Kresel Ekonoik Krizin Trkiye ve Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde Ekonoik Bye, İşgc Piyasası ve Yoksullukla Mcadele Sreci Üzerine Etkileri -Rapor- Dr. Dilek Yiğit Ankara, 2013
İncelee Araştıra Dizisi YAYIN NO: 13 KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN TÜRKİYE VE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NDE EKONOMİK BÜYÜME, İŞGÜCÜ PİYASASI VE YOKSULLUKLA MÜCADELE SÜRECİ ÜZERİNE ETKİLERİ rapor Yazar Dr. Dilek Yiğit Editör Dr. Murat Yılaz Teknik Koordinasyon Halil Ulusoy 0312 472 37 73 0312 472 37 73 0312 472 37 73 0312 472 37 73 Tasarı-Baskı SFN Televizyon Tanıtı Tasarı Yayıncılık Ltd. Şti. Tel: 0312 472 37 73-74 www.sfn.co.tr Yiğit, Dilek Kresel Ekonoik Krizin Trkiye ve Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde Ekonoik Bye, İşgc Piyasası ve Yoksullukla Mcadele Sreci Üzerine Etkileri / Dilek Yiğit; editör: Murat Yılaz. Ankara: Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi, 2013 47 s: 20x28 c. (Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi İncelee-Araştıra dizisi; yayın no: 13) ISBN: 978-9944-237-18-5 1. Ekonoik kriz I. Yiğit, Dilek 338.54 Baskı Tarihi: Eyll 2013 Ahet Yesevi Üniversitesi Mtevelli Heyet Başkanlığı Adres: Taşkent Cad. 10. Sokak No: 30 06490 Bahçelievler/ANKARA Tel: 0312 216 06 00 Faks: 0312 215 22 09 www.yesevi.edu.tr yayinlar@yesevi.edu.tr
KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN TÜRKİYE VE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NDE EKONOMİK BÜYÜME, İŞGÜCÜ PİYASASI VE YOKSULLUKLA MÜCADELE SÜRECİ ÜZERİNE ETKİLERİ rapor İçindekiler Özet...5 Giriş...8 B 1...11 1.1. Kresel Kriz Öncesi Trkiye'de Ekonoik Bye, ªsizlik ve Yoksulluk...12 1.2. Kresel Kriz Öncesi Orta Asya Trk Cuhuriyetleri'nde Ekonoik Bye, ªsizlik ve Yoksulluk...15 B 2...21 2. Kresel Krizin Trkiye de ve Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde Ekonoik Bye, ªgc Piyasası ve Yoksullukla Mcadele Üzerine Etkileri...21 2.1. Trkiye...22 2.2. Azeraycan...24 3 2.3. Kazakistan...25 2.4. Kırgızistan...27 2.5. Özekistan...29 2.6. Trkenistan...30 B 3...33 Sonuç...39 Kaynaklar...43 TABLOLAR TABLO 1: Trkiye de Gini katsayısı (0-100)...14 TABLO 2: Trkiye de gnlk geliri 1 Doların altında olanların oranı (%)...14 TABLO 3: Trkiye de ulusal yoksulluk sınırı altındakilerin oranı (%)...15 TABLO 4: Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde Gini katsayısı (0-100)...18 TABLO 5: Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde gnlk geliri 1 Doların altında olanların oranı (%)...19 TABLO 6: Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde ulusal yoksulluk sınırı altındakilerin oranı (%)...20
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi GRAFİKLER GRAF K 1: Trkiye de Reel GSYH (yıllık de iªi- %)...13 GRAF K 2: Trkiye de iªsizlik oranı ( %)...13 GRAF K 3: Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde Reel GSYH (yıllık de iªi- %)...16 GRAF K 4: Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde iªsizlik oranları (%)...18 GRAF K 5: Trkiye de Reel GSYH (yıllık de iªi-%)...22 GRAF K 6: Trkiye de iªsizlik oranı (%)...23 GRAF K 7: Azeraycan Reel GSYH (yıllık de iªi-%)...24 GRAF K 8: Azeraycan da iªsizlik oranı (%)...25 GRAF K 9: Kazakistan Reel GSYH (yıllık de iªi-%)...26 4 GRAF K 10: Kazakistan da iªsizlik oranı (%)...27 GRAF K 11: Kırgızistan Reel GSYH (yıllık de iªi-%)...27 GRAF K 12: Kırgızistan da iªsizlik oranı (%)...28 GRAF K 13: Özekistan Reel GSYH (yıllık de iªi-%)...29 GRAF K 14: Trkenistan Reel GSYH (yıllık de iªi-%)...30 GRAF K 15: 2012 ve 2013 ekonoik ye (%)...36 GRAF K 16: 2012 ve 2013 iªsizlik oranları (tahini-%)...37
KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN TÜRKİYE VE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NDE EKONOMİK BÜYÜME, İŞGÜCÜ PİYASASI VE YOKSULLUKLA MÜCADELE SÜRECİ ÜZERİNE ETKİLERİ özet
ÖZET 6 2008 yılında Aerika Birleªik Devletleri nde aªlayan ve dnyanın t gelerine yansıyan ekonoik kriz, kresel ekonoinin 1930 lardaki Byk Buhran sonrasında yaªadı ı en derin krizdir. Kriz kresel dzeyde ekonoik daralaya ve iªsizlik oranlarının artasına neden olurken, özellikle geliªekte olan ekonoilerde yoksullukla cadele sreci için ir risk teªkil etektedir. Bu raporun aacı, kresel ekonoik krizin Trkiye de ve Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde ekonoik yeyi, iªgc piyasasını ve yoksullukla cadele srecini ne çde etkiledi ini de erlendirektir. Rapor ç den oluªaktadır. Birinci de, Trkiye de ve Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde 2008 yılı öncesindeki ekonoik görne kısaca de inilecektir. kinci de, Trkiye de ve Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde kresel kriz sonrasında ekonoik ye ve iªsizlik verileri de erlendirilerek, krizin anılan lkelerde ekonoik yeyi, iªgc piyasasını ve yoksullukla cadele srecini ne çde etkiledi ine yanıt aranacaktır. Üçnc de ise, 2013 yılı için ekonoik tahinlere yer verilecek ve karªılaªtıralı ir analiz yapılacaktır. Anahtar Kelieler: Kresel ekonoik kriz, ekonoik ye, iªsizlik, yoksulluk, gelir da ılıı
ABSTRACT In 2008 the world econoy faced the ost dangerous crisis since the Great Depression of the 1930 s. The crisis that egan in the United States of Aerica has spread, in a variety of ways, to all regions of the world. The gloal econoic crisis had significant negative ipact on econoic growth and laour arkets at gloal level and also posed a risk to the eradication of poverty in especially developing econoies. The ain ai of this report is to assess the extent to which the gloal econoic crisis affects econoic growth, laour arkets and poverty rates in oth Turkey and the Central Asian Turkic Repulics. The report is organised as follows: The first chapter riefly exaines the econoic outlook of Turkey and the Central Asian Turkic Repulics efore the gloal econoic crisis roke out in 2008. The second chapter focuses on the extent to which the gloal econoic crisis affects Turkey and Central Asian Turkic Repulics in ters of econoic growth, uneployent rates and poverty. The third chapter exaines the econoic forecasts for 2013 and provides a coparative assesent. 7 Keywords: Gloal econoic crisis, econoic growth, uneployent, poverty, incoe distriution
GİRİŞ Dnya ekonoisinin 2. Dnya Savaªı ndan sonra yaªadı ı en derin kriz 2008 yılında Aerika Birleªik Devletleri nde aªlaıª, finans ve ticaret kanalları aracılı ıyla yayılarak kresel ekonoiyi sarsıªtır. Öniª in ifadesiyle 1990 lı yıllarda yaªanan çevrenin kresel krizleri nin aksine erkezin kresel krizi 1 olan 2008 krizinin etkisiyle, 2009 yılında kresel ekonoi daralırken, iªsizlik oranları artıªtır. 2007 yılında % 5.4, 2008 yılında % 2.8 yyen kresel ekonoi, krizin etkisiyle 2009 yılında % 0.6 daralıªtır. 2 2007 yılında % 5.6 olan kresel iªsizlik oranı ise, 2009 yılında % 6.3 e ykseliªtir. 3 8 2009 yılında yaªanan ekonoik daralayı takien 2010 ve 2011 yılları kresel ekonoinin iyileªe srecinin yaªandı ı yıllar oluªtur. 2010 yılında kresel ekonoi % 5.1, 2011 yılında ise % 3.9 yªtr. 4 Ancak 2012 yılında kresel ekonoinin ye hızı yavaªlaıª; artan sayıda geliªiª ekonoi resesyona girerken, geliªekte olan ekonoiler ve geçiª ekonoilerinde ye hız kesiªtir. 5 2010 ve 2011 yıllarında yaªanan ekonoik yeye ra en kresel iªsizlik oranı % 6 ya takılıp kalıª 6, krizin zerinden 4 yılı aªkın sre geçesine ra en kresel dzeyde iªgc piyasasında olulu geliªeler gözleleneiªtir. Di er taraftan, kriz srecinde ekonoik durgunluk, yksek gıda ve yakıt fiyatları halkın yaªa standartlarını ve özellikle geliªekte olan ekonoilerde yoksullukla cadele srecini olusuz etkileiª olsa da, 2010 ve 2011 yıllarındaki hızlı ekonoik toparlana sayesinde kresel dzeyde yoksulluk oranları azalaya deva etiªtir. Dnya Bankası nın yoksulluk trendini izleeye aªlaasından sonra ilk kez aªırı yoksulluk içinde yaªayan insan sayısı ve aªırı yoksulluk oranları geliªekte olan gelerin taaında azalıªtır. 1990 yılında geliªekte olan gelerde % 47 olan aªırı yoksulluk oranı 2008 yılında % 24 e iniªtir. Dnya Bankası kresel yoksulluk oranının 2010 yılında 1990 daki oranın yarısından daha az oldu unu tahin etektedir. 7 1 Z. Öniª, Crises and Transforations in Turkish Political Econoy, Turkish Policy Quarterly, Vol.9, No.3, 2010, s.57. 2 IMF, World Econoic Outlook:Coping with High Det and Sluggish Growth, Octoer 2012, s. 190 ve IMF, World Econoic Outlook Update, January 2013, s.2 3 ILO, Gloal Eployent Trends 2011, Geneva 2011, s.57. 4 IMF, World Econoic Outlook: Coping..., s.190. 5 United Nations, 2013 World Econoic Situation and Prospects, New York, 2013. 6 ILO, Gloal Eployent Trends 2012, Geneva 2012. 7 United Nations, The Millenniu Developent Goals Report 2012, New York, 2012, s.6-7.
KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN TÜRKİYE VE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NDE EKONOMİK BÜYÜME, İŞGÜCÜ PİYASASI VE YOKSULLUKLA MÜCADELE SÜRECİ ÜZERİNE ETKİLERİ rapor Krizin etkisiyle kresel ekonoi sarsılırken ve kresel dzeyde iªsizlik oranı artarken, Trkiye ve Orta Asya Trk Cuhuriyetleri ekonoileri kresel krizden ne çde etkileniªlerdir? Kresel krizin Trkiye de ve Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde ekonoik ye, iªgc piyasası ve yoksullukla cadele sreci zerine etkilerini analiz eteye yönelik u rapor ç den oluªaktadır. Birinci de, kresel kriz öncesi Trkiye ve Orta Asya Trk Cuhuriyetleri ekonoilerinin genel görn, ekonoik ye, iªsizlik ve yoksulluk açısından de erlendirilecektir. kinci de, Trkiye ve Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde kresel kriz sonrası ekonoik ye ve iªsizlik göstergelerine yer verilerek, kresel krizin ekonoik yeyi, iªgc piyasasını ve yoksulluk ile cadele srecini ne çde etkiledi i analiz edilecektir. Üçnc de ise, Trkiye ve Orta Asya Trk Cuhuriyetleri için 2013 yılı ekonoik ye ve iªsizlik tahinleri, kresel ekonoi ve geliªiª/geliªekte olan di er ekonoilere yönelik tahinler ile ukayese edilecektir. 9 G İR İ Ş
KÜRESEL KRİZ ÖNCESİ TÜRKİYE DE VE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NDE EKONOMİK BÜYÜME, İŞSİZLİK VE YOKSULLUK.BÖLÜMI Kresel kriz öncesi Trkiye de ekonoik ye, işsizlik ve yoksulluk Kresel kriz öncesi Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde ekonoik ye, işsizlik ve yoksulluk
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 1.1. Kresel Kriz Öncesi Trkiye de Ekonoik Bye, İşsizlik ve Yoksulluk 1980 lerin aªından itiaren ekonoik lieralizasyon srecine giren Trkiye de, ödeeler dengesi krizleri, Trk Lirasının devalasyonu ve iç talei zayıflatan keer sıka politikaları nedeniyle ekonoik ye perforansı 2001 krizine kadar istikrarlı ir görnt sergileeiªtir. 8 12 I. 1980 lerin aªında ihracata dayalı ye politikası izleneye aªlaıª, artan ihracat, iç talep geniªleesi, seraye irikii ve verililik artıªları sayesinde u dönede GSYH nispeten yksek artıª sergileiªtir. Ancak 1980 lerin sonuna do ru ye perforansı zayıflaıªtır. 9 Srdrleez oyutlara ulaªan tçe açı ı ve cari açık nedeniyle finansal krizin yaªandı ı 1994 yılında ekonoi resesyona giriªtir. 1990 lı yılların son ekonoik resesyonu ise 1997-1998 Do u Asya ekonoik krizini takien 1999 yılında gerçekleªiªtir. Dolayısıyla 1990 lı yıllar Trkiye de ekonoik kriz saralının yaªandı ı yıllar oluªtur. Baªlıca nedeni yksek kau orçlana gere i ve ankacılık sektörnn kırılgan yapısı olan ve petrol fiyatlarının, uluslararası faiz oranlarının ve Dolar/Avro paritesinin artası gii dıª faktörlerin de ªiddetlendirdi i 10 2001 kriziyle Trk ekonoisi tekrar resesyona giriªtir. 2002 ve 2003 yılları ise kayda de er ir ekonoik toparlana srecinin yaªandı ı yıllar olurken; ekonoi 2002 yılında % 6.2, 2003 yılında % 5.3 yªtr. Kresel ekonoinin genelinde de yksek ve istikrarlı yenin yaªandı ı 2002-2007 döneinde yıllık ortalaa % 6.8 yyen Trk ekonoisinin elirgin ir ye ivesi yakalaıª oldu u görlektedir. 11 Grafik 1 de 1985-2007 döneinde Trkiye de reel GSYH deki de iªi, dolayısıyla 1985-2002 döneinde ekonoik yede görlen istikrarsız seyir de gösterilektedir. 8 M. Macovei, Growth and econoic crises in Turkey:leaving ehind a turulent past?, Econoic Papers 386, European Coission, 2009, s.4 ve 9. 9 A. Ertu rul ve F. Selçuk, A Brief Account of the Turkish Econoy:1980-2000, Russian and East European Finance and Trade, Vol.37, No.6, 2001, s. 6-7. A. Ay ve Z. Karaçor, 2001 Sonrası Dönede Trkiye Ekonoisinde Krizden Byeye Geçiª Üzerine Bir Tartıªa, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bililer Enstits Dergisi, 2006, Vol.16, s.70. 10 S. Iªık, et.al., Trkiye Ekonoisinde Finansal Krizler: Bir Faktör Analizi Uygulaası, D.E.Ü...B.F., Vol.19, No.1, 2004, s.52 ve E. Alper, The Turkish Liquidity Crisis of 2000:What Went Wrong, Russian and East European Finance and Trade, Vol.37, No.6, 2001, s.53. 11 M. Macovei, Growth and econoic crises..., s.10.
KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN TÜRKİYE VE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NDE EKONOMİK BÜYÜME, İŞGÜCÜ PİYASASI VE YOKSULLUKLA MÜCADELE SÜRECİ ÜZERİNE ETKİLERİ rapor GRAFİK 1: Trkiye de Reel GSYH (yıllık değişi- %) 15 10 5 0 5 10 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Yazar tarafından IMF verileri kullanılarak hazırlanıªtır. Grafik 2 de 1988-2007 döneinde Trkiye de iªsizlik oranlarındaki de iªi gösterilektedir. Grafik 2 te dikkat çeken, 2001 öncesindeki ekonoik kriz dönelerinde iªsizlik oranlarının artaıª olası; 2001 krizinden sonra ise iªsizlik oranında artıª gerçekleªiª olasıdır. Bu duru, 2001 öncesindeki ekonoik krizleri takip eden dönelerdeki ekonoik yenin, 2001 krizindeki daralayı takip eden ekonoik yeden daha fazla istihda yarattı ını gösterektedir. Hatta 2007 yılı itiarıyla iªsizlik oranı, kaydedilen ekonoik yeye ra en 2001 krizinden önceki iªsizlik oranları seviyesine ineiªtir. Dolayısıyla, 2001 krizindeki ekonoik daralayı izleyen ye, istihda yaratayan ye olarak nitelendirilekte 12 ve u duru yksek ye aracılı ıyla iªsizlik oranlarının azalaca ı, ye hızının yavaªladı ı dönelerde ve resesyon dönelerinde iªsizlik oranlarının artaca ı yönndeki arganın geçerlili ini sorgulataktadır. GRAFİK 2: Trkiye de işsizlik oranı ( %) 13 I. 15 10 5 0 Yazar tarafından Trkiye statistik Kuruu verileri kullanılarak hazırlanıªtır. Kresel ekonoik kriz öncesinde Trkiye de gelir da ılıı ne durudadır? Bu soruya yanıt araadan önce gelir da ılıı ve ekonoik ye arasındaki iliªki konusunda ekonoistler arasında görª irli i ulunadı ının altını çizek gerekektedir; ekonoik ye gelir da ılıındaki eªitsizli i dzeltir yönndeki argan her dönede ve her lkede do rulanıª ir argan de ildir. Talo 1 de 1987-2008 döneinde Trkiye de 12 H. B. Arslan, Kriz-Bye- stihda Üçgeninde 1994 ve 2001 Krizleri, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Vol.64, No.2, s.39-42.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Gini katsayıları verilektedir. Talo 1 de görld gii 1987-2005 döneinde gelir da ılıında istikrarlı ir iyileªe ya da kötleªe seyri söz konusu de ildir. Dolayısıyla, Talo 1 deki veriler Trkiye de ekonoik yenin yaªandı ı dönelerde, gelir da ılıı iyileªektedir yönndeki arganı do rulaaaktadır; O uª un ifadesiyle Trkiye de ekonoik ye ve gelir da ılıı arasında anlalı ir iliªki ulunaaktadır. 13 Di er taraftan 2006-2008 döneinde Gini katsayısının azalası, gelir eªitsizli inin ekonoik yenin deva etti i u dönede nispeten dzeldi ini gösterektedir. Ancak Trkiye nin katılı zakerelerini srdrekte oldu u Avrupa Birli i nin tnde Gini katsayısının 2007 yılında 30.6, 2008 yılında 30.8 oldu u dikkate alınırsa, Trkiye de gelir da ılıı eªitsizli inin AB nin taaına kıyasla, ir aªka deyiªle nispeten daha köt oldu u görlektedir. TABLO 1: Trkiye de Gini katsayısı (0-100) 14 I. 1987 1994 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Trkiye 43.6 41.5 42.7 43.4 42.7 42.6 40.3 39.3 39.0 Yazar tarafından Dnya Bankası verileri kullanılarak hazırlanıªtır. Geliªiª ekonoilerde ile evcut olan yoksulluk olgusu, Trkiye için de öneli ir eseledir ve yoksullukla cadeleye yönelik politikalar 1990 lı yılların ortasından itiaren öne kazanıªtır. Trkiye de gnlk geliri 1 Doların altında olan nfusun oranı, 2003 den 2007 ye kadar istikrarlı ir ªekilde azalıª olup, 2008 yılı itiarıyla Trkiye de gnlk geliri 1 Doların altında olan nfus ulunaaktadır. 2003 ve 2007 döneinde ulusal yoksulluk sınırı altında yaªayanların oranı da azalıªtır; zira 2002 yılında u oran % 27 iken, 2008 yılında % 17.1 e gerileiªtir. 2008 yılında Avrupa Birli i yeleri arasında yoksulluk oranlarının %10 ve % 23 arasında de iªti i dikkate alındı ında 14, Birli e katılı zakereleri deva eden Trkiye deki yoksulluk sorununun Avrupa Birli i ndeki yoksulluk sorununu aªan oyutlarda ir sorun oladı ı görlektedir. TABLO 2: Trkiye de gnlk geliri 1 Doların altında olanların oranı (%) 1994 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Trkiye 2.1 2.0 2.5 2.4 2.0 1.5 1.1 0 Kaynak: United Nations, Millenniu Indicators- Population elow 1$ per day, percentage, http://dgs.un.org/ unsd/dg/data.aspx 13 A. O uª, Trkiye de Ekonoik Bye ve Gelir Da ılıı, IV. ktisat Kongresi, 2004. 14 O. Lelkes ve E. Zolyoi, Poverty Across Europe:The Latest Evidence Using the EU-SILC Survey, Policy Brief, European Centre, Octoer 2008.
KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN TÜRKİYE VE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NDE EKONOMİK BÜYÜME, İŞGÜCÜ PİYASASI VE YOKSULLUKLA MÜCADELE SÜRECİ ÜZERİNE ETKİLERİ rapor TABLO 3: Trkiye de ulusal yoksulluk sınırı altındakilerin oranı (%) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Trkiye 27.0 28.1 25.6 20.5 17.8 17.8 17.1 Kaynak: United Nations, Millenniu Indicators- Population elow 1$ per day, percentage, http://dgs.un.org/ unsd/dg/data.aspx Trkiye deki kriz öncesi ekonoik ye, iªsizlik ve yoksulluk verileri, Trkiye nin 2001 krizi sonrası ekonoik daralayı izleyen ekonoik yeye ra en yksek olan iªsizlik oranlarının dªrleedi i; di er taraftan yoksullukla cadele srecinde öneli yol alındı ı dönede kresel krize yakalandı ını gösterektedir. 1.2. Kresel Kriz Öncesi Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde Ekonoik Bye, İşsizlik ve Yoksulluk Sovyetler Birli i nin da ılası ile a ısızlıklarını kazanan Orta Asya Trk Cuhuriyetleri, 1990 ların aªından itiaren ekonoik darala srecine giriªtir. 1991 yılında GSYH Azeraycan da % 0.7, Kırgızistan da % 7.9, Kazakistan da % 11, Özekistan da % 0.5 ve Trkenistan da % 4.7 oranında azalıªtır. 15 1992-1996 dönei için yapılan ir analiz, anılan dönede GSYH nın ortalaa olarak Azeraycan da % 15.3, Kazakistan da % 7, Kırgızistan da % 10.6, Özekistan da % 3.4 ve Trkenistan da % 9.3 oranında azaldı ını gösterektedir. 16 Sovyetler Birli i nin da ılası sonrası Orta Asya Trk Cuhuriyetleri ekonoilerinde yaªanan darala, söz konusu devletlerde erkezi planlana ekonoisinden serest piyasa ekonoisine geçiª srecinde piyasa ekonoisinde yöneti tecresinin olaasından kaynaklanan ekonoi içindeki dzensizlik, sıkı kredi politikaları, reel faiz oranlarındaki artıª, retici ve tketicilerin yeni alıªkanlıkları, iªgc piyasasındaki dzenleeler ve Sovyet loku içinde ticareti dzenleyen Karªılıklı Ekonoik Yardı Konseyi nin (the Council of Mutual Econoic Assistance) feshi gii çeªitli faktörlere a lanaktadır. 17 Sovyetler Birli i nin en az geliªiª gelerini 18 oluªturan Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nin a ısızlıkları ile irlikte içine girdikleri ekonoik darala srecini, geçiª döneine a lı konjonktrel ir esele olarak nitelendirenin kn oldu u 1990 ların sonunda 15 I. 15 IMF, World Econoic Outlook, May 1998, s.155. 16 M. Dowling ve G. Wignaraja, Central Asia: Mapping Future Prospects to 2015, ERD Working Paper Series No.80, Asian Developent Bank, April 2006, s.7. 17 M. Dowling ve G. Wignaraja, Central Asia after Fifteen Years of Transition:Growth, Regional Cooperation, and Policy Choices, Working Papers Series on Regional Econoic Integration No 3, Asian Developent Bank, 2006,s.1. 18 M. Stark ve J. Ahrens, Econoic refor and institutional change in Central Asia: towards a new odel of the developental state?, Private University of Applied Sciences, No 2012/5, s.5.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi görlªtr. Zira Orta Asya Trk Cuhuriyetleri 1990 ların ikinci yarısından itiaren akroekonoik reforların ve enflasyon önleyici politikaların uygulandı ı hızlı ekonoik ye srecine giriªtir. 1999-2001 döneinde GSYH ortalaa olarak Azeraycan da % 9.5 artarken, 1997-2001 döneinde Kazakistan da % 5.2, Kırgızistan da % 5.3, Özekistan da % 4.4 ve Trkenistan da % 10.2 oranında artıªtır. 2002-2004 döneinde GSYH artıªı ortalaa olarak Azeraycan da % 10.6 ya, Kazakistan da % 9.5 e, Trkenistan da % 21.3 e ve Özekistan da % 5.2 ye ykseliªtir; sadece Kırgızistan da anılan dönede % 4.7 olan ortalaa GSYH artıªı, 1997-2001 döneine göre azalıªı ifade etiªtir. 19 Söz konusu oranlar ekonoik geçiª döneinin, 1990 ların sonundan itiaren ekonoik ye açısından ir aªarı hikâyesi olarak nitelendirilesine ikân tanıaktadır. Grafik 3 de Azeraycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özekistan ve Trkenistan da 1995-2007 döneinde reel GSYH daki de iªi gösterilektedir. 16 I. GRAFİK 3: Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde reel GSYH (yıllık değişi- %) 40 30 20 10 0 10 20 Azeraycan Kazakistan K rg zistan Özekistan Trkenistan Yazar tarafından IMF verileri kullanılarak hazırlanıªtır. Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde 1990 lı yılların sonundan itiaren gözlelenen ekonoik ye srecinde kiªi aªına dªen reel GSYH da artıªtır. 1995 yılında kiªi aªına dªen reel GSYH, Azeraycan da % 13, Kazakistan da % 6.3, Kırgızistan da % 6, Özekistan da % 1.1, Trkenistan da % 9.2 azalırken; 2000 yılında Azeraycan da % 9.9, Kazakistan da % 10.2, Kırgızistan da % 4, Özekistan da % 2.7, Trkenistan da % 4.1 artıªtır. Kresel ekonoik krizin çıkasından ir yıl önce kiªi aªına dªen reel GSYH artıª oranları da dikkat çekicidir; zira 2007 yılında u oran Azeraycan da % 23.5, Kazakistan da % 7.7, Kırgızistan da % 7.3, Özekistan da % 6.5 ve Trkenistan da % 9.6 dır. 20 19 M. Dowling ve G. Wignaraja, Central Asia: Mapping Future..., s.7. 20 Asian Developent Bank, Econoy and Output, www.ad.org, eriªi: 14.01.2013.
KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN TÜRKİYE VE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NDE EKONOMİK BÜYÜME, İŞGÜCÜ PİYASASI VE YOKSULLUKLA MÜCADELE SÜRECİ ÜZERİNE ETKİLERİ rapor Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde 1990 lı yılların sonundan itiaren gözlelenen ekonoik iyileªe srecinin aªarısı, 1. Baªta petrol ve gaz olak zere artan etia fiyatları 2. Do rudan yaancı seraye giriªlerinde artıª 3. Etkin akroekonoik politikalar 4. Tarı reforları ve iyi hava koªulları sayesinde tarısal retide artıª 5. Siyasi istikrarın sa lanası gii çeªitli faktörlere a lanaktadır. 21 Orta Asya Trk Cuhuriyetleri, dıª ticarette tekellerin kaldırılası ve tarife reforlarının uygulanası aracılı ıyla ticaretin lieralizasyonunda öneli ilerlee kaydetiªtir. Ticarette lieralizasyon özellikle Azeraycan, Kazakistan ve Kırgızistan da daha elirgin olup, Trkenistan ve Özekistan da daha yavaª oluªtur. 2001-2004 döneinde Orta Asya Cuhuriyetleri nin he ihracat gelirlerinin he de ithalat harcaalarının artıª oldu u görlektedir. 2004 yılında ir önceki yıla göre al ihracatı gelirleri Kazakistan da % 55.5, Azeraycan da % 39.4, Kırgızistan a % 23.5, Trkenistan da % 16.7 ve Özekistan da % 15.7 oranında artıª olup; aynı yıl al ithalatı harcaaları Kazakistan da % 52, Azeraycan da % 33.4, Kırgızistan a % 31.2, Özekistan da % 23.8 ve Trkenistan da % 17.1 artıªtır. 22 Söz konusu rakaların da gösterdi i gii Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nin -özellikle Azeraycan, Kazakistan ve Kırgızistan- ekonoik geçiª sreci içinde artan dıª ticareti, ekonoilerinin kresel ekonoiye entegre oldu u yönndeki görªn aªlıca gerekçesi ve aynı zaanda ekonoilerini kresel krizlere karªı hassas kılan aªlıca nedendir. Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde erkezi planlaa ekonoisinin eek yo un sektörlerde devlet yatırıları aracılı ıyla sa ladı ı istihda garantisi, ekonoik geçiª srecinin aªlaasıyla sona erdi inden 1990 lı yılların aªında iªsizlik oranları artıªtır. 23 Bgedeki iªsizlik istatistiklerinin gerçek duruu yansıtadı ı için gvenilir oladı ı ileri srlekle irlikte, 24 Asya Kalkına Bankası nın verileri 1992-2000 döneinde gede iªsizlik oranlarının arttı ını gösterektedir. 1991 yılında Trkenistan da % 2.4, 1992 yılında Azeraycan da % 0.2, Özekistan da % 0.1, 1993 yılında Kırgızistan da % 1.7, 1994 yılında Kazakistan da % 7.5 olan kayıtlı iªsizlerin oranları, 1995 yılında Azeraycan da % 0.8 e, Kazakistan da % 11 e, Kırgızistan da % 5.7 ye, Özekistan da % 0.3 e ykseliªtir. 1995 yılı itiarıyla sadece Trkenistan da iªsizlik oranının azalarak % 1.9 a indi i görlektedir. 25 1995 yılı sonrası için iªsizlik oranları konusunda ge 17 I. 21 M. Dowling ve G. Wignaraja, Central Asia after Fifteen Years..., s.7. 22 United Nations, Incoe Generation and Poverty Reduction:Experiences of Selected Asian Countries, Developent Papers No.26, 2005, s.7-8. 23 M. Siai, Poverty and Inequality in Eastern Europe and the CIS Transition Econoies, DESA Working Paper no.17, United Nations, 2006, s.8. 24 Iid, s.9. 25 United Nations, Incoe Generation and Poverty Reduction: Experiences of Selected Asian Countries, Developent Papers No.26, 2005, s.11
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi için genel ir de erlendire yapak, Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nin her irindeki iªsizlik oranlarındaki ve artıª-azalıª e iliindeki farklılıklar nedeniyle kn de ildir. Zira 2000 yılında Kazakistan daki iªsizlik oranı % 12.8 iken, u oran Özekistan da % 0.4 dr; 2000 li yılların aªında Azeraycan da iªsizlik oranı dªerken, Kırgızistan da iªsizlik oranları arta e ilii gösteriªtir. Grafik 4 de, Azeraycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Özekistan da 1995 ve 2000-2007 döneinde iªsizlik oranları gösterilektedir. 2004 yılı sonrası için Trkenistan da iªsizlik oranları, Dnya Bankası ve Asya Kalkına Bankası verileri arasında yer aladı ından, Grafik 4 de Trkenistan daki iªsizlik oranı 2004 sonrası için gösterileeektedir. GRAFİK 4: Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde işsizlik oranları (%) 18 I. 15 10 5 0 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Yazar tarafından Asya Kalkına Bankası verileri kullanılarak hazırlanıªtır. Azeraycan Kazakistan K rg zistan Özekistan Trkenistan Di er taraftan, Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde piyasa ekonoisine geçiª srecinde gelir da ılıında ozula oluªtur. Zira Gini katsayısı, geçiª sreci içinde artıª olup; en son gncelleniª Gini katsayılarının halen 1990 öncesindeki Gini katsayılarından yksek oldu u görlektedir. Talo 4 de 1988-2008 döneinde Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde gelir da ılıı eªitsizli indeki de iªii göstereilek aacıyla Gini katsayıları verilektedir. TABLO 4: Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde Gini katsayısı (0-100) 1988 1993 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2008 Azeraycan 36.0 36.5 33.7 Kazakistan 25.7 32.7 35.3 31.3 29.3 Kırgızistan 26.0 53.7 40.5 36.0 34.6 30.3 29.0 37.3 Özekistan 25.0 33.3 45.4 27.0 36.7 Trkenistan 26.4 35.4 40.8 Yazar tarafından Dnya Bankası verileri ile Birleªiª Milletler in Incoe Generation and Poverty Reduction: Experiences of Selected Asian Countries aªlıklı çalıªasında yer alan veriler kullanılarak hazırlanıªtır.
KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN TÜRKİYE VE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NDE EKONOMİK BÜYÜME, İŞGÜCÜ PİYASASI VE YOKSULLUKLA MÜCADELE SÜRECİ ÜZERİNE ETKİLERİ rapor Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde, geçiª srecinde gelir da ılıında eªitsizlik artarken; 1990 lı yılların aªındaki ekonoik darala ve iªsizlik oranlarındaki artıª, yoksulluk artıªını da eraerinde getiriªtir. Aslında gedeki yoksulluk sorunu, ekonoik geçiª srecinden önce de evcut olan, dolayısıyla do rudan ekonoik geçiª srecine a lanaayacak ir sorun olsa da, 26 1990 lı yılların aªında yoksul hane halkı sayısı artıªtır; Siai u artıªa dikkat çekek aacıyla, Rusya da ve di er Ba ısız Devletler Toplulu u yelerinde, ç ya da daha fazla çocuklu ailelerin yaklaªık % 62 sinin yoksul oldu unun altını çizektedir. 27 1990 lı yılların sonunda yakalanan ekonoik yenin etkisiyle Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nin yoksullukla cadelede srecinde yol aldı ı görlektedir. Birleªiª Milletler verileri uyarınca -Özekistan a iliªkin veriler evcut de ildir- gnlk geliri 1 Doların altında olan nfusun topla nfusa oranı Azeraycan, Kazakistan ve Trkenistan da azalakla irlikte, Kırgızistan da istikrarlı olayan ir azala e ilii görlektedir. Di er taraftan Birleªiª Milletler ve Asya Kalkına Bankası verileri Azeraycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Özekistan da ulusal yoksulluk sınırının altında yaªayan nfusun topla nfusa oranının azalakta oldu unu da gösterektedir, ancak Trkenistan a iliªkin gncelleniª veriler evcut de ildir. Talo 5 de Azeraycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Trkenistan da gnlk geliri 1 Doların altında olan nfusun topla nfusa oranları, Talo 6 da ise Azeraycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Özekistan da ulusal yoksulluk sınırı altında yaªayanların oranları gösterilektedir. 19 I. TABLO 5: Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde gnlk geliri 1 Doların altında olanların oranı (%) 1993 1995 1996 1998 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Azeraycan 16.3 6.3 0.4 Kazakistan 4.2 5.0 13.6 5.2 3.1 1.7 0.4 0.2 0.1 0.1 Kırgızistan 18.6 31.8 34.0 14.2 22.9 5.9 1.9 6.4 6.2 Trkenistan 63.5 24.8 Kaynak: United Nations, Millenniu Indicators- Population elow 1$ per day, percentage, http://dgs.un.org/ unsd/dg/data.aspx 26 M. Siai, Poverty and Inequality..., s.11. 27 Iid., s.12.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi TABLO 6: Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde ulusal yoksulluk sınırı altındakilerin oranı (%) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Azeraycan 49.6 46.7 44.7 40.2 29.3 20.8 15.8 13.2 Kazakistan 28.4 24.2 19.8 16.1 31.6 18.2 12.7 12.1 Kırgızistan 56.4 54.8 49.9 45.9 43.1 39.9 35 31.7 Özekistan 27.5 26.5 27.2 26.1 25.8 23.6 21.8 Kaynak: United Nations Econoic Coission for Europe, The UNECE Report on Achieving the Millenniu Developent Goals in Europe and Central Asia, 2011, s.107 ve Asian Developent Bank, Uzekistan 2012-2016, August 2012. Dolayısıyla Orta Asya Trk Cuhuriyetleri, ekonoik darala dönelerini geride ıraktıkları ve yoksulluk oranlarının azala e ilii gösterdi i, ancak gelir da ılıında eªitsizliklerin öneli ir sosyo-ekonoik sorun oldu u ir dönede kresel krizin etkileri ile yzleªek zorunda kalıªtır. 20 I.
II KÜRESEL KRİZİN TÜRKİYE DE VE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NDE EKONOMİK BÜYÜME, İŞGÜCÜ PİYASASI VE YOKSULLUKLA MÜCADELE ÜZERİNE ETKİLERİ.BÖLÜM 2.1. Trkiye 2.2. Azeraycan 2.3. Kazakistan 2.4. Kırgızistan 2.5. Özekistan 2.6. Trkenistan
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 2.1. Trkiye Kresel ekonoiye entegre oluª ir ekonoi olan Trk ekonoisi, Aerika Birleªik Devletleri kaynaklı olan ve hızla Avrupa ya ve di er gelere yayılan kresel krizin etkilerinden kaçailiª de ildir. Zira Kiritçio lu nun ifadesiyle ir lke ekonoisi kresel fiyat oluªularını etkileyeilecek çde yk oldu u derecede kendisinden kaynaklanacak ªoklar ilgili piyasalardaki karªılıklı ekonoik iªleler nedeniyle di er görece kçk lkelere do ru kolayca yayılır. 28 Dolayısıyla Aerika Birleªik Devletleri nde aªlayan krizin Trk ekonoisini atlaaıª olası ya da Trk ekonoisinin krizin etkilerinden kaçaaası yadırganacak ir duru de ildir. 22 II. Krizin etkisiyle kresel ekonoi daralırken, Trkiye nin ihraç allarına dıª talepte keskin ir dªª yaªanıªtır. Di er taraftan kresel ali sistein içine girdi i koªullar nedeniyle seraye hareketlerinin azalası iç piyasada ankaların ve firaların yurtdıªı kaynaklarında azalaya neden oluªtur. 29 Bu koªullarda Trkiye de 2004 den itiaren azala e ilii gösteren reel GSYH artıª oranı 2009 yılında negatif de re dªªtr. 2009 yılında kiªi aªına dªen GSYH da azalıª; 2008 yılında cari fiyatlarla 10.438,00 ABD Doları olan kiªi aªına GSYH 2009 yılında 8.559,00 ABD Dolarına iniªtir. 30 Trkiye de kresel ekonoik krizin daraltıcı etkilerini gidereye yönelik olarak, önce talei sonra da arzı artıraya yönelik geniªletici ekonoi politikaları uygulanıªtır. 31 2010 yılında yakalanan % 9.2 lik ye oranı ise, kresel kriz öncesi, 2005, 2006 ve 2007 yıllarında gerçekleªen ekonoik yeyi aªıªtır. 2009 yılında azalan kiªi aªına dªen GSYH da 2010 ve 2011 yıllarında artıª olup; 2011 yılı itiarıyla kiªi aªına dªen GSYH cari fiyatlarla 10.673,00 ABD Dolarıdır 32 ve u iktar kriz öncesinde 2007 ve 2008 yıllarındaki kiªi aªına dªen GSYH iktarından daha yksektir. GRAFİK 5: Trkiye de Reel GSYH (yıllık değişi-%) 10 5 0 5 10 2008 2009 2010 2011 Yazar tarafından IMF verileri kullanılarak hazırlanıªtır. 28 A. Kiritçio lu, Effects of Gloal Financial Crisis on Turkey, MPRA, 2010, s.5. 29 H. A. iªek ve N. iªek, Has the Turkish Econoy Been Less Affected y the 2008 Gloal Crisis: A Macroeconoic Perspective, Research Journal of International Studies, Vol.22, 2011, s.172-173. 30 T.C. Kalkına Bakanlı ı, Uluslararası Ekonoik Göstergeler, 2012, s.10. 31 H. A. iªek ve N. iªek, Has the Turkish..., s.173. 32 T.C. Kalkına Bakanlı ı, Uluslararası Ekonoik..., s.10.
KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN TÜRKİYE VE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NDE EKONOMİK BÜYÜME, İŞGÜCÜ PİYASASI VE YOKSULLUKLA MÜCADELE SÜRECİ ÜZERİNE ETKİLERİ rapor Bilindi i gii Trkiye de 2001 yılında yaªanan ekonoik krizi teakip enflasyonu ve yksek kau orcunu azaltaya yönelik politikalar neticesinde tçe perforansı iyileªtiriliª, di er taraftan iªsizlik oranları artıªtır. Trkiye de 2002-2007 döneindeki ekonoik yeye ra en dªrleeyen iªsizlik oranları, 2008 de aªlayan kresel krizin etkisiyle azalan dıª talep nedeniyle eek yo un sektörlerde ihracatın azalası sonucunda artaya deva etiª; 2009 yılında iªsizlik % 14 e kadar çıkıªtır. 2010 yılında ise % 11.9 olan iªsizlik oranı 2011 yılında % 9.8 e gerileiªtir. 33 Dolayısıyla Trkiye de iªsizlik eselesi, nedeni 2008 yılında aªlayan kresel kriz olan ir esele de ildir. Ancak kresel kriz yaªanaıª olsaydı, iªsizlik sorunu ile cadelede daha etkin sonuçlar alınailece ini varsayak kndr. Di er taraftan Trkiye deki iªsizlik duruunu Avrupa Birli i ndeki evcut durula ukayese etti iizde Trkiye deki iªsizlik oranının he Avrupa Birli i nin genelinden, he de Avro alanından daha dªk oldu u görlektedir. Zira Eurostat ın verileri uyarınca 2012 yılının 11. ayı itiarıyla iªsizlik oranı Avrupa Birli i nde % 10.7, Avro alanında % 11.8 dir. 34 Ancak AB nin genelinden ve Avro alanındaki iªsizlik oranlarından dªk olan Trkiye deki iªsizlik oranı kresel iªsizlik oranından yksektir. GRAFİK 6: Trkiye de işsizlik oranı (%) 23 15 10 5 0 2008 2009 2010 2011 II. Yazar tarafından Trkiye statistik Kuruu verileri kullanılarak hazırlanıªtır. Trkiye de gnlk geliri 1 Doların altında olan nfusun ulunadı ı, ancak 2008 verileri uyarınca nfusun % 17.1 inin ulusal yoksulluk sınırının altında yaªadı ı yukarıda elirtiliªti. Kresel krizin Trkiye de yoksulluk zerine etkisinin ne oldu u sorusuna yanıt arayailek için, gıda yoksullu u, gıda+gıda dıªı yoksulluk ve gnlk geliri 2.15 Doların altında olan nfusun 2010 daki oranları kriz öncesindeki oranlar ile ukayese edildi inde, söz konusu oranlarda 2002 den itiaren gözlelenen azala e iliinin kresel kriz ile kesintiye u raadı ı görlektedir. Zira 2002 yılında % 1.35, 2007 yılında % 0.48 olan gıda yoksullu u oranı 2010 yılında % 0.40 a gerileiª olup; gnlk geliri 2.15 Doların altında olanların oranı 2002 yılında % 3.04, 2007 yılında % 0.52 iken 2010 yılında % 0.21 e, 2011 yılında % 0.14 e dªªtr. Üstelik gnlk geliri 4.3 Doların altında olanların 2002 yılında %30.30 olan oranı, gösterdi i istikrarlı azala e ilii ile 2011 yılında % 2.79 a dªªtr. 35 33 Trkiye statistik Kuruu, statistik Göstergeler 1923-2011, Aralık 2012. 34 Haronised uneployent rate % (seasonally adjusted), www.epp.eurostat.ecu.europa.eu, eriªi: 28.02.2013. 35 H. Y. Taª ve S. Özcan, Trkiye de ve Dnya da Yoksulluk Üzerine Bir Araªtıra, International Conference on Euroasian Econoies, 2012 ve Trkiye statistik Kuruu, Yoksulluk Çalıªası 2011, Aralık 2012.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 2.2.Azeraycan Kresel krizin çıktı ı 2008 yılında ekonoisi % 10.8 yª olan Azeraycan da, reel GSYH artıª oranı 2009 yılında % 9.3, 2010 yılında % 5 ve 2011 yılında % 0.1 olarak gerçekleªiªtir. 2008 yılını teakip gözlelenen ekonoik ye hızındaki azalıª, esas olarak petrol fiyatlarındaki dªe 36 ile kresel krizin etkisiyle daralan dıª talee a lı olarak azalan ihracattan kaynaklanaktadır. Zira Azeraycan ın ihracatı 2009 yılında ir önceki yıla göre % 31 azalıªtır. 37 GRAFİK 7: Azeraycan Reel GSYH (yıllık değişi-%) 15 10 24 II. 5 0 2008 2009 2010 2011 Yazar tarafından IMF verileri kullanılarak hazırlanıªtır. Azeraycan da kiªi aªına dªen reel GSYH artıª oranı da krizden daha önce, 2006 yılından itiaren dikkat çekecek ªekilde azala e iliine giriªtir. Zira 2006 yılında % 32.4, 2007 yılında % 23.5 olan kiªi aªına dªen reel GSYH artıª oranı kriz yılı 2008 de % 9.2 ye dªª, 2010 yılında % 3.9 a gerileiªtir. 38 Krizin etkisiyle kresel dzeyde iªsizlik oranları artarken, Azeraycan da iªsizlik oranları krizle irlikte artaıª, ilakis çok dªk oranlarda da olsa 2005 yılından itiaren deva eden azala e iliini srdrªtr. Azeraycan da 2009-2013 sosyal ve ekonoik kalkına prograı kapsaında, Ocak 2009 ve Teuz 2011 arasında 139.697 si kalıcı olak zere 190.412 yeni iª ikanı yaratılıªtır. 39 2008 yılında % 5.9 olan iªsizlik oranı, 2009 da % 5.7 ye, 2010 da % 5.6 ya ve 2011 de % 5.4 ye gerileiªtir. 40 Dolayısıyla, evcut veriler ıªı ında, Azeraycan da krizin etkisiyle istihda yarata fırsatlarının azalıª ve iªsizlik oranlarının ykseliª oldu unu ileri srek kn de ildir. 36 E. Sleyanov ve A. Zeynalov, Kresel Mali Krizin Azeraycan Ekonoisine Etkileri, Journal of Qafgaz University, Sayı 28, 2009, s.114. 37 Asian Developent Bank, Country Tales- Azeraijan, www.ad.org, eriªi: 14.01.2013 38 Asian Developent Bank, Econoy and Output, www.ad.org, eriªi: 14.01.2013 39 What is the uneployent rate in Azeraijan?, www.ilo.org/pulic/english/region eriªi: 22.02.2013 40 Asian Developent Bank, Country Tales- Azeraijan
KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN TÜRKİYE VE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NDE EKONOMİK BÜYÜME, İŞGÜCÜ PİYASASI VE YOKSULLUKLA MÜCADELE SÜRECİ ÜZERİNE ETKİLERİ rapor Di er taraftan, Azeraycan da 2008 yılında % 13.2 olan ulusal yoksulluk sınırı altında yaªayanların oranı 2009 yılında % 10.9 a dªªtr. 41 Azeraycan da gelir da ılıı eªitsizli inin ve yoksulluk oranının azaltılasında kayda de er ilerlee oldu unu elirten Uluslararası Para Fonu, ªehirlerdeki yoksulluk oranının kırsal gelerdeki yoksulluk oranından daha hızlı azaldı ını, 2010 yılı verileri itiarı ile, ªehirler ve kırsal geler arasındaki gelir farkının nispeten az oldu unu vurgulaaktadır. 42 Dolayısıyla, kiªi aªına dªen reel GSYH artıª oranları azalsa da, krizin Azeraycan da yoksullukla cadele sreci zerinde ªidilik yıkıcı etkileri oladı ı gii, ªehirler ve kırsal geler arasında gelir farklılıklarını artıracak etkileri de olaıªtır. Ancak, ekonoik kriz dönelerinin insani kalkına göstergeleri zerindeki etkilerinin gecikeli olarak kendini gösteresi nedeniyle 43 ve ayrıca Azeraycan da ekonoik ye hızının daha da dªece ine yönelik tahinler ıªı ında kresel krizin Azeraycan da yoksulluk zerine etkilerinin analizi gnz itiarıyla sa lıklı olayailir. GRAFİK 8: Azeraycan da işsizlik oranı (%) 6 5,8 5,6 5,4 5,2 5 2008 2009 2010 2011 Azeraycan işsizlik oran % 25 II. Yazar tarafından Asya Kalkına Bankası verileri kullanılarak hazırlanıªtır. 2.3.Kazakistan 1999 dan itiaren dikkate de er ir ye hızı yakalayan Kazakistan da ekonoik ye hızı kresel kriz öncesinde yavaªlaıªtır. Kazakistan da 2007 yılında % 8.9 olan reel GSYH artıª oranı 2008 yılında % 3.2 ye, 2009 yılında ise % 1.2 ye dªªtr. Kazakistan ekonoisi, kresel krizden aªlıca ç kanaldan etkileniªtir. Birincisi, petrol fiyatlarındaki dªªn petrol ihracatçısı lke olan Kazakistan ın gelirlerinde dªªe yol açıª olasıdır. kincisi, kresel talein ve ticaretin daralası ile Kazakistan ın ihracatının, turiz gelirlerinin ve iªçi dövizlerinin azalasıdır. Üçncs, kredi piyasalarının 41 United Nations Econoic Coission for Europe, The UNECE Report on Achieving the Millenniu Developent Goals in Europe and Central Asia, 2011, s.107. 42 IMF, Repulic of Azeraijan: Selected Issues, IMF Country Report No.12/6, January 2012, s.2. 43 UNDP, Econoic Crisis Responses fro a Governance Perspective in Eastern Europe and Central Asia: Regional Report, March 2011, s.27.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi daralası ve riske karªı oluªan daha ihtiyatlı tutu nedeniyle, seraye hareketlerinin ve yatırıların azalasıdır. 44 Krize karªı tepkisi, ekonoide devletin rolnn artırılası ªeklinde ortaya çıkan Kazakistan da ekonoi 2010 yılında hızla toparlanıª; 2010 yılında % 7.3 artan reel GSYH, 2011 yılında % 7.5 artıªtır. 2010 ve 2011 yıllarında yaªanan % 7 yi aªan ye, petrol, gaz, adencilik ve hizet sektörndeki geliªelerden kaynaklanıªtır. 45 Kazakistan da kiªi aªına dªen reel GSYH artıª oranı da 2008 yılında % 2.0 iken, 2009 yılında negatif de ere dªª, 2010 yılında ye ivesini yakalayarak % 5.7 artıªtır. 46 Uluslararası Para Fonu kriz sonrası Kazakistan ekonoisinin eklenenden daha hızlı toparlanıª oldu unun altını çizektedir. 47 GRAFİK 9: Kazakistan Reel GSYH (yıllık değişi-%) 26 II. 8 6 4 2 0 2008 2009 2010 2011 Yazar tarafından IMF verileri kullanılarak hazırlanıªtır. Kresel ekonoik krizin etkisiyle kresel dzeyde iªsizlik oranları artarken, Kazakistan da 1999 yılından itiaren azala e ilii gösteren iªsizlik oranı kriz srecinde de azalaya deva etiªtir. Ancak Kazakistan da kırsal alanlarda çalıªanların ço unun kau sektör çalıªanı olası nedeniyle krizin etkilerine karªı daha korunaklı olasına karªın, krize a lı olarak yaªanan iª kayıpları ªehirlerde gerçekleªti inden 48 ªehirlerde yoksulluk oranının arta riski evcuttur. 44 M. Gavrilovic, et.al., Ipact of the Econoic Crisis and Food and Fuel Price Volatility on Children and Woen in Kazakhstan, Report for UNICEF Kazakhstan Office, Octoer 2009, s.58. 45 Asian Developent Bank, Kazakhstan 2012-2016, August 2012. 46 Asian Developent Bank, Econoy and Output, www.ad.org, eriªi: 14.01.2013 47 IMF, Repulic of Kazakhstan: Selected Issues, IMF Country Report No.11/1516, June 2011, s.3. 48 M. Gavrilovic, et.al., Ipact of the Econoic Crisis, s.59.
KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN TÜRKİYE VE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NDE EKONOMİK BÜYÜME, İŞGÜCÜ PİYASASI VE YOKSULLUKLA MÜCADELE SÜRECİ ÜZERİNE ETKİLERİ rapor GRAFİK 10: Kazakistan da işsizlik oranı (%) 8 6 4 2 0 2008 2009 2010 2011 Kazakistan işsizlik oran % Yazar tarafından Asya Kalkına Bankası verileri kullanılarak hazırlanıªtır. Kazakistan da ulusal yoksulluk sınırı altında yaªayanlarının oranı 2008 yılında % 12.1 iken, krizden heen sonra 2009 yılında % 8.2 ye dªªtr. 49 Bu duru, ulusal yoksulluk sınırı altında yaªayanların oranının 2006 yılından itiaren sergiledi i azala e iliinin kriz ile irlikte kesintiye u raadı ını, ir aªka deyiªle kresel krizin yoksulluk oranını artırıcı etkilerinin Kazakistan da gözlelenedi ini gösterektedir. 2.4.Kırgızistan 2007 yılında % 8.5 yyen Kırgızistan ekonoisi 2008 yılında % 7.6, 2009 yılında % 2.9 yªtr. 2009 yılında yaªanan ekonoik ye hızındaki yavaªlaa 2010 yılında yerini daralaya ırakıª, reel GSYH artıª oranı negatif de ere dªªtr. Söz konusu ekonoik darala sreci uzun sreiª, 2011 yılında reel GSYH % 5.7 oranında artıªtır. 27 II. Kırgızistan da kiªi aªına dªen reel GSYH artıª oranı 2008 yılından 2010 yılına kadar dªe e ilii gösteriª, kiªi aªına dªen reel GSYH 2010 yılında % 1.8, 2011 yılında ise % 4.6 artıªtır. 50 GRAFİK 11: Kırgızistan Reel GSYH (yıllık değişi-%) 10 5 0 5 2008 2009 2010 2011 Yazar tarafından IMF verileri kullanılarak hazırlanıªtır. 49 United Nations Econoic Coission for Europe, The UNECE Report, s.107. 50 Asian Developent Bank, Econoy and Output, www.ad.org, eriªi: 14.01.2013
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Kresel krizi teakip Kırgızistan da iªsizlik oranında, yksek olasa da artıª e ilii gözleleniªtir. Zira 2007 yılında % 8.1 olan iªsizlik oranı 2010 itiarıyla % 9 a ykseliªtir. 2011 yılında ise iªsizlik oranı azalarak % 7.9 a iniªtir. 51 Bu oran Orta Asya Cuhuriyetleri içindeki en yksek iªsizlik oranını iªaret ederken, kresel iªsizlik oranının zerinde olası açısından dikkat çekektedir. GRAFİK 12: Kırgızistan da işsizlik oranı (%) 10 9 8 7 2008 2009 2010 2011 K rg zistan işsizlik oran % 28 II. Yazar tarafından Asya Kalkına Bankası ve IMF verileri kullanılarak hazırlanıªtır. Yukarıda Gini katsayılarının verildi i taloda görld gii, gelir eªitsizli i nispeten yksek olan ve ayrıca istikrarlı olayan ir e ili gösteren Kırgızistan da 2010 yılında Gini katsayısı 37.1 dir; 52 u raka gelir da ılıındaki eªitsizli inin kriz öncesinde oldu u gii kriz sonrasında da Kırgızistan için göz ardı edileez ir sosyo-ekonoik esele oldu unu gösterektedir. Di er taraftan kresel kriz, ekonoik ye zerindeki etkisi a laında Kırgızistan da yoksullukla cadelede kaydedilen ilerlee için ir tehdit oluªturaktadır. Zira 2010 verileri Kırgızistan da ulusal yoksulluk sınırı altında yaªayanların oranının % 33.7 oldu unu, dolayısıyla yoksulluk oranında 2008 yılına kıyasla artıª yaªandı ını ve kırsal alanlarda yoksullu un kentsel alanlara göre çok daha yksek oldu unu gösterektedir. 53 2010 ve 2011 yıllarında kaydedilen yksek gıda ve petrol fiyatları nedeniyle Kırgızistan da yoksulluk oranının daha da artasından kaygı duyulaktadır. 54 Krizin sosyo-ekonoik etkilerini azaltaya yönelik olarak Merkez Bankası enflasyon oranını azaltayı aªarıª, di er taraftan eekli aylıkları ile kau sektörnde aaªlar artırılıªtır. 55 51 Asian Developent Bank, Country Tales-Kyrgyz Repulic, www.ad.org, eriªi: 25.01.2013 ve IMF, World Econoic Outlook: Growth Resuing, Dangers Reain, April 2012. 52 IMF, Kyrgyz Repulic: Mediu-Ter Developent Progra-Poverty Reduction Strategy Paper, IMF Country Report No.12/112, May 2012, s.31. 53 Iid., s.30-31. 54 United Nations Econoic Coission for Europe, The UNECE Report, s.33. 55 UNDP, Responding to the econoic crisis in Kyrgyzstan, http://europeandcis.undp.org, eriªi: 07.02.2013
KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN TÜRKİYE VE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NDE EKONOMİK BÜYÜME, İŞGÜCÜ PİYASASI VE YOKSULLUKLA MÜCADELE SÜRECİ ÜZERİNE ETKİLERİ rapor 2.5.Özekistan Orta Asya Trk Cuhuriyetleri arasında ekonoik reforlar açısından geride kalakla irlikte, piyasa ekonoisine aªaalı ir ªekilde geçiªini srdren ve genin en hızlı yyen ekonoilerinden iri olan Özekistan ekonoisi 2008 yılında % 9, 2009 yılında % 8.1, 2010 yılında % 8.5 ve 2011 yılında % 8.3 yªtr. 56 Dolayısıyla kresel krizi teakip Özekistan da ye hızının çok yk oranlarda olasa ile yavaªladı ı görlektedir. Kiªi aªına dªen reel GSYH artıª oranı da 2008 yılında % 7.7 iken, 2009 yılında %6.8 e dªª; 2010 yılında % 7.2 ve 2011 yılında % 7.1 olarak gerçekleªiªtir. 57 GRAFİK 13: Özekistan Reel GSYH (yıllık değişi-%) 9,5 9 8,5 8 7,5 2008 2009 2010 2011 29 II. Yazar tarafından IMF verileri kullanılarak hazırlanıªtır. Kresel ekonoik krizin Özekistan da iªgc piyasası zerine etkisini de erlendireizi sa layacak ªekilde yıllar itiarıyla dzenli veriler evcut olasa da, Uluslararası Para Fonu nun verileri Özekistan da 2011 yılında iªsizlik oranının % 0.2 gii çok dªk ir oran oldu unu gösterektedir. Bu duru, Özekistan da kçk iªleteler ve özel giriªicili in desteklenesi ve geliªtirilesi sonucu iª ikanlarının artırılakta oldu una a lanailir; zira kçk iªletelerde çalıªanlar, topla çalıªan nfusun % 74.2 sini oluªturaktadır. 58 Asya Kalkına Bankası nın verileri uyarınca, Özekistan da ulusal yoksulluk sınırının altında yaªayanlarının oranı 2005 yılından itiaren istikrarlı ir ªekilde azalaktadır. Zira Özekistan da 2005 yılında % 25.8, 2007 yılında % 23.6 olan yoksulluk sınırının altında yaªayanların oranı 2009 yılında % 19.5 e, 2011 yılında %16 ya gerileiªtir. 59 Dolayısıyla, evcut veriler Özekistan da yoksulluk oranında görlen istikrarlı azala e iliinin, kresel ekonoik krize a lı olarak kesintiye u raadı ını gösterektedir. Özekistan kresel ekonoik krizin a ır etkilerinden kaçailiª görnektedir. Özekistan ın kriz srecinde ekonoik perforansının, di er geçiª ekonoileri ile kıyaslandı ında 56 Asian Developent Bank, Country Tales-Uzekistan, www.ad.org, eriªi: 25.01.2013. 57 Asian Developent Bank, Econoy and Output, www.ad.org, eriªi: 14.01.2013 58 U. Oliov ve Y. Fayzullaev, Assessing Developent Strategies to Archieve the MDGs in the Repulic of Uzekistan, United Nations Departent for Social and Econoic Affairs, March 2011, s.8. 59 Asian Developent Bank, Uzekistan 2012-2016, August 2012.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi oldukça aªarılı oldu u yönnde de erlendireler evcut iken, 60 Özekistan ın krizin etkilerinden kaçailiª olasını, ekonoinin kresel ekonoiden izole olasına a layan görªler de ulunaktadır. 2.6.Trkenistan Merkezi planlaa ekonoisinden serest piyasa ekonoisine geçiª srecinde Orta Asya Trk Cuhuriyetleri arasında en az reforist olan 61 Trkenistan da yk çde do al gaz, petrol ve pauk ihracatına dayanan ekonoide ye hızı kresel krizi teakip 2009 yılında di er Orta Asya Cuhuriyetleri nde oldu u gii yavaªlaıªtır. Zira 2008 yılında % 14.7 artan reel GSYH, 2009 da % 6.1 artıªtır. 2010 yılındaki artıª % 9.2 ile ir önceki yıl gerçekleªen artıªtan daha yksek oluªtur. 62 2011 de % 14.7 artan reel GSYH ile Trkenistan ekonoisi, gede en hızlı yyen ekonoiler arasında yer alaktadır. 63 30 II. Trkenistan da kiªi aªına dªen reel GSYH artıª oranı 2008 yılında % 13.2 iken hızlı ir dªªle 2009 yılında % 4.6 ya iniªtir. 2010 yılında ise kiªi aªına dªen reel GSYH artıª oranı % 7.7 dir. 64 Bu oran 2008 yılındaki artıª ile ukayese edildi inde, kiªi aªına dªen reel GSYH artıª oranlarında öneli ir azalıªa iªaret etektedir. GRAFİK 14: Trkenistan Reel GSYH (yıllık değişi-%) 20 15 10 5 0 2008 2009 2010 2011 Yazar tarafından Asya Kalkına Bankası verileri kullanılarak hazırlanıªtır. Asya Kalkına Bankası nın evcut verileri uyarınca 1997 yılında % 1.9 iken 2004 yılında % 2.6 olan iªsizlik oranı Uluslararası Çalıªa Örgt verileri uyarınca 2010 yılında % 4 e ykseliªtir. 2011 ve 2012 yıllarındaki ekonoik ye perforansı korunailirse ve söz konusu ye istihda yaratan ye oldu u ddetçe, Trkenistan da iªsizlik oranlarının daha da ykselesi söz konusu olayacaktır. 60 Uzekistan-Crisis Poverty and Social Ipact Analysis (PSIA), January 2010, www.undp.org, eriªi: 08.02.2013 61 R. Pofret, Central Asia and the Gloal Econoic Crisis, EU-Central Asia Monitoring, No.7, June 2009. 62 Asian Developent Bank, Country Tales-Turkenistan, www.ad.org, eriªi: 25.01.2013. 63 Turkenistan-Country Assessents, Transition Report 2012, www.erd.co, eriªi: 08.02.2013 64 Asian Developent Bank, Econoy and Output, www.ad.org, eriªi: 14.01.2013
KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN TÜRKİYE VE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NDE EKONOMİK BÜYÜME, İŞGÜCÜ PİYASASI VE YOKSULLUKLA MÜCADELE SÜRECİ ÜZERİNE ETKİLERİ rapor Trkenistan da yoksulluk oranına iliªkin gncel veriler evcut olaakla irlikte, sergilenen ekonoik ye perforansının halkın yaªa standartlarını ykseltiª oldu u dªnleilir. Ancak, yoksulluk konusunda yapılan lke sınıflandırasında kısen kronik yoksul lke 65 kategorisinde yer alan Trkenistan da yoksulluk verileri gncellenedi i ddetçe, kresel krizin yoksulluk zerine etkilerinin sa lıklı de erlendirilesi gnz itiarıyla kn gözkeektedir. Orta Asya Trk Cuhuriyetleri'nde kresel kriz sonrasına dair ekonoik ye, iªsizlik ve yoksulluk zerine yapılan de erlendireler, söz konusu devletlerin taaının kresel krizden etkilendi ini, ancak krizden etkilene durularının aynı seviyede oladı ını gösterektedir. Dolayısıyla Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nin ekonoik geçiª srecinde sergiledikleri perforanstaki farklılıkların yanı sıra kresel krizden etkilene oyutlarındaki farklılıklar da, gede ulusal ekonoik yapılar arasındaki çeªitlili in altını çizektedir. Bu de kresel krizin Orta Asya Trk Cuhuriyetleri ekonoileri zerindeki etkisi, ekonoik ye, iªsizlik ve yoksulluk kapsaında de erlendirileye çalıªılıªtır; ancak daha kapsalı ir soruya da kısaca de inekte yarar vardır: Kresel kriz Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde ekonoik geçiª srecini ne çde etkileiªtir? Bu soru ayrıca Sovyetler Birli i nin da ılasının zerinden 20 yılı aªkın sre geçiª iken, geçiª sreci hala deva ediyor u? sorusunu da akla getirektedir. Eski Sovyet Cuhuriyetleri nde erkezi planlaa ekonoisinden serest piyasa ekonoisine geçiª srecinin taalanıp taalanadı ı hala tartıªalı ir eseledir; zira srecin taalanıª olup oladı ına verilecek yanıt, geçiª srecinde varıª noktasının tanıına a lı olarak de iªektedir. 66 Örnek verek gerekirse, Kornai geçiª srecinin varıª noktasını, konist partilerin tekel niteli indeki siyasi gçlerini kayettikleri, özel sektörn GSYH içindeki payının artıª ve ekonoik faaliyetlerin koordinatörnn piyasa oldu u duru olarak tanılaaktadır. Gel ise geçiª srecinin varıª noktasını, geçiª ekonoilerin karªılaªtıkları siyasi eselelerin ve sorunların, aynı kalkınıªlık dzeyindeki di er devletlerin karªılaªtı ı esele ve sorunlara enzedi i duru olarak tanılaaktadır. 67 Ancak, geçiª srecinin varıª noktasına iliªkin farklı görªler ıªı ında eski Sovyet Cuhuriyetleri nde geçiª srecinin taalanıp taalanadı ına iliªkin tartıªalar sredursun, Orta Asya Trk Cuhuriyetleri nde geçiª srecinin hala taalanaıª oldu u görlektedir. 68 31 II. 65 The Chronic Poverty Report 2008-09: Escaping Poverty Traps, Chronic Poverty Research Institute. 66 J. Svejnar, Transition Econoies: Perforance and Challenges, Journal of Econoic Perspectives, Vol.16, No.1, 2002, s.25. 67 A. H. Gel, The End of Transition içinde When is Transition Over?, Annette Brown (ed.), W.E. Upjohn Institute for Eployent Research, 1999. J. Kornai, Reforing the Welfare State in Postsocialist Econoies içinde When is Transition Over?, Annette Brown (ed.), W.E. Upjohn Institute for Eployent Research, 1999. 68 European Bank for Reconstruction and Developent, Transition Report 2012, www.erd.co, eriªi: 22.02.2013