Taarruz Helikopteri Simülatörü için İnsan Faktörleri Değerlendirmeleri Hakan İŞÇİ TUSAŞ Entegre Helikopter Sistemleri Hava Aracı Tasarım Müdürü 26 Kasım 2010 TUSAŞ TSKGV nin Bağlı Ortaklığıdır. HİZMETE ÖZEL 1/16
Uçuş Simülatörleri, eğitim faaliyetlerinin yanı sıra; Tasarım ve Geliştirme Faaliyetleri ile Kalifikasyon Faaliyetleri esnasında kullanılarak tasarımın beklenen performansı vermesine yardımcı olurlar. Uçuş Simülatörleri TUSAŞ TSKGV nin Bağlı Ortaklığıdır. HİZMETE ÖZEL 2/16
Taarruz Helikopteri Simülatörleri ise aynı amaçlarla; İleri Seviye Manevra Yeteneğinin Titreşim Koşullarının Silah Etkilerinin Pilot İş Yükünün ve Tehdit Ortamının da benzetimini gerektirdiklerinden, tasarım ve imalatları daha karmaşıktır. Uçuş Simülatörleri TUSAŞ TSKGV nin Bağlı Ortaklığıdır. HİZMETE ÖZEL 3/16
Taarruz Helikopteri TUSAŞ TSKGV nin Bağlı Ortaklığıdır. HİZMETE ÖZEL 4/16 4
Simülasyon İsterleri Mümkün Olduğu Kadar Çok Sivil Gereksinim, Gerektiği Kadar Askeri Gereksinim yaklaşımı çerçevesinde; Human Factors Aspects of Flight Deck Design INT/POL/25/14 (JAA) Guidance for Reviewing Certification Plans to Address Human Factors PSACE100 2001 004 Minimum Flight Crew AC.25.1523 / AC 23.1523 ile belirlenen isterler, Pilot İş Yükü ve İnsan Hatası Analizleri için NASA TLX MANPRINT Cooper Harper SWAT SHERPA yöntemleri ile doğrulanır. TUSAŞ TSKGV nin Bağlı Ortaklığıdır. HİZMETE ÖZEL 5/16
Simülasyon İsterleri Bugüne kadar Durum Muhakemesi Yeteneği konusunda yapılan çalışmalar, pilotun belirli bir zamanda durum hakkındaki bilgi seviyesi ölçümüne odaklanmışlardır. Günümüzde, bu yeteneğin sistem tarafından geliştirilebileceği ve bu gelişimin ölçülmesi gerektiği konusu tartışılmaktadır. Bunun sonucu olarak, mevcut isterlere ilave olarak Durum Muhakemesi Yeteneği nin ölçülmesi ile ilgili yeni bir gereksinim beklenmektedir. TUSAŞ TSKGV nin Bağlı Ortaklığıdır. HİZMETE ÖZEL 6/16
Geçerleme/ Doğrulama Süreci Hava Aracı Kalifikasyonunda uygulanan Pilot İş Yükü ve İnsan Hatası Geçerleme/ Doğrulama Süreci Ön Değerlendirmeler Fonksiyonel Değerlendirmeler Uçuş Testleri The Sikorsky (S 76) Helicopter Advance Demonstrator of Operators Workload (SHADOW) TUSAŞ TSKGV nin Bağlı Ortaklığıdır. HİZMETE ÖZEL 7/16
Zorlaştırıcı Askeri Faktörler Sürekli G Askeri hava platformlarında karşılaşılan fizyolojik zorlaştırıcı faktörler, İnsan Faktörleri değerlendirmelerinde dikkate alınmalıdır. Bu ortamın yaratılmadığı durumlarda değerlendirme yapılırken bu faktörler için ilave iş yükü ve insan hatası marjini sağlanmalıdır. Yapılan çalışmalar artan G stresinin pilotun algılama ve anlama yeteneğine negatif etkisi olduğunu göstermektedir. Gill, Albery and Ward çalışmalarında artan G yükünün algılama ve işyükünde önemli bir artış yarattığını göstermişlerdir. SWAT değerlendirmesindeki artışın, artan G ile orantılı olduğu gösterilmiştir. Ayrıca 4 G nin üzerindeki uygulamalarda pilotların sesli uyarıların yerini bulmakta zorlandığı gösterilmiştir. TUSAŞ TSKGV nin Bağlı Ortaklığıdır. HİZMETE ÖZEL 8/16
Titreşim Zorlaştırıcı Askeri Faktörler Sertifikasyon gereksinimleri (CS 29.771), kokpit ve göstergelerin pilotun görevlerini yerine getirmesi kabul edilebilir seviyelerde titreşim düzeyine sahip olmasını şart koşmaktadır. Var olan yüksek seviyeli titreşim görevlerin daha zor gerçekleştirilmesine ve iş yükünün artmasına sebep olmaktadır. TUSAŞ TSKGV nin Bağlı Ortaklığıdır. HİZMETE ÖZEL 9/16
Silah Etkileri Zorlaştırıcı Askeri Faktörler Silah atışlarının düzensiz doğası dolayısı ile bu kapsamda yapılan kalifikasyonlar ;sistem, kullanıcı ve platform için ayrı ayrı yapılmaktadır. Titreşim altında insan vücudunun konfor seviyesi muscle oxygenation and surface electromyography (SEMG) parametreleri ile kontrol edilebilir. Görece olarak fazla sayıdaki kontroller, değişik fonksiyonları kombine etmek ve önceliklendirmek yönünde ilave zorluk yaratmaktadır. TUSAŞ TSKGV nin Bağlı Ortaklığıdır. HİZMETE ÖZEL 10/16
Gece Operasyonları Zorlaştırıcı Askeri Faktörler Özellikle Gece Görüş Sistemi geliştirme projeleri ile paralel yürütülen Hava Aracı Kalifikasyonlarında, efor tekrarlarını engellemek için simülatör ortamında kalifikasyon çalışmalarını yürütmek faydalı olacaktır. TUSAŞ TSKGV nin Bağlı Ortaklığıdır. HİZMETE ÖZEL 11/16
Geliştirme Simülatörleri Yeni İnsan Faktörleri kavramlarının kullanıldığı havacılık projelerinde Geliştirme Simülatörleri önemli bir yer tutmaktadır. TUSAŞ projelerinde ağırlıklı olarak SEL (Sistem Entegrasyon Laboratuvarları) bu amaç ile kullanılmaktadır. Bahsedilen tüm zorlaştırıcı askeri faktörlerin (sürekli G, titreşim v.b.) bir arada benzetimi teknik bir zorluktur. TUSAŞ TSKGV nin Bağlı Ortaklığıdır. HİZMETE ÖZEL 12/16 12
Referanslar Perception and Cognition Under Military Aggravating Factors, AIAA Modeling and Simulation Technologies Conference H. İşçi, S. Şimsek, Ö. Tekinşen, İ. Süer; Toronto, Ontario, Aug. 2 5, 2010, AIAA 2010 8095 Man Machine Interface Requirement Validation in Military Aircraft Certification H. İşçi; SAE International Journal of Aerospace March 2010 vol. 2 no. 1 54 58 Human Error Analysis in a Military Multi Crew Application H.İşçi; SAE 2010 World Congress & Exhibition, April 2010, Detroit, MI, USA, Session: Military Vehicle: Human Modeling and Simulation, Paper Number: 2009 01 2293 TUSAŞ TSKGV nin Bağlı Ortaklığıdır. HİZMETE ÖZEL 13/16
Sonuç Havacılık projelerinde uygulanan İnsan faktörleri yaklaşımı incelenerek değerlendirmelerin hangi aşamasında simülatöre ihtiyaç olduğu belirtilmiştir. Taarruz Helikopteri Projelerinde söz konusu olan titreşim, silahtan kaynaklı etkiler ve sürekli G ortamının yaratabileceği etkiler incelenmiştir. Doğrulama / geçerleme çalışmalarında kullanılabilecek böyle bir simülatörün; Teknik isterlerinin belirlenmesi Tasarımı İmalatı ve İşletmesi için gereken altyapı ülkemizde mevcuttur. TUSAŞ TSKGV nin Bağlı Ortaklığıdır. HİZMETE ÖZEL 14/16
TEŞEKK EKKÜRLER TUSAŞ TSKGV nin Bağlı Ortaklığıdır. HİZMETE ÖZEL 15/16 15
Temas Bilgileri Hakan İŞÇİ TUSAŞ Entegre Helikopter Sistemler Hava Aracı Tasarım Müdürü hisci@tai.com.tr TUSAŞ TSKGV nin Bağlı Ortaklığıdır. HİZMETE ÖZEL 16/16 16