YRD. DOÇ. DR. ALEV GÜRBEY

Transkript

1 YRD. DOÇ. DR. ALEV GÜRBEY

2 KÜLTÜREL PEYZAJLAR İnsanlığın karşılaştığı en büyük sorunlardan biri su, toprak, flora, fauna gibi çevre kaynaklarının güncel gereksinimleri karşılaması yanında korunarak sürekliliğinin sağlanmasıdır. Peyzaj, içinde biyotik ve abiyotik ögeleri barındıran; bir anlamda doğal ve yapay birçok bileşene sahip olan ve bu biçimlenmede doğrudan kültürün ve toplumsal kabullerin etkili olduğu oluşumdur. Kültür; toplumların yaşam biçimleri, gelenek ve göreneklerinin, üretim olanaklarının bileşkesi olarak toplumsal kimliğin özüdür. Bu kimlik yüzyıllar boyunca birikmiş yaşamsal ögeleri içeren ve toplumları tanımlı kılan, uygarlık olarak nitelenmelerini sağlayan ve süreç gerektiren bir olgudur. Kültür, çevre biçimlenmesinde doğrudan etkili olan en önemli olgu olarak çevre oluşumunda da en temel belirleyicilerden biridir.

3 Gerek kentsel gerekse kırsal çevrelerde ilk etapta algılanan kültürel imge, yerleşimlerin genel silüet özelliklerinin tanımlanmasında ve kimliklerinin oluşumunda belirleyici olmaktadır. Bir kültürel peyzaj alanının kimliğinde; - coğrafi konum, - alanın sahip olduğu doğal değerler, - tarihi olaylar, - insan eli ile oluşturulmuş yapılanma biçimi, - estetik değerler, - alanın taşıdığı simgesel değerler ve - sosyo-ekonomik yapı belirleyici olmaktadır. Çevre ile kültür ilişkisinin ortaya konduğu bu aşamada öncelikle çevre oluşumu, kültürel varlıklar ve kültürel peyzajlar kapsamında kültür varlıkları, sit ve koruma (korunma) kavramlarının tanımlanması gerekmektedir. Bu tanımlar ile çevre ve kültürel peyzaj bileşenlerini kavramak ve kültürel peyzajlar kapsamında karşılaşılabilecek oluşumları yorumlayabilmek daha kolay olacaktır.

4 Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Mevzuatı, 1983 tarihli, 5226 sayılı kanun ile değişik 2863 sayılı T.C. Kültür Bakanlığı, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yasası na göre; «Kültür varlıkları, tarih öncesi ve tarihi dönemlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan yer üstünde, yer altında ya da su altındaki bütün taşınır ve taşınmaz varlıklardır.» Kültür varlıkları; değişik uygarlıkların sanat anlayışlı, bilim ve teknoloji düzeyi, sosyal yaşamı hakkında somut veriler sağlayan ve korunmalarında kamu yararı görülen eşya ve yapıtlar olarak tanımlanmaktadır. Kültür varlıklarının korunması ile ilgili ilkelerin yer aldığı Venedik Tüzüğü nde, geçmiş dönemlerde arkeolojik kalıntılar ile sadece büyük ölçekli ve özellikle cami, han, hamam, medrese gibi yapıları kapsayan varlıklar anıt sözcüğü ile tanımlanmıştır.

5 1960 lı yıllardan sonra Dünya daki koruma yaklaşımlarına paralel olarak içeriği genişletilen bu kavram, sivil mimarlık örnekleri gibi daha alt ölçekteki varlıkları da içermeye başlamıştır. Bu gelişmeler ve çeşitlenme kapsamında sadece anıtsal yapılar değil; çok daha küçük ölçekli konutlar, bu konutların oluşturduğu tarihi kent dokuları ve diğer taşınır ve taşınmaz değerler kültürel miras olarak tanımlanmıştır yılında kültür varlıklarının korunması ile ilgili olarak yapılan bir diğer çalışma olan Amsterdam Bildirgesi daha kapsamlı olan bu tanımı kabul etmiştir lerde kültürel ve doğal değer, daha sonra da bugün kullanılan kültür ve doğa varlığı terimleri kullanılmaya başlanmış ve Türkiye deki, yasal/yönetsel biçimlenmede de bu terminoloji kullanılmaya başlanmıştır li yıllarda Dünya Miras Listesi yine miras sözcüğünü gündeme getirmiş, ancak varlık sözcüğü kültürel zenginliği tarif ve tanımlaması açısından daha doğru olmuştur.

6 Bu gelişim süreci bağlamında kültür ve doğa varlıklarının neleri içerdiğini açıklamak gerekmektedir. Bu varlıkların fiziksel nitelikleri göz önünde bulundurulduğunda bu varlıklar: Taşınır kültür varlıkları, Taşınmaz kültür ve doğa varlıkları (5226 sayılı yasa ile değişik 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yasası) olarak gruplandırılmışlardır. Kültürel peyzajların ayrılmaz bir parçası olan ve kültürel peyzajlara değer katan taşınmaz kültür ve doğa varlıkları, anıtlar ve sitlerdir.

7 ANITLAR tek yapı ya da farklı işlevlerin bir arada toplandığı yapılar grubu biçiminde yani külliye olarak inşa edilmiş kültür varlıkları olabilmektedir. Örneğin İstanbul-Ayasofya Camii, Bursa-Ulu Camii, Konya-İnce Minareli Medrese tek yapı ölçeğinde anıt olarak nitelenen taşınmaz kültür varlıkları iken, Ayasofya Camii Edirne-Selimiye Külliyesi, Bursa-Muradiye Külliyesi, Aydın-Nasuh Paşa Külliyesi gibi yapılanmalar cami, medrese, şifahane, imaret, türbe gibi farklı işlevlere sahip yapıların bir arada inşa edildiği külliyelere örnek yapılanmalardır. İnce Minareli Medrese Farklı uygarlık ve dönemlere ait bütün bu yapılanmalar da kültürel peyzajları zenginleştiren ayrılmaz bileşenleridir. Muradiye Külliyesi

8 DOĞAL ANITLAR ise özgün doğal değerleri kapsamaktadır. Ender jeolojik oluşumlar, peri bacaları, kanyonlar, mağaralar, traverten oluşumları, şelaleler, yöreye özel endemik bitki türleri, yüzyıllık ağaçlar gibi özel nitelikli, nadir bulunan ya da herhangi bir alana ya da mekana zenginlik katan ve nitelik kazandıran değerlerdir. Saklıkent Kanyonu Örneğin Antalya-Alanya, Damlataş Mağarası, Muğla-Fethiye, Saklıkent Kanyonu, Antalya, Kurşunlu Şelalesi, Erzurum, Tortum Şelalesi, Denizli, Pamukkale taşınmaz doğa varlıklarıdır. Pamukkale

9 SİTLER Sitler, tarih öncesinden bugüne kadar gelen çeşitli uygarlıkların ürünü olan ve yaşadıkları dönemlerin sosyal, ekonomik, mimari ve benzeri özelliklerini yansıtan kent kalıntıları, önemli tarihi olaylarının geçtiği yerler ve saptaması yapılmış doğa özellikleri ile korunması gerekli alanlardır. Bu genel tanım yanında kendi özellikleri doğrultusunda farklı sit türleri de bulunmaktadır. - DOĞAL SİT - TARİHİ SİT - ARKEOLOJİK SİT - KENTSEL SİT - KARMAŞIK SİT - KORUMA

10 - DOĞAL SİT, doğal oluşumları ya da insanlar tarafından gerçekleştirilen düzenlemeler sonucu korunacak değere sahip olan doğa alanlarıdır. Kapadokya Bölgesi nde yer alan ve bugün Göreme Ulusal Parkı olarak tanımlanan Göreme Vadisi ve Ihlara Vadisi sahip oldukları doğal jeolojik oluşumlar ile doğal sitlere verilecek örnek alanlardır. Göreme Ulusal Parkı

11 - TARİHİ SİT, önemli bir tarihi olay ile ilgili olan, önemli tarihi olayların geçtiği ya da bir ulusun geleceği ile ilgili önemli bir tarihsel gelişime tanıklık etmiş alanlar, yerler tarihi sit alanlarıdır. Örneğin önemli bir savaşa sahne olmuş Malazgirt Ovası, Çanakkale Savaşları nın gerçekleştiği Gelibolu Yarımadası, Atatürk ün Kurtuluş Savası sırasında Büyük Taarruz u yönettiği Kocatepe bu kapsamda verilebilecek örneklerdir. Gelibolu Yarımadası Kocatepe

12 - ARKEOLOJİK SİT, tarih öncesinden Endüstri Devrimi sonrasına kadar olan dönemde yaşamış uygarlık ve kültürlere ait yerleşimsel ya da yapısal kalıntıların bulunduğu alanlardır. Bu anlamda değerlendirildiğinde Anadolu tüm tarihi dönemlere ilişkin arkeolojik sitler açısından oldukça zengindir. Çatalhöyük, Boğazköy, Hattuşaş, Truva Anadolu nun daha erken dönem arkeolojik sitlerine örnek yerleşmeler iken Bergama, Efes, Aphrodisias, Perge, Side gibi arkeolojik sitler ise antik dönem yerleşmelerine örnek olacak arkeolojik sitlerdir. Hattuşaş-Çorum Efes-İzmir

13 - KENTSEL SİT, eski kentlerin dokusal özelliklerini, yapısal özelliklerini, sokak, meydan gibi kentsel açık mekan kültürünü, konut yapılarını ve geleneksel yaşam biçiminin yansımalarını yapısal çevre olarak bünyesinde barındıran mahalleler, alanlar kentsel sit olarak tanımlanmaktadırlar. Anadolu nun birçok kenti ve ilçesi bu nitelikte yerleşmelerdir ya bu kentsel alanlarda bu tür kentsel sit alanları bulunmaktadır. Gaziantep, Muğla, Kastamonu, Mardin, Antalya, Şanlıurfa, İstanbul, Konya, Amasya kentsel sit alanlarına sahip yerleşmelerden bazılarıdır. Mardin Kentsel Sit Alanı

14 - KARMAŞIK SİT ise tanımlanan sit türlerinden en az iki sitin özelliklerine sahip olan alanlardır. Örneğin Muğla, Dalyan-İztuzu hem doğal sit hem de aynı zamanda sınırları içinde yer alan Kaunos arkeolojik sit alanı nedeni ile karmaşık sit alanlarından biridir. İstanbul, Kapadokya Bölgesi alt yerleşmelerinden biri olan Uçhisar sahip olduğu jeolojik oluşumlar nedeni ile doğal sit özelliği taşırken aynı zamanda konut yapılanması ve tarımsal üretime yönelik olarak oluşan çevresi ile hem kentsel sit hem de kırsal sit özelliklerine sahip karmaşık bir sit alanıdır. Uçhisar-Kapadokya/Nevşehir

15 - KORUMA ise, taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarında muhafaza, bakım, onarım ve restorasyon etkinliklerini kapsamaktadır. Bu anlamda, koruma alanları da bu özelliklere sahip olan korunması zorunlu olan alanlardır. Ancak bu alanlar sahip oldukları özellikler ve nitelikler doğrultusunda farklı tiplerde kültürel çevreler ve peyzajlar oluşmaktadır. Koruma yöntemi belirlenirken de bu özellikler göz önünde bulundurularak farklı müdahale biçimleri ve koruma yöntemleri geliştirilmektedir.

16 M.Ö lerden bu yana yerleşim yeri olan Anadolu, çevre oluşumu açısından farklı dönemlerin yaşam çevrelerini barındıran; sahip olduğu tarih öncesi dönem yerleşme kalıntılarından, arkeolojik sitlere, kentsel dokulara, anıtsal yapılanmalara ve eşine ender rastlanan doğal oluşumlara sahiptir. Ekolojik, biyolojik ve doğal kaynakların çeşitliliği ve zenginliği açısından diğer ülkeler ile karşılaştırıldığında özel bir konuma sahip olan Türkiye peyzaj çeşitliliği ve görsel değerler açısından da son derece zengin ve farklı uygarlıkların izlerini taşıyan ve birçok doğal ve kültürel ögeyi bünyesinde barındıran kültürel peyzaj alanlarına sahip bir yerleşmeler bütünüdür. ÇEVRE VE KÜLTÜREL PEYZAJLAR

17 Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) nin yaptığı tanıma göre kültürel peyzaj, kültürel ve doğal kaynaklar ile bu bağlamda yaban hayatı ve evcil hayvanları içeren, tarihi bir olay ve etkinlikle birlikte anılan ya da çeşitli kültürel ve estetik değerler sergileyen coğrafi alanlardır. Kültürel peyzajlar doğal ve insan eli ile oluşturulmuş tüm ögeleri içermektedir. Doğa ve insanın ortak çalışması ve ürünüdür. Yani var olan doğa ya da doğal çevre içinde farklı kültür ve uygarlıkların eklediği kültürel ve yapısal ögeler bütünüdür ve tüm peyzaj alanlarında kültürel ögeler bulunmaktadır. Kültürel peyzajların bileşenleri insan, doğal çevre ve insanın tasarladığı peyzajlardır.

18 Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) nün tanımına göre ise kültürel peyzaj alanları insan ve doğa tarafından ortaklaşa oluşturulmuş alanlardır. Yani doğa ve insanın ortak eserleri; doğa ve insanın birlikte oluşturduğu çevrelerdir. Kültürel peyzaj alanları sahip oldukları doğal çevre özellikleri, çevre kaynakları ve yerel olanaklar kapsamında biyolojik çeşitliliğin devamına katkı sağlayan alanlardır. Özet olarak; kültürel peyzajlar doğal, kırsal, tarımsal, kent ve kent çevresindeki bölgeleri kapsamaktadır. Ülkeler arası bölgeler ve iç sular ve deniz bölgeleri kültürel peyzajlar kapsamında değerlendirilmektedir. Daha nitelikli olan, zengin doğal ve kültürel değerler içeren ya da taşıdığı özgün ögeler ile daha farklı algılanabilecek peyzajlar yanında, sıradan veya niteliksel olarak zayıflamış peyzajlar da bu kapsamda değerlendirilmektedir. Burada bu alanların sadece sahip oldukları ekonomik ve ekolojik işlev ve yararlar değil, görsel, estetik ve manzara nitelikleri ile sahip oldukları özel doğal oluşumlar da önemli olmaktadır.

19 Kültürel peyzaj, içeriğinin çok geniş olması nedeni ile sınıflandırmakta güçlük çekilen bir kavram olmasına karşın birçok tanımı yapılmıştır. Kültürel peyzaj alanları insan topluluklarının - evrimini, - yer ve zaman içindeki davranış biçimlerini ve - yerleşim özelliklerini anlatan, insan ve doğal elemanların - farklı şekillerde bir araya gelişi ile biçimlendirilmiş ve - geçmişe ışık tutan fiziksel kalıntıların, tarihi olayların orada yer almasından dolayı; -edebi resimler ve sanatsal çalışmalar; - çarpıcı geleneksel özellikler; - alan kullanımı ve aktivitelerin mevcut olması nedeni ile değişik katmanlardaki kültürel değerler ve toplumsal tanımlamalar kazandıran peyzajın kesin sınıflandırılmamış bir parçası olarak tanımlanmaktadır.

20 Bu alanlarda doğa ve insan eliyle oluşturulmuş ögelerin uyum içinde olması; tarihi, estetik, etnolojik ve antropolojik olarak değer taşımaları; o bölgedeki hakim doğa unsurlarını, arazi kullanım biçimlerini ve geleneksel yaşamın sürdürüldüğü dokuları bölge adına temsil edebilmeleri aranan diğer nitelikler arasındadır. Aslında tüm peyzaj alanları kültürel ögelere sahiptir. Çünkü tüm bu alanlar insan eli ile oluşmuş ögeler içermektedirler. Ancak, bir alanın kültürel peyzaj alanı niteliği kazanması için doğa-insan birlikteliğinin süreç içinde önemli ürünler vermesi ve bu ürünlerin belli niteliklerde ve uyum içerisinde olması gerekmektedir. Kültürel peyzaj alanları, binlerce dönüm arazi ölçeğinden, küçük bir konut bahçesine kadar değişen ölçekteki alanlardan oluşmaktadır. Tarihi binalar ve mahaller gibi alanların formları, bunlara ilişkin elemanlar ve bunların kullanımları, ülkelerin kökenlerini ve gelişimini gösteren görsel malzemelerdir.

21 Yerleşik düzenin gelmesi ile kültürel çevrelerin oluşumu başlamıştır. Kültürel çevreler, insan müdahale ve katkısı ile oluşturulmuş; bir yörenin/bölgenin sosyal, ekonomik, kültürel ve yöresel özelliklerini taşıyan, belli amaçlar için tasarlanmış, birçok farklı işlevin gerçekleştirildiği, açık, yarı açık ve kapalı mekan oluşumlarının ve yapılanmanın birbiri ile hiyerarşik bir düzende bütünleştiği çevrelerdir. Kültürel peyzaj kapsamında, kültürel varlıkların dışında, onların çevresini oluşturan doğal oluşumların ve doğal varlıkların da değerlendirilmesi gerekmektedir. İnsan-çevre etkileşiminde önemli yeri olan ve özellikle hiçbir etki altında kalmadan tamamen doğal etmenlerle oluşan doğal bitki örtüsü mutlaka göz önünde bulundurularak kültürel peyzajların bütünlüğü korunmalıdır. Fakat bugün, tam anlamıyla antropojen etkilerden uzak bir doğal bitki örtüsünden söz etmek olası değildir. Bu bağlamda insanların çevrelerini biçimlendirmesinin bir sonucu olarak fiziksel çevrede mevcut bitki örtüsü yanında bir de potansiyel doğal bitki örtüsünün varlığı söz konusu olmaktadır.

22 Böyle bir temelin olmadığı durumlarda, peyzajlar işlevsiz kalmakta ve uzun süre varlıklarını sürdürmeleri mümkün olamamaktadır. Bu anlamda kültürel peyzajların belli bir işleve sahip olması sürdürülebilirliğinin sağlanmasında en önemli etken olmaktadır. Kültürel çevre ile fiziksel çevreyi birbirinden bağımsız düşünmek olası değildir. Her ikisinin ortak etkileşiminden ve bileşiminden doğan kültürel peyzaj ise, gerek kültürel gerekse fiziksel çevreye ilişkin birçok değişkene bağlı olarak gelişim göstermektedir. Her alanın birbirinden farklı özellik göstermesi de bu değişkenlere bağlı olmakta ve bu alanlar için gerçekleştirilecek planlama, tasarım ve düzenleme çalışmalarında göz önünde bulundurulması gerekmektedir.