UNESCO Yolunda Bir Kültürel Miras Kenti: Ayvalık H. Sercan Sağlam Politecnico di Milano 28 Ağustos 2015
İçindekiler 1- Giriş 2- Kısa Ayvalık Tarihi 3- UNESCO Dünya Miras Listesi, Kriterler ve Türkiye den Örnekler 4- Argümanlar 5- Sonuç ve Değerlendirme
Giriş UNESCO Dünya Mirası Listesi uluslararası bir prestije sahip olup tüm insanlık için önem arz eden kültürel mirasların en üst standartlarda korunması ve değerlendirilmesi için kritik bir eşiktir. Bu bağlamda Ayvalık'ın UNESCO tarafından ele alınması ve listeye dahil edilmesi hiç şüphesiz ki ilçenin mevcut turistik potansiyelinin daha sürdürülebilir bir şekilde kullanılmasına vesile olup bu eşsiz kentin kurulacak en uygun koruma-kullanma dengesiyle yaşamasını sağlayacaktır. Tüm bu durumların sağlanması halinde zaten halihazırda yerel ve uluslararası bir şöhrete sahip olan Ayvalık'ın kültürel miras turizmi kapsamında ve UNESCO çatısı altında dünyanın diğer birçok yerinde olduğu gibi çok büyük bir kalkınma yaşayacağı kesindir. Bu yüzden gerekli çalışmalara hız verilmesi gerektiği gibi yerel halkın da bu sürece destek ve katılımı elzemdir.
Kısa Ayvalık Tarihi Ayvalık ta Helenistik (MÖ 330-30) ve Roma (MÖ 30-MS 395) çağlarına ait yerleşim yerleri bulunmaktadır. Bizans verilerine dayanılarak Roma döneminde önemi arttığı öğrenilen şehrin Bizans döneminde önemini yavaşça kaybettiği ve yerleşimin Ayvalık'ta yer alan İlkkurşun Tepesi eteklerine kaydığı düşünülmektedir. Kentin daha sonraki çağlardaki gelişimi de bu bölge merkezli olmuştur. Kent, ilkçağda Misya, Hititler, Frigler ve Lidya, ortaçağda ise Roma ve Bizans İmparatorluğu egemenliğine girmesine rağmen bu medeniyetlere ait önemli sayılabilecek eserler bulundurmamaktadır. 14. yüzyıldan itibaren Osmanlı İmparatorluğu hakimiyetine girmiş, kentsel açıdan en parlak dönemini 18. yüzyılın ikinci yarısından 20. yüzyılın ilk yarısına kadarki süreçte yaşamıştır.
Kısa Ayvalık Tarihi 1750-1760 yılları arasında Ege Adalarından, Girit ten ve Yunanistan dan gelen Rumlar önce Kabakum, Eğribucak ve Küçükköy yerleşimlerine, sonra da kentin bulunduğu bölgeye yerleşmişlerdir. Gelenlerin memnuniyeti bölgeye göçü hızlandırmış, artan nüfusla beraber küçük bir köy olan Ayvalık kaza olmuştur. Osmanlı kaynaklarında Ayvalık adına ilk kez 1772 yılında yayınlanan bir fermanla rastlanmaktadır.
Kısa Ayvalık Tarihi 18. yüzyılın ortasında Ayvalık a özerklik statüsü verilmiştir ve kentteki Rumlar bu sayede ticari ve mimari imtiyazlara sahip olmuşlardır. Küçük Kaynarca Antlaşması (1774) ile bu özerklik statüsü daha da genişlemiştir. İdari yapısı ve güvenlik birimleri Türklerden oluşan şehirde Türk nüfus civar köylere kayarken merkezde hemen hemen sadece Rumlar yaşamaya başlamıştır.
Kısa Ayvalık Tarihi 1821 Yunan İsyanı na destek veren şehir boşaltılmış, 1824 te kent sakinlerinin geri dönmesine izin verilmiş, 1830 da çıkarılan bir fermanla da tüm malları iade edilmiştir ve yeniden mülkiyet hakkı tanınmıştır. 1831-1833 yılları arasında yerel halk vergiden muaf tutulur, şehir de 1842 yılında kaza yapılarak Karesi (Balıkesir) sancağına bağlanarak özerklik statüsünü yitirir.
Kısa Ayvalık Tarihi 1821 isyanından sonra ekonomik yönden uzunca bir süre durgunluk gösteren ilçe, 1880 yılında limanının genişletilmesiyle eski canlılığını yeniden kazanmıştır 1894 te Ayvalık ta 21.486 Rum, 180 Türk yaşamaktadır 1914 te Ayvalık ta 31.445 Rum, 454 Türk yaşamaktadır 1917-1919 yılları arasında Ayvalık ta Osmanlı karşıtı isyanlar vuku bulur ve sonrasında yerel halk Yunan işgaline destek verir Tehcir sonucu kentteki Rum nüfus azalır, Türk nüfus artış gösterir 1922 de gerçekleşen mübadele sonucu Rum nüfusun tamamı gönderilirken yerlerine Midilli, Girit ve Rumeli şehirlerinden toplam 14.971 kişi getirilmiştir. 1944 te 6.9 şiddetinde yaşanan deprem Ayvalık a ciddi zarar verir
UNESCO Dünya Miras Listesi ve Türkiye 15 Dünya Miras Listesi 60 Dünya Miras Geçici Listesi
UNESCO Dünya Miras Listesi ne Alınma Kriterleri 1- İnsanın yaratıcı dehasının üst düzeyde bir temsilcisi olması 2- Dünyanın bir kültür bölgesinde veya bir dönemde mimarlık veya teknoloji, anıtsal sanatlar, kent planlama veya peyzaj tasarımı alanlarında önemli gelişmelere ilişkin insani değer alışverişlerine tanıklık etmesi 3- Yaşayan veya yok olan bir kültür geleneğinin veya uygarlığın istisnai, ender rastlanan bir temsilcisi olması 4- İnsanlık tarihinin önemli bir aşamasını veya aşamalarını gösteren bir yapı tipinin, mimari veya teknolojik bütünün veya peyzajın istisnai bir örneği olması 5- Özellikle geri dönülmez bir değişimin etkisi altında hassaslaşmış olan çevre ile insan etkileşiminin veya bir kültürün/kültürlerin temsilcisi olan, geleneksel insan yerleşimi, arazi kullanımı veya deniz kullanımının istisnai bir örneği olması 6- İstisnai evrensel önem taşıyan sanatsal veya edebi eserler, inançlar, fikirler, yaşayan gelenekler ve olaylarla doğrudan veya dolaylı olarak ilgili olması (Komite bu kriterin tercihen diğer kriterler ile birlikte kullanılması gerektiğini kabul etmektedir.) 7- Üstün doğal görüngelere veya eşsiz doğal güzelliklere ve estetik öneme sahip alanları içermesi 8- Yaşamın kaydı, yer şekillerinin oluşumunda devam eden önemli jeolojik süreçler veya önemli jeomorfik veya fizyografik özellikler dahil dünya tarihinin önemli aşamalarını temsil eden istisnai örnekler olması 9- Kara, tatlı su, kıyı ve deniz ekosistemleri ve hayvan ve bitki topluluklarının evrim ve gelişiminde devam eden önemli ekolojik ve biyolojik süreçleri sunan istisnai örnekler olması 10- Bilim veya koruma açısından istisnai evrensel değere sahip tehlike altındaki türleri içeren yerler de dahil, biyolojik çeşitliliğin yerinde korunması için en önemli ve dikkat çeken doğal habitatları içermesi
Türkiye den Örnekler İstanbul (UNESCO Dünya Miras Listesi) İstanbul ve tarihi alanları 1985 Kriterler: 1, 2, 3, 4 (1) İstanbul un tarihi alanları Bizans ve Osmanlı dönemlerinin en kayda değer ve şaheser olarak nitelendirilebilecek anıtlarına ev sahipliği yapmaktadır. (2) İstanbul un anıtları tarih boyunca Avrupa ve Yakın Doğu mimarisini etkilemiş, askeri, dini ve saray mimarisi bakımından ilham verici bir örnek olmuştur. (3) İstanbul Bizans ve Osmanlı medeniyetlerinin özel bir tanığı olup birçok farklı çeşitten mimari ve sanatsal açıdan yüksek kalitede örnek yapılara sahiptir. Bunlar sur, saray, kilise, cami, hamam, konut vb. şeklindedir. (4) Şehir sahip olduğu anıtlarla insanlık tarihinin önemli bir dönemini yansıtmakta olup Topkapı saray kompleksi ve başlıca camiler külliyeleriyle birlikte buna başlıca örnektir.
Safranbolu (UNESCO Dünya Miras Listesi) Safranbolu şehri ve konaklar başta olmak üzere mimari eserleri 1994 Kriterler: 2, 4, 5 (2) Kent, yüzyıllar boyunca kervan ticareti sayesinde kalkınmış olup sivil mimarlık örneği ve kamu yapıları bazında yüksek bir standarda sahip olmuş ve mimari açıdan Osmanlı Devleti sınırları içerisinde kentsel gelişim açısından önemli bir etki yaratmıştır. (4) Kervan ticareti yüzyıllarca doğu ile batı arasındaki başlıca bağlantı olup önemli ticari rotalar üzerinde karakteristik kentler ortaya çıkmıştır. Demiryolunun yaygınlaşması ile bu kentler başlıca varoluş sebeplerini yitirmişler ve başka ekonomik kaynaklar yaratmışlardır. Kervan ticaretinin ortadan kalkması ile Safranbolu nun yeni sosyoekonomik kimliği Karabük demir çelik işleri üzerinden oluşmuş ve korunmuş olan tarihi kent merkezinde kendisine yer bulmuştur. (5) Safranbolu tipik bir Osmanlı şehri olup topografyası ve tarihi merkezi arasında özgün bir etkileşime sahiptir.
Ceneviz Ticaret Yolu nda Akdeniz den Karadeniz e Kadar Kale ve Surlu Yerleşimleri (UNESCO Dünya Miras Geçici Listesi) Galata Kulesi ile Yoros Foça, Çandarlı, Amasra, Akçakoca ve Sinop Kaleleri 2013 Kriterler: 2, 4 (2) Cenevizliler Ortaçağ da ticari açıdan öncü bir rol oynamışlar ve Akdeniz den Karadeniz e kilit noktalara müstahkem ticari yerleşimler kurmuşlardır. Bu yerleşimler önemli bir döneme tanıklık etmiş olup farklı medeniyetlerin etkileşimine maruz kalmıştır. Buna ek olarak Akdeniz ve Karadeniz kıyılarındaki Ceneviz yerleşimleri mevcut yapıların entegrasyonu, şehir planlama ve de peyzaj açısından büyük önem taşımaktadır. (4) Anadolu kıyılarında bulunan korunaklı ve ticari fonksiyonlu Ceneviz yerleşimleri türünün en iyi korunmuş, denizcilik yapıları ile şehir planlama arasındaki ilişkiyi yansıtan, kendine özgü örnekleri olarak kabul edilmektedir. Tüm bu yapılar Cenevizlilerin kendine has mimari eserleri görünümündedir.
Mardin (UNESCO Dünya Miras Listesi Projesi) Kriterler: 2, 3, 4 Çalışmalar 2013 te başlamıştır Proje, AB Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (IPA) çerçevesinde Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından yürütülen Bölgesel Rekabet Edilebilirlik Operasyonel Programı çerçevesinde finanse edilmektedir Valilik öncülüğünde uygulanacak proje kapsamında sürdürülebilir bir turizm stratejisi, uygulanabilir bir aksiyon planı ve etkin bir yönetişim modeli geliştirilecektir Yurt içi ve dışında ilin daha iyi tanıtılmasına katkı sunacak proje ve kampanyalar hazırlanacaktır Projenin maliyeti 9,2 milyon Euro dur
Argümanlar 22-23 Mayıs 2015 tarihlerinde yapılan sempozyum sonuçları; 1- Kara, deniz, birçok ada ve yarımadanın ayrışmaz bir bütünlük içererek oluşturduğu ender topoğrafyası, 2- Zeytinlikler, ormanlık alanlar, kıyı ve denizin bir araya gelmesiyle oluşmuş zengin flora ve faunası ile diğer canlı türleri ile oluşan biyo-çeşitliliği, 3- Su altı doğal ve kültürel mirası, 4- Ayvalık Körfezi nde antik dönemden bugüne yerleşimin sürekliliğini sağlamış çok sayıda yer altı ve yer üstü arkeolojik kültürel mirası, 5- Mimari, tarihi ve dini açıdan çok önemli anıtları, endüstri yapılarını ve sivil mimarlık örneklerini barındıran kent dokusu, 6-19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren zeytin endüstrisi mirasının izlenebildiği Depolar Bölgesi ve bu bölgedeki depolar ve fabrikaların temsil ettiği işlevsel ve mekansal süreklilik, 7- Göçlerle şekillenmiş çok-kültürlü sosyo-kültürel yapısı, eğitim ve kültürel alandaki duyarlılığı ve bu yapının sonucunda ortaya çıkan kentsel ve mimari değerleri, 8- Bölgedeki ilk yerleşimlerden bu yana zeytinciliğin Ayvalık Körfezi nin ana geçim kaynağı olması ve bunun sonucu olarak doğal alanlar, tarım alanları ve kentsel alanların oluşturduğu bütüncül doğal ve kültürel peyzaj, 9- Ege de süregelen yabani ot, sebze ve zeytincilik kültürünün birleşimiyle ortaya çıkan mutfak ve yaşam kültürü, bunun kültürlerarası bir paylaşım olarak yere özgü bir nitelik kazanması; gibi değerleriyle, özgünlük ve bütünlüğe sahip bir kültürel peyzaj olduğu saptanmıştır.
Argümanlar UNESCO başvuru süreci kapsamında vurgulanabilecek argümanlar; Tarih içerisinde Ayvalık kentinin gelişimi ele alındığında baskın bir Antik Yunan, Roma, Bizans, Ceneviz veya Osmanlı dönemine rastlanmamaktadır. Rumlar tarafından 1700 lerin ortalarında kazanılan özerklik neticesinde Ayvalık'ın küçük bir sahil kasabasından önemli bir ticaret ve liman şehrine dönüştüğü görülmektedir. Bu süreç içerisinde 1821 Yunan İsyanı sebebiyle bu isyana destek veren Rum nüfusun bir süreliğine kentten sürülmesi ve 1842'de şehrin Karesi Sancağı'na bağlanarak özerklik statüsünü bütünüyle yitirmesi başlıca gerileme dönemleri olmuştur. 1856 Islahat fermanıyla birlikte Gayrimüslimlerin yeni kilise inşaatı yapabilme hakkını elde etmeleri sonucu Ayvalık'ın kentsel gelişimi tekrardan ivme kazanmıştır. Köklerini Bizans mimarisinden alan ve yapıldıkları dönemde revaçta olan Neoklasisizm akımını da yansıtan detaylara sahip birçok anıt eser yerel teknik ve malzemelerle inşa edilmiştir. Bu bağlamda Ayvalık Batı Anadolu Rum mimarisinin günümüze en eşsiz ve de kentsel ölçekte bütüncül ulaşmış örneğini teşkil etmektedir. En başta dini anıtları ve zeytin temelli ürünlere yönelik endüstriyel mirası, daha sonra da malzeme, işçilik ve üslup bakımından tamamen yöreye özgü konut tipolojisi ile yakın coğrafyada bu açıdan benzeri bulunmayan bir yerleşimdir.
Argümanlar Örneğin İzmir'de Kurtuluş Savaşı'nın son dönemlerinde ve özellikle de Büyük İzmir Yangını neticesinde artık Batı Anadolu'da bulunmayan Rum nüfusa ait mimari mirasın çok büyük bir kısmı yitirilmiş, Ege kıyılarındaki diğer yerleşimler ise asla Ayvalık önemi ve büyüklüğünde bir kentsel dokuya sahip olmayıp, ağırlıklı olarak da Türk nüfus barındırmıştır. Şu husus da ayrıca önemlidir ki, Ayvalık bir Yunan şehri olarak değerlendirilmemeli, tamamen yöreye özgü ve uzun yıllar boyunca farklı bileşenler ile etkileşime girerek bunların sentezi neticesinde gelişmiş ve yapılaşmış çevresi ile de yörenin tarihini direkt olarak yansıtan adeta bir müze kent olarak ele alınmalıdır. Bu yüzden de yapısı itibariyle İç Anadolu veya Trakya'daki kentlerden farklılık gösterdiği gibi aynı şekilde Yunan anakarası ya da Ege adalarında bulunan yerleşimlerden de ayrılmaktadır. Yunan Ordusu tarafından işgal edilen kentin 1922'de geri alınması ve mübadele sonucu 1923'te Rum nüfusun tamamını kaybetmesi Ayvalık tarihine damga vurmuş mimari, sosyal ve kültürel bu ilk sürecin sonu olup yeni ve kente değer katacak bir başka süreci başlatmıştır. Artık geri dönüşü olmayan bu kırılmadan dolayı bu ilk sürecin geride bıraktığı iz olan Ayvalık tarihi merkezi bu ölçüde eşine bir başka yerde rastlanamaz ve de tarihi olayların kesin sonuçlarından ötürü artık devam ettirilemez durumda olduğu için türünün en önemli, hatta bazı açılardan tek örneği olarak karşımıza çıkmaktadır.
Argümanlar 1923 sonrası dönemde şehre Ege adaları ve Batı Trakya'dan gelen mübadiller yerleşmiş ve daha ziyade savaşın en sıcak aylarında gerçekleşip görece kısmen sayılabilecek zararlar durarak bir sene boş kalan şehir bu sefer bir başka sosyokültürel kimlik ile hayata dönmüştür. Bu ikinci dönem yıkıcı olmaktan ziyade kentin yapılaşmış çevresini geliştirmiş, mevcut kiliselerden camiye çevrilenlere radikal değişiklikler yapılmayarak yeni mimari öğeler eklenmiş, endüstriyel yapılar ve konutlar tekrardan kullanılmaya başlanmış, Türk nüfusun ihtiyaçlarına hitap edecek çarşı, hamam ve çeşme gibi yeni yapılar eklenmiştir. Böylece mübadele öncesi dönemde sadece Hamidiye Camii'nden ibaret olan Türk eserleri kayda değer sayıda ve karakteristik nitelikte bir artış göstermiştir. Günümüzde Yunanistan sınırları içerisinde kalan bölgelerden gelen mübadiller de sosyokültürel yaşantılarını ve buna paralel sahip oldukları tüm zenginliklerini Ayvalık'a taşıma ve burada devam ettirme imkanı bulmuştur. Mübadele sonrası eski ticari canlılığını yakalayamayan kent merkezinin nüfus doygunluğuna ulaşması da zaman almış, bu yüzden de büyük bir yıkıma ihtiyaç duyulmazken mevcut yapı stoku doyurulmaya çalışılmıştır. Bu yüzden de Birinci ve İkinci Ulusal Mimarlık akımlarının kente büyük bir yansıması olmamıştır. Daha sonra 1976'da gelen kentsel sit kararı da yeni yapılaşmanın dış mahalleler şeklinde gelişmesini sağlamış ve kent merkezi bugünlere büyük ölçüde korunarak gelmiştir.
Argümanlar Günümüzde Ayvalık'ın eski kısmı tarımsal endüstri kimliğini tarihi bir miras şeklinde yaşatmakta olup bu faaliyetler ağırlıklı olarak dış kesimlere kaymıştır. Merkezde ise bundan beslenen bir hizmet ve turizm sektörü ön plana çıkmış, kentin tarihi potansiyeli de bunu destekleyen en güçlü faktör olmuştur. Bu açıdan Ayvalık kent merkezi tarım, sanayi veya inşaat sektörlerinden ziyade turizme meyilli olduğu gibi şehrin kültürel miras potansiyeli ve mevcut yönetmelikler de bu yönde önemli etkenler olmuştur.
Sonuç ve Değerlendirme Kazanılacak bir UNESCO Dünya Mirası Listesi etiketi Ayvalık'a dair küresel ölçekte bir farkındalık yaratacak ve kentin marka değerini artıracaktır.
Teşekkürler