlarını bastırmakla ve kendini iktidarda tutma çabalarıyla geçti. 20 b) Abdürrahman Arif Dönemi (1966 1968) 13 Nisan 1966 da Abdüsselam Arif bir helikopter kazasında öldü ve yerine kardeşi Abdürrahman Arif geçti. 1963 1968 dönemine Arif kardeşlerin iktidarı damgasını vurmuştur. General Kasım zamanında Nasır dan uzak duran Irak ın bu politikası Arif kardeşlerin iktidarı zamanında değişmeye başlamıştır. Nasır la 1964 te başlayan görüşmelerde 1966 da iki ülkenin birleşmesini öngören ekonomik ve askeri bütünleşmeye gidilmesi kararı alınmış fakat bu daha sonra gerçekleştirilememiştir. 29 18 M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 232 250. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 153 182. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 47 84. 19 M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 232 250. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 153 182. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 47 84. 20 M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 232 250. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 183 210. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 85 106.
1327 Haziran 1966 da başbakan Bazzaz ın Kürtlere yönelik 12 maddelik barış planı 1968 de iktidara gelen Baas tarafından kabul edilmeyince Kürtler isyan etmişlerdir. 21 7-Baas Partisi ve Ahmet Hasan el-bekir Dönemi (1968 1979) 17 Temmuz 1968 de Baas Partisi bir darbe ile iktidarı ele geçirdi ve General Ahmet Hasan el-bekir devlet başkanı oldu. Aynı zamanda Başbakan, Baas Partisi Genel Sekreteri ve Devrim Komuta Konseyi Başkanı olan Hasan Bekir bu görevde 11 yıl kaldıktan sonra 1979 da Saddam Hüseyin lehine başkanlıktan çekildi. 22 1972 de Sovyetler Birliği ile on beş yıllık bir anlaşma imzalaması ve aynı yıl Irak Petrol Şirketini millileştirmesi, halk arasında kökleri zayıf olan ve çoğunlukla 1963 deki şiddet dönemiyle hatırlanan Baas Partisinin popülaritesini arttırdı. Ayrıca bu dönemde Mart 1975 de İran la imzalanan Cezayir Antlaşması ile Kürt sorunu Baas rejiminin istediği biçimde çözülürken, 1930 lardan beri İran-Irak arasında süregelen sınır (Şattülarap) meselesi de çözülmüş oldu. Böylece 1979 İran İslam Devrimine kadar İran- Irak ilişkileri son derece iyi geçti. Cezayir Antlaşmasının mimarı, 1976 da beri başbakanlık görevini yürüten ve Hasan el-bekir rejiminin gerçek güçlü adamı Saddam Hüseyin di. Baas Partisi içinde gerçek güç tamamen Saddam Hüseyin in elinde toplanmıştı ve parti devletin bir aracı haline dönüşmüştü. 1979 a gelindiğinde Saddam Hüseyin in yönetimi tek başına ele geçirmesi için her şey hazırdı. 8-Baas Partisi ve Saddam Hüseyin Dönemi (1979 2003) 1968 de iktidara gelen General Ahmet Hasan el-bekir in 16 Temmuz 1979 da Saddam Hüseyin lehine başkanlıktan çekilmesi üzerine Irak taki tüm denetim Saddam 21 Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 183 210.M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 232 250. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 85 106. 22 Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 211 246. M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 232 250. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 106 148.
1328 Hüseyin in eline geçmiştir. Böylece Saddam ın tek kişi diktatörlüğünün yolu açılmış oluyordu. 23 22 Eylül 1980 de başlayan Irak-İran savaşı ülkede yüz binlerce insan kaybına, milyarlarca dolarlık zarara, huzurun, barışın ve düzeninin bozulmasına yol açtı. Sekiz sene gibi uzun bir savaş sonunda, 20 Ağustos 1988 de ateşkes imzalandı. 1990 yılında 1975 Cezayir Antlaşması tekrar onaylanarak barış sağlandı. 24 Irak 1988 de biten bu yıkıcı savaştan iki yıl sonra 2 Ağustos 1990 da Kuveyt i işgal etti. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi 660 sayılı kararı ile işgali kınayarak Irak tan derhal çekilmesini istedi. 6 Ağustos 1990 da aldığı 661 sayılı kararıyla da Irak a ekonomik yaptırım uygulamaya başladı. Buna karşılık 8 Ağustos 1990 da Irak, Kuveyt i ilhak ettiğini açıkladı. 29 Kasım 1990 da Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi 678 sayılı kararı ile 660 sayılı kararın uygulanmasının sağlanması için gereken tüm yöntemlerin kullanılmasına yetki verdi. Bunun üzerine 16 17 Ocak 1991 de Amerika Birleşik Devletleri ve müttefiklerinin Irak ı havadan bombardımanıyla Körfez Savaşı başladı. ABD nin hava ve kara operasyonları sonucu 27 Şubat 1991 de Irak kuvvetleri Kuveyt ten çekilmeye başladı. 3 Mart 1991 de Irak ateşkes koşullarını kabul etti ve barış görüşmelerine başlandı. 10 Kasım 1994 de Irak Ulusal Meclisi Kuveyt in sınırlarını ve bağımsızlığını tanıdı. 25 Mart/Nisan 1991 de Irak kuvvetleri ülkenin kuzey ve güneyinde çıkan Kürt ve Şii ayaklanmalarını şiddetli bir şekilde bastırdı. Ancak 10 Nisan 1991 de ABD Irak tan bölgedeki tüm askeri faaliyetlerini durdurmasını istedi. Nisan 1991 de ABD ve İngiltere nin girişimiyle Kürtleri korumak amacıyla 36. paralelin kuzeyinde ve Ağustos 23 Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 211 246. M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 232 250. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 205 215. 24 Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 291 299. Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 255 268. 25 Marion Farouk-Sluglett and Peter Sluglett; Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship, pp. 269 282. Tayyar Arı; Geçmişten Günümüze Orta Doğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, Alfa Yayınları, İstanbul 2004, ss. 553 591.
1329 1992 de Şiileri korumak amacıyla 32. paralelin güneyinde Irak uçaklarının girmesine izin verilmeyen uçuşa yasak bölgeler oluşturuldu. 26 14 Nisan 1995 de Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi 986 sayılı kararıyla Irak ın petrol ihracatına gıda ve ilaç satın almasına olanak verecek biçimde kısmen yeniden başlamasına onay verdi. Bu düzenleme petrol karşılığı gıda programı olarak adlandırıldı. Irak bu programı 1996 Mayısına kadar kabul etmedi. Programın uygulanmasına ancak 1996 Aralık ayında başlandı. 31 Ekim 1998 de Irak, Birleşmiş Milletlerin Irak ın kitle imha silahlarını imhasına nezaretten sorumlu komisyonu UNSCOM ile işbirliği yapmayı durdurdu. Bunun üzerine ABD ve İngiltere Irak ın nükleer, kimyasal ve biyolojik silahlarını imha etmek amacıyla Çöl Tilkisi Operasyonu adı altında bir hava bombardımanı düzenledi. 27 17 Aralık 1999 da Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi 1284 sayılı kararıyla UNSCOM un yerini almak üzere BM İzleme Değerlendirme ve Denetleme Komisyonu UNMOVIC i kurdu. Ancak Irak bu kararı kabul etmediğini açıkladı. 13 Eylül 2002 de ABD Başkanı George W Bush Birleşmiş Milletler Genel Kurulu için toplanan dünya liderlerine Irak ın yarattığı ağır ve yaklaşan tehdit konusunda harekete geçilmesi çağrısında bulundu. Bush bu çağrıya şüpheyle yaklaşan dünya liderlerine bu konuda bir şey yapmayacaklarsa ABD nin harekete geçmesini engellememelerini söyledi. Şubat 2003 de Irak ta bir diktatör Orta Doğu ya hâkim olmasını ve medeni dünyayı sindirmesini sağlayacak silahları üretip gizliyor ve biz buna izin vermeyeceğiz dedi. 28 Mart 2003 de BM silah denetim heyeti başkanı Hans Blix, Irak ın işbirliğini artırdığını ancak kararlara ne kadar uyduğunu tespit etmek için daha fazla ihtiyaç duyduklarını söyledi. Ancak 17 Mart 2003 de İngiltere nin Birleşmiş Milletlerdeki temsilcisi Irak konusundaki diplomatik sürecin son bulduğunu açıkladı. Silah denetçileri 26 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), Irak Maddesi, Cilt: 19, ss. 83 115. Tayyar Arı; Geçmişten Günümüze Orta Doğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, ss. 553 675. 27 Tayyar Arı; Geçmişten Günümüze Orta Doğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, ss. 553 675. 28 Tayyar Arı; Geçmişten Günümüze Orta Doğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, ss. 553 675.
1330 ülkeden tahliye edildi. ABD Başkanı George Bush, Saddam Hüseyin ve oğullarına 48 saatte ülkeyi terk etmezlerse savaş açılacağını söyledi. 29 9-İşgal Dönemi (ABD nin Irak ı işgali) (2003-) Kuveyt in kurtarılışını takiben BM Güvenlik Konseyi (UNSC) Irak ın tüm kitle imha silahlarını bırakmasını ve BM denetimine izin vermesini şart koşmuştur. Ancak Irak ın 12 yıl süresince BM Güvenlik Konseyi kararlarına uymaması üzerine ABD Mart 2003 de Irak ı işgal etmiştir. 30 20 Mart 2003 de Amerikan füzeleri sabaha karşı Bağdat a düşmeye başladı. Saddam Hüseyin i taşıyan bir konvoyu hedef aldığı belirtilen bu saldırı ABD öncülüğünde Saddam Hüseyin i devirmeye yönelik operasyonun başlangıcıydı. Bunu takip eden günlerde Amerikan ve İngiliz kara kuvvetleri ülkeye güneyden girdi. 9 Nisan 2003 de ABD güçleri Bağdat ın merkezine doğru ilerlemeye başladı. Saddam Hüseyin in kent üzerindeki denetimi çözüldü. Bunu izleyen günlerde Kürt Peşmergeler ve Amerikalı askerler kuzeydeki Kerkük ve Musul kentlerini aldılar. Başkentte ve diğer büyük kentlerde yaygın biçimde yağma olayları yaşandı. Nisan ayında ABD eski Irak rejiminin üyelerinden yakalamayı istediği en önemli 55 ismi açıkladı. Bu isimler bir iskambil destesi haline getirilip askerlere dağıtıldı. Eski Başbakan yardımcısı Tarık Aziz gözaltına alındı. Mayıs ayında Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, Irak ta ABD öncülüğünde kurulan idareyi destekleyen ve ekonomik yaptırımları kaldıran bir karar aldı. Irak taki Amerikalı idareci Paul Bremer, Baas partisi ile eski yönetimin tüm kurumlarının lağv edildiğini açıkladı. Temmuz ayında ABD idaresince atanan Geçici Yönetim Konseyi ilk kez toplandı. 31 Amerikan kuvvetlerinin komutanı askerlerinin düşük yoğunluklu gerilla savaşı ile karşı karşıya olduğunu söyledi. Ağustos 2003 de Irak taki saldırılar savaşa taraf 29 Tayyar Arı; Geçmişten Günümüze Orta Doğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, ss. 553 675. 30 Tayyar Arı; Geçmişten Günümüze Orta Doğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, ss. 553 675. 31 Tayyar Arı; Geçmişten Günümüze Orta Doğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, ss. 553 675.
1331 olmayanları da hedef almaya başladı: Bağdat'taki Ürdün elçiliğine yönelik bombalı saldırıda 11 kişi öldü. Bağdat taki Birleşmiş Milletler karargâhına yönelik bombalı intihar saldırısında BM nin Irak temsilcisinin de aralarında olduğu 22 kişi öldü. Kimyasal Ali diye tanınan ve Halepçe saldırısından sorumlu tutulan Saddam Hüseyin in kuzeni, Ali Hasan El Mecid yakalandı. Necef te düzenlenen bombalı saldırıda aralarında Şii lider Muhammed Bakr El Hâkim in de olduğu 125 kişi öldü. Saddam Hüseyin'in oğulları Uday ve Kusay Musul da düzenlenen silahlı baskında öldürüldü. 32 Ekim 2003 de Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, ABD nin gözden geçirdiği karar tasarısını kabul etti. Varılan uzlaşma ile Irak ta ABD öncülüğündeki yönetime meşruiyet kazandırıldı, ancak yönetimin uygulamada mümkün olan en kısa zamanda Iraklılara devredilmesi gerektiği vurgulandı. Ekim 2003 de Bağdat ta aralarında Kızıl Haç merkezinin de olduğu pek çok noktaya düzenlenen bombalı saldırılarda düzinelerce kişi öldü. Kasım 2003 de Irak ta güvenlik koşulları kötüye gitmeye devam etti. ABD Başkanı Bush un 1 Mayıs 2003 de savaşın sona erdiğini ilan etmesinden 6 ay sonrası itibariyle, Irak ta savaş sonrası ölen asker sayısı savaş sırasında ölenlerden daha fazlaydı. Sadece Kasım ayında ölen koalisyon askeri sayısı 105 oldu. Bu, savaşın başlamasından bu yana bir aydaki en yüksek kayıptı. 15 Kasım 2003 de Yönetim Konseyi ülkede yönetimi Iraklılara bırakmaya yönelik hızlandırılmış bir takvim açıkladı. Ve 14 Aralık 2003 de Saddam Hüseyin in yakalandığı dünyaya duyuruldu. 33 10-Irak ın Sosyo-Kültürel Dokusu Osmanlı dönemindeki Musul, Bağdat ve Basra eyaletlerinin bir araya gelmesiyle oluşan Irak 18 ayrı şehirden meydana gelmektedir. Yaklaşık 27 milyon nüfusa sahip olan Irak ın %97 si Müslüman (%65 Şii, %32 Sünni), %3 ü ise Hıristiyan dır. Etnik dağılım olarak ise %65 Arap, %17 Kürt, %10 Türkmen, %5 Asurî, %2 Arami (Süryani) ve diğer etnik unsurlardır. Şiiler Güney Irak ta yaşarken, Bağdat civarında Sünni 32 Tayyar Arı; Geçmişten Günümüze Orta Doğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, ss. 553 675. 33 Tayyar Arı; Geçmişten Günümüze Orta Doğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, ss. 553 675.
1332 Araplar, Kuzey Irak ta ise Kürt ve Türkmen nüfus yaşamaktadır. Irak oldukça genç bir nüfusa sahip olup nüfusun %55 i 15 64 yaş grubuna, %42 si 0 14 yaş grubuna, % 3 ü 65 yaş ve üzeri gruba dâhildir. Ortalama ömrün yaklaşık 66,5 yıl olduğu Irak ta bebek ölüm oranlarının yüksekliği (%6,2) önemli bir sorundur. Irak nüfusunun %58 i okuma yazma bilmektedir. Bu oran erkeklerde %70,7 ye çıkarken, kadınlarda %45 e inmektedir. 2000 yılı nüfus artış hızı %2.86 olarak tahmin edilmiştir. Resmi dili Arapça olan ülkenin diğer konuşulan dilleri: Kürtçe (Kürt bölgelerinde resmi dil), Türkçe, Asurîce, ve Ermenice dir. Irak ın diğer Arap ülkeleri ile karşılaştırıldığında geniş bir kentli orta sınıfa ve göreceli bir kalifiye işgücüne sahip olması dikkatleri çeker. 34 11-Arap Sosyalist Baas Partisi (ASBP) Arap dilinde yeniden doğuş anlamına gelen Arap Baas Sosyalist Partisi, her ikisi de Suriyeli olmakla beraber koyu birer Arap milliyetçisi ve Marksist olan Salahaddin Bitar ile Michel (Mişel) Eflâk ın öncülüğünde 1943 de Şam da kurulmuştur. 1944 de parti haline dönüşen Baas ilk kongresini 1947 de gerçekleştirerek Suriye de bağımsızlık sonrasının siyasi platformunda yerini almıştır. Kongre tarafından genel sekreterliğe getirilen Mişel Eflak aynı zamanda Rum Ortodoks kilisesine mensup bir kişiydi. Bu iki liderin yakınlığı öğrenciyken başlamış ve 1920 lerde beraber bulundukları Paris te 1929 da Arap Öğrenciler Derneğini kurmuşlardır. Salahaddin Bitar, 1989 da bir suikast sonucu Paris te hayatını kaybetmiştir. 35 Baas düşüncesi ve hareketi Irak a ilk kez 1949 da bir kaç Suriyeli öğretmen tarafından getirildi. Daha sonra Irak taki Baas hareketinin başına 1951 de Fuad Rikabi geçti ve Baas ın ülkedeki üye sayısı hızla arttı. Kasım 1959 da bir grup Baas üyesi General Kasım a suikast girişiminde bulundu, fakat başarısız oldu. Baas Partisi ilk kez 8 Şubat 1963 te General Kasım a karşı düzenlenen darbenin içinde yer aldı. Bu kanlı darbenin sonunda Nasırcı General Abdüsselam Arif devlet başkanı oldu. Darbenin 34 Irakta etnik grupların oranları ile ilgili geniş bilgi için bkz. Özkan Açıkgöz, Irak ın Etnik Sosyal Yapısı ve Büyük Ortadoğu Projesi, Büyük Ortadoğu Projesi Yeni Oluşumlar ve Değişen Dengeler, (Ed.) Atilla Sandıklı, Kenan Dağcı, TASAM Yayınları, İstanbul 2006. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 5 13, 127 154, 169 176, 240 244, 247 290. 35 Peter Mansfield, The Otoman Empire and its Successors, pp. 125 126.
1333 liderlerinden ve Baas üyesi olan General Hasan el Bekir ise başbakan oldu. Ancak Irak ta Baascıların denetimi uzun sürmedi ve iktidar içi mücadele dolayısıyla Baas ileri gelenlerinin konumlarının zayıflamasını fırsat bilen Abdüsselam Arif 18 Kasım 1963 de düzenlediği bir karşı darbe ile Baas ı tüm yönetim kademelerinden tasfiye etti. Ancak 17 Temmuz 1968 de Baas Partisi bir darbe ile iktidarı ele geçirdi. General Hasan el Bekir devlet başkanı oldu. Aynı zamanda Baas Partisi Genel Sekreteri ve Devrim Komuta Konseyi başkanı olan Bekir bu görevde 11 yıl kaldıktan sonra Temmuz 1979 da Saddam Hüseyin lehine başkanlıktan çekildi. 36 Baas ideolojisi, amaç olarak Ortadoğu da tek bir Arap devleti kurulmasını benimsemiştir. Partinin sloganı Birlik, özgürlük ve sosyalizm idi. Parti ideolojisi, parti birliğine ve dış baskılara karşı durmaya dayanıyordu. Baas hareketi Suriye de ortaya çıkmışsa da, Irak ta da taraftar bulmuştur. Baas Partisi Suriye ve Irak ta 1950 lerden itibaren iktidarda varlığını hissettiren ancak 1960 larda yaptıkları devrimlerle iktidarı bu iki ülkede iktidarı tamamen ele geçirmişlerdir. Hafız Esad ve Saddam Hüseyin Baas akımının son temsilcileridir. 37 Baas, Suriye milliyetçiliğinden çok Arap milliyetçisi bir parti olarak kurulmuş olmakla beraber, programında Suriye, Irak, Filistin ve Ürdün ü birleştirmeyi amaçlayan Bereketli Hilal üzerinde bir Büyük Suriye projesi bulunmaktaydı. İslamiyet ten ziyade Araplığı temel alan Baas ın, Hatay sorunu özellikle ilgilendiği konular arasında yer almaktaydı. Partinin 1947 de benimsenen programında, Baas partisinin milli, sosyalist, halkçı ve devrimci olduğu, Arap anavatanının Toros dağlarından Basra körfezine, Hint Okyanusuna ve Akdeniz e kadar uzanan topraklar olduğu ifade edilmekteydi. Ayrıca partinin programında, tek bir Arap milleti ve tek bir Arap devletinden söz edilmekte ve partinin dış politikasının temel ilkesinin Arap milliyetçiliği olduğu ifade edilmekteydi. Yabancı sermayeye karşı olan parti, özel mülkiyete de sınırlama getirmekteydi. Partinin referans aldığı temel ideoloji dinsel unsurlardan ziyade etnik unsurlardan yola çıkarak 36 Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 183 210, 211 246. 37 Peter Mansfield, The Otoman Empire and its Successors, pp. 125 126. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 183 210, 211 246.
1334 oluşturulmuştu. Partiye dinamizm veren din değil Pan-Arabizm di. Baas ideolojisinin ana ilkeleri tek bayrak, tek devlet, tek ordu ve tek Arap Dünyasıydı. 38 Baas yönetimi, sosyalist bir ekonomik politika takip etmiştir. Özel sektöre çok sınırlı bir hareket alanı bırakılmıştır. Demir-çelik ve petro-kimya endüstrisi başta olmak üzere bütün önemli yatırımlar devlet eliyle yapılmıştır. Ülkede geniş çaplı bir toprak reformu uygulanmıştır. Toprak reformu toplumsal yapıda değişiklik meydana getirmiş olmakla beraber ülkenin tarımsal üretiminde önemli bir artışa yol açmamıştır. Eğitim ve sağlık başta olmak üzere birçok kamu hizmeti halka ücretsiz olarak götürülmüş ve vergiler düşük tutulmuştur. Bu nedenle Irak ta halkın yaşam düzeyi 1990 a kadar çok iyi durumda olmuştur. Baas yönetiminin yaptığı bir yenilik de kadınlara verilen haklarla onların eğitim ve siyasal alana daha fazla katılmalarının önü açılmıştır. 39 Irak ın dış politikasında 1968 den 1988 e kadar sürekli değişiklikler yaşanmıştır. 1968 de Baas iktidara geldiğinde ülke Batıdan soyutlanmış ve birçok bakımdan Sovyetlere bağlı durumdaydı. Fakat bu politika İran-Irak savaşı sırasında değişmiş ve ABD, özellikle savaşın Irak ın aleyhine döndüğü 1982 yılından itibaren bu ülkenin önemli bir müttefiki haline gelmiştir. Irak, Ortadoğu da sertlik yanlısı bir politika izlemiş. 1967 savaşı sonrası BM 242 sayılı kararını tanımamış ve 1973 savaşında Suriye cephesine asker göndermiştir. 1973 de Kuveyt in sınır bölgesini işgal etmiş, ancak Arap Birliği ve Suudi Arabistan ın tepkisi üzerine geri adım atmış, fakat 1990 da Kuveyt i tamamen işgal ve ilhak etmiştir. 1979 da Mısır ın İsrail ile olan anlaşmasını tanımamış ve Mısır ı kınamıştır. 40 12-Etnik ve Dini Yapı 12.1. Türkmenler Irak ta yaşayan Türklere 1959 yılından sonra, Irak Devleti tarafından Türkiye ile olan kan ve kültür bağlarını unutturmak için, resmi olarak Türkmen denilmiştir. Birinci 38 Peter Mansfield, The Otoman Empire and its Successors, pp. 125 126. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 183 210, 211 246. 39 Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 247 290. M. E. Yapp, The Near East since the First World War, pp. 232 250. 40 Phebe Marr, The Modern History of Iraq, pp. 211 246.
1335 Dünya Savaşı ndan sonra Türkiye den koparılarak, Irak adı ile kurulan devletin vatandaşları olarak varlıklarını sürdüren Türk halkı, Lozan Konferansı sıralarında İngiliz heyeti tarafından Türkmenler olarak ifade edilmişlerdi. Irak ta cumhuriyet dönemini başlatan Abdülkerim Kasım yönetimi de, Türklerin Türkmen olduklarını, bu bakımdan Irak taki Türk topluluğunun Türkiye değil, Orta Asya kökenli olduklarını göstermeğe çalışmış ve güya Irak taki Türkmenlerin Türkiye ile olan soy ve kültür bağlarını böylece kesmeye çalışmıştır. 41 Türklerin Irak a ilk girişleri 674 tarihlerine kadar uzanmaktadır. Emevî Halifesi Muaviye tarafından Horasan a gönderilen Ubeydullah bin Ziyad 20.000 kişilik ordusu ile Ceyhun Nehri ni geçerek Buhara ya yönelir. Ancak Buhara prensesi Hatun emrindeki Türk kuvvetleri ile şiddetli çarpışmalardan sonra sulh yapmak zorunda kalır. Böylece Ubeydullah yapılan barıştan sonra, yanına aldığı Türk askerlerini Irak a götürerek, Basra ya yerleştirir. Tarihi kaynaklar, Basra ya yerleştirilen Türk askerlerinin 2000 kişi kadar olduklarını belirtmektedir. Ayrıca ünlü oryantalist J. H. Kramers, 12. yüzyılda Kerkük civarının başkenti Erbil olan Türk beyliği Begtekinliler in idaresinde olduğunu İslam Ansiklopedisi nde belirtmek suretiyle, bölgedeki Türk varlığının Osmanlı devletinden önceye dayandığını vurgulamaktadır. 42 Birinci Dünya Savaşı nın sonunda, toprakları İngiliz işgaline uğrayan Musul, Kerkük ve Erbil Türkmenlerinin ileri gelenleri, işgalci güçlere karşı mücadele etmek için, hemen harekete geçmişlerdi. Anadolu toprakları üzerinde yürütülen Milli Mücadele ye paralel olarak başlayan, bölgedeki hareketler, gücünü yine Anadolu dan alıyordu. İlk olarak, İngilizlerin, halkı Osmanlı devleti aleyhine kışkırtmalarını önlemek için, acil önlemler alınmağa başlandı. İngilizler bölgedeki aşiret reislerini yanlarına çekmek için büyük gayret gösteriyorlardı. Buna karşılık, Türklerin ileri gelen liderleri, İngilizlerin bu gayretlerini boşa çıkarmak için, olağanüstü çaba harcıyorlardı. Bunların arasında Erbil Türklerinin çok sevilen ve sayılan din âlimi Küçük Molla Efendi nin (1867 1943), halkı İngilizlere karşı mücadeleye davet eden ve işgalcilerin 41 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), Irak Maddesi, Cilt: 19, ss. 83 115. 42 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), Irak Maddesi, Cilt: 19, ss. 83 115.
1336 propagandalarına karşı uyanık olmaya yönelik konuşma ve sohbetleri büyük etki yapmıştır. 43 Irak Türkmenleri, Irak ın kuzeyinden itibaren Telafer, Musul, Erbil, Altunköprü, Kerkük, Tuzhurmatu, Kifri, Kara Tepe, Hanekin, Mendeli ve Bağdat ın güney doğusunda bulunan Bedre ye kadar uzanan bir şerit üzerinde yerleşmişlerdir. Türkmenlerin nüfusu, Irak devletin asimilasyon politikası doğrultusunda hem gizli tutulmuş, hem de gerçeği yansıtmamaktadır. Halen %10 civarında nüfusa sahiptirler. 1958 yılında Bağdat ta yayınlanan The Iraqi Revolution 14 th July Celebrations Committee adlı kaynağa ve 1987 de Londra da Inquiry Dergisi nde yayınlanan The Forgotteen Minority:The Turkomans of Iraq adlı makaleye göre 1957 yılında yapılan sayımda Irak ta 600.000 Türkmenin yaşadığı belirtilmiştir. Bu kaynaklara göre Irak ın % 8,94 ü Türkmen dir. Daha sonra Irak ta yayınlanan resmi kaynaklar ise Türkmenleri % 2 olarak göstermiştir. Türkmenlerin gerçek oranı % 13 tür. Irak taki Türkmen nüfus bugün ise 2 2,5 milyondur. 44 12.2. Kürtler Genel olarak Irak ta Kürtlerin isyanı 1920 lerden bugüne kadar aralıklarla süre gelmiştir. 1943 de Molla Mustafa Barzani liderliğinde Kürtler isyan etti. 1945 yılı sonunda isyan bastırıldı ve Molla Mustafa Barzani İran a kaçtı. 1946 da İran da Mahabad da kurulan Kürt Cumhuriyetinde kaldı ve daha sonra Haziran 1947 de 500 adamı ile birlikte Sovyet Rusya ya kaçtı. General Kasım Kürtlerin desteğini sağlamak için Sovyetler Birliği nde sürgünde bulunan Molla Mustafa Barzani nin 1958 de Irak a geri dönmesine izin verdi. Barzani 6 Ekim 1958 de Kahire üzerinden Irak a döndü. Ancak 16 Eylül 1961 de Kürtler isyan etti ve bu isyan 1963 te Kasım ın iktidardan düşmesine kadar devam etti. Kürtlerin ayaklanarak yol açtıkları istikrarsızlık, Kasım ın iktidardan düşmesine yol açan önemli bir faktör olmuştur. Şubat 1964 de ateşkes 43 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), Irak Maddesi, Cilt: 19, ss. 83 115. 44 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), Irak Maddesi, Cilt: 19, ss. 83 115. Irakta etnik grupların oranları ile ilgili geniş bilgi için bkz. Özkan Açıkgöz, Irak ın Etnik Sosyal Yapısı ve Büyük Ortadoğu Projesi, Büyük Ortadoğu Projesi Yeni Oluşumlar ve Değişen Dengeler, (Ed.) Atilla Sandıklı, Kenan Dağcı, TASAM Yayınları, İstanbul 2006.