Tarımsal Dış Ticarette Değişim Bahadır AYDIN

1 Tarımsal Dış Ticarette Değişim Bahadır AYDIN TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası

2 Bahadır AYDIN Tarımsal Dış Ticarette Değişim ISBN- 978-9944-89-846-1 YAYINA HAZIRLAYAN TMMOB ZİRAAT MÜHENDİSLERİ ODASI Karanfil Sk. 28/12 Kızılay / ANKARA TEL: (312) 444 1 966 FAKS: (312) 418 51 98 www.zmo.org.tr zmo@zmo.org.tr BASIM Özdoğan Matbaa Yayın Hed. Eşya San. Tic. Ltd. Şti. Matbaacılar Sitesi 558. Sokak No:29 İvedik OSB Yenimahalle ANKARA TEL: (312) 395 85 1 Adet Basılmıştır. Kasım 29

3 İÇİNDEKİLER TABLOLAR LİSTESİ I GRAFİKLER LİSTESİ II EKLER LİSTESİ V GİRİŞ 1 1. Tarımsal Üretim 5 2. Tarımsal Dış Ticaret 8 2.1. ISIC Rev.3 - Tüm Ekonomik Faaliyetlerin Endüstri Sınıflaması Uluslararası Standardı na Göre 2.2. SITC Rev.3 Standart Uluslararası Ticaret Sınıflandırması na Göre Tarımsal Dış Ticaret 1 14 2.2.1. Tarımsal Hammadde Dış Ticareti 18 2.2.2. Gıda Maddeleri Dış Ticareti 22 3. Dış Ticarette Endeksler 39 4. AB ve Tarımsal Dış Ticaret 46 DEĞERLENDİRMELER 61 EKLER 65 KAYNAKÇA 19

4I Bahadır AYDIN Tarımsal Dış Ticarette Değişim TABLOLAR LİSTESİ Tablo.1: Ana faaliyet kollarına göre Gayri Safi Milli Hasıla (1987 sabit fiyatlarla) 6 Tablo.2 : Toplam Dış Ticaret ve Tarım (ISIC Rev.3) (Milyon Dolar) 8 Tablo.3: Tarımsal Dış Ticaretin Oransal Payları (ISIC Rev.3) 9 Tablo.4: SITC Rev.3 e Göre Tarımsal Dış Ticarette yer alan başlık ve gruplar 14 Tablo.5: SITC Rev.3 e Göre Tarımsal Dış Ticaret (1. Dolar) 15 Tablo.6: ISIC a Göre Tarımsal Dış Ticaret Endeksleri 39 Tablo.7: TÜİK Fasıllara Göre Tarımsal Dış Ticaret Sınıflaması 46 Tablo.8: Toplam Tarımsal Dış Ticaret Dengesi ve AB 59

II 5 GRAFİKLER LİSTESİ Grafik.1: GSMH ve Tarımda Büyüme Oranları 7 Grafik.2: GSMH nın Sektörel Dağılımı 7 Grafik.3: Dış Ticarette Tarımın Payı 9 Grafik.4a- ISIC Rev.3 e Göre Tarımsal Dış Ticaret (Sadece tarım ve hayvancılık) 11 Grafik.4b : ISIC Rev.3 e Göre Tarımsal Dış Ticaret (5 alt başlığın toplamı) 11 Grafik.5: SITC Rev.3 e Göre Tarımsal Dış Ticaret 12 Grafik.6- ISIC Rev.3 e Göre Gıda Ürünleri ve içecekler, Balıkçılık ve Tütün Ürünleri ve Ormancılık Dış Ticareti 13 Grafik.7- ISIC Rev.3 e Göre Gıda Ürünleri Dış Ticareti 13 Grafik.8: Gıda Maddeleri ve Tarımsal Hammaddelerin İhracat içindeki Payları 16 Grafik.9: Gıda Maddeleri ve Tarımsal Hammaddelerin İthalat içindeki Payları 16 Grafik.1: SITC Rev.3 e Göre Tarımsal Dış Ticarette Ana Gruplar 17 Grafik.11: Tarımsal Hammadde İhracatında Alt Grupların Payları 18 Grafik.12: SITC Rev.3 e Göre Tarımsal Hammadde Dış Ticareti 19 Grafik.13: SITC Rev.3 e Göre Dokuma Elyafı ve Artıkları Dış Ticareti 19 Grafik.14: SITC Rev.3 e Göre Başka Yerde Belirtilmeyen Hayvansal Ve Bitkisel Menşeili Hammaddeler Dış Ticareti 2 Grafik.15: SITC Rev.3 e Göre Kağıt Hamuru ve Kullanılmış Kağıt 2 Grafik.16: Tarımsal Hammadde İthalatında Alt Grupların Payları 21 Grafik.17: SITC Rev.3 e Göre Ham Kauçuk (Tabi ve sentetik) Dış Ticareti 21 Grafik.18: SITC Rev.3 e İşlenmemiş kösele, deri ve kürk Dış Ticareti 22 Grafik.19: Gıda Maddeleri İhracatında Alt grupların Payları 23 Grafik.2: Gıda Maddeleri İthalatında Alt grupların Payları 24 Grafik.21: SITC Rev3 e Göre Gıda Maddeleri Dış Ticareti 25 Grafik.22: SITC Rev.3 e Göre Canlı Hayvan Dış Ticareti 26 Grafik.23: SITC Rev.3 e Göre Hububat ve Hububat ürünleri Dış Ticareti 26 Grafik.24: SITC Rev.3 e Göre Meyve ve Sebze Dış Ticareti 27 Grafik.25: SITC Rev.3 e Göre Tütün ve Tütün mamulleri Dış Ticareti 28 Grafik.26: SITC Rev.3 e Göre Şeker, Şeker ürünleri ve Bal Dış Ticareti 29 Grafik.27: SITC Rev.3 e Göre Hayvanlar için Gıda maddeleri Dış Ticareti 3 Grafik.28: SITC Rev.3 e Göre Çeşitli Yenilebilir Ürünler Dış Ticareti 32

6III Bahadır AYDIN Tarımsal Dış Ticarette Değişim Grafik.29: SITC Rev.3 e Göre Hayvansal Sıvı ve Katı Yağlar Dış Ticareti 32 Grafik.3: SITC Rev.3 e Göre Bitkisel Sıvı Yağlar ve Fraksiyonları Dış Ticareti 32 Grafik.31: SITC Rev.3 e Göre Kimyasal İşlem Görmüş Bitkisel Ve Hayvansal Katı/ Sıvı Yağlar, Mumlar Dış Ticareti 33 Grafik.32: SITC Rev.3 e Göre Yağlı Tohumlar, Yağ Veren Meyveler Dış Ticareti 33 Grafik.33: SITC Rev.3 e Göre Süt, Süt ürünleri ve yumurta Dış Ticareti 34 Grafik.34: SITC Rev.3 e Göre Et ve Et ürünleri Dış Ticareti 35 Grafik.35: SITC Rev.3 e Göre Meyve Sebzelerin Payları 36 Grafik.36: SITC Rev.3 e Göre Hububat, Hububat Ürünlerinin Payları 36 Grafik.37: SITC Rev.3 e Göre Tütün ve Tütün Mamullerinin Payları 36 Grafik.38: SITC Rev.3 e Göre Dokuma Elyafı ve Bunların Artıklarının Payları 37 Grafik.39: SITC Rev.3 e Göre Canlı Hayvanların Payları 37 Grafik.4: Meyve-sebze dışarıda tutulduğunda Gıda Maddeler Dış Ticareti 38 Grafik.41: Toplam Gıda Maddeleri Dış Ticareti 38 Grafik.42: Tarım ve Ormancılık Dış Ticaret Birim Değer Endeksleri 4 Grafik.43:Tarım ve Ormancılık Dış Ticaret Haddi 4 Grafik.44: İhracat Birim Değer Endekslerinde Değişim (Dolar bazlı) 4 Grafik.45: İthalat Birim Değer Endekslerinde Değişim (Dolar bazlı) 41 Grafik.46: Tarımda Birim Değer Endekslerinde Değişim (Dolar bazlı) 41 Grafik.47: İhracat Miktar Endekslerinde Değişim (Dolar bazlı) 42 Grafik.48: İthalat Miktar Endekslerinde Değişim (Dolar bazlı) 42 Grafik.49: Tarımda Miktar Endekslerinde Değişim (Dolar bazlı) 42 Grafik.5: İhracatta Endeks Değişim Oranları (Dolar bazlı) 43 Grafik.51: İthalatta Endeks Değişim Oranları (Dolar bazlı) 43 Grafik.52: Tarımsal Dış Ticarette Endeks Değişim Oranları (Dolar bazlı) 44 Grafik.53: AB-15 ile Gıda Maddeleri Dış Ticareti 47 Grafik.54: AB-25 ile Gıda Maddeleri Dış Ticareti 47 Grafik.55: AB-15 ile Canlı Hayvanlar Dış Ticareti 48 Grafik.56: AB-25 ile Canlı Hayvanlar Dış Ticareti 48 Grafik.57: AB-15 ile Yenilen Sebzeler ve Bazı Kök ve Yumrular Dış Ticareti 48 Grafik.58: AB-25 ile Yenilen Sebzeler ve Bazı Kök ve Yumrular Dış Ticareti 49 Grafik.59: AB-15 ile Yenilen Meyveler, Kabuklu Yemişler vb. Dış Ticareti 49 Grafik.6: AB-25 ile Yenilen Meyveler, Kabuklu Yemişler vb. Dış Ticareti 49

Grafik.61: AB-15 ile Hububat Dış Ticareti 5 Grafik.62: AB-25 ile Hububat Dış Ticareti 5 Grafik.63: AB-15 ile Yağlı Toh. ve Meyva.,Sanayi Bit.,Saman,Hayvan Yemi Dış Ticareti 5 Grafik.64: AB-25 ile Yağlı Toh. ve Meyva.,Sanayi Bit.,Saman,Hayvan Yemi Dış Ticareti 51 Grafik.65: AB-15 ile Hayvansal ve Bitkisel Yağlar ve Bunların Müstahzarları Dış Ticareti 51 Grafik.66: AB-25 ile Hayvansal ve Bitkisel Yağlar ve Bunların Müstahzarları Dış Ticareti 51 Grafik.67: AB-15 ile Sebze, Meyva, Bitki Parç.,Sert Kabuklu Yemiş Konserve Dış Ticareti 52 Grafik.68: AB-25 ile Sebze, meyva, bitki Parç.,Sert Kabuklu Yemiş Konserve Dış Ticareti 52 Grafik.69: AB-15 ile Tütün ve Tütün Yerine Geçen İşlenmiş Maddeler Dış Ticareti 52 Grafik.7: AB-25 ile Tütün vetütün Yerine Geçen İşlenmiş Maddeler Dış Ticareti 53 Grafik.71: AB-15 Şeker ve şeker mamulleri Dış Ticareti 53 Grafik.72: AB-25 Şeker ve şeker mamulleri Dış Ticareti 53 Grafik.73: AB-15 ile Tarımsal Hammadde Dış Ticareti 54 Grafik.74: AB-25 ile Tarımsal Hammadde Dış Ticareti 54 Grafik.75:AB-15 ile Deri Eşya, Saraciye Eşyası, Seyahat Eşyası, Bağırsaktan Eşya Dış Ticareti 55 Grafik.76:AB-25 ile Deri Eşya,Saraciye Eşyası, Seyahat Eşyası, Bağırsaktan Eşya Dış Ticareti 55 Grafik.77:AB-15 ile Pamuk, Pamuk İpliği ve Pamuklu Mensucat Dış Ticareti 55 Grafik.78:AB-25 ile Pamuk, Pamuk İpliği ve Pamuklu Mensucat Dış Ticareti 56 Grafik.79:AB-15 ile Kağıt ve Karton Kağıt Hamurundan Kağıt ve Kartondan Eşya Dış Ticareti 56 Grafik.8:AB-25 ile Kağıt ve Karton Kağıt Hamurundan Kağıt ve Kartondan Eşya Dış Ticareti 56 Grafik.81:AB-15 ile Ham Postlar, Deriler (Kürkler Hariç) ve Köseleler Dış Ticareti 57 Grafik.82:AB-25 ile Ham Postlar, Deriler (Kürkler Hariç) ve Köseleler Dış Ticareti 57 Grafik.83:AB-15 ile Dokumaya Elverişli Bitkisel Lifler, Kağıt İpeği ve Dokumaları Dış Ticareti 57 Grafik.84:AB-25 ile Dokumaya Elverişli Bitkisel Lifler, Kağıt İpeği ve Dokumaları Dış Ticareti 58 Grafik.85:AB-15 ile Gıda ve Tarımsal Hammadde Dış Ticaret Dengesi 58 Grafik.86:AB-25 ile Gıda ve Tarımsal Hammadde Dış Ticaret Dengesi 58 Grafik.87: Gıda Maddeleri Dış Ticaretinde Türkiye nin Dünya ve AB Dış Ticaret Dengesi 59 Grafik.88: Tarımsal Hammadde Dış Ticaretinde Türkiye nin Dünya ve AB Dış Ticaret Dengesi 6 Grafik.89: AB nin Tarımsal Dış Ticaretimizdeki % Payı 6 IV7

8IV Bahadır AYDIN Tarımsal Dış Ticarette Değişim EKLER EK.1. ISIC Rev.3 (International Standart Industrial Classification of all Economics Activities, Revision 3) Sınıflamasına Göre Tarımsal Dış Ticaret (1.) 67 EK.2. SITC Rev3 Sınıflamasına Göre Dış Ticaret (1.) 7 EK.3. AB-15 İle Fasıllara Göre Tarımsal Dış Ticaret (Dolar) 82 EK.4. AB-25 İle Fasıllara Göre Tarımsal Dış Ticaret (Dolar) 96 EK. 5: Dış Ticaret Endeks Değişim Oranları 19

1 G R Türkiye nin sosyo ekonomik göstergeleri, tarım sektörünün ülke içindeki konumunu ortaya koymaktadır. Bu itibarla Türkiye, yarı çevre / çevre ülkelerde sıklıkla görüldü ü üzere, iktisadi ve sosyal ya amı içinde tarım sektörü ve kırsallı ı önemlice yer tutan bir ülke konumundadır. Bu ba lamda da tarım ve kırsallı ın ülkenin sosyal, ekonomik ve politik tartı malarının temel konuları arasında olması sürpriz de ildir. Nüfus artı ı, tarımsal üretim, iç ve dı ticaret hadleri, yoksulluk, göç, kendine yeterlilik ve tarımsal dı ticaret gibi konular, tarımla do rudan ya da dolaylı ili kileri çerçevesinde, süregiden tartı manın önemli ana ba lıklarını olu turmaktadır. Çalı mamız kapsamında, bu ba lıklardan tarımsal dı ticaret konusu ele alınacak ve de erlendirilecektir. Tarımsal dı ticaretin niceli i ve niteli indeki de i im, yukarıda sayılan konuların hemen tümü ile neden ya da sonuç açısından ili ki içerisindedir. Mevcut istatistiki yöntemlerin tarımsal dı ticaret e ilimlerinin alt sektörler itibariyle ortaya konulmasında yarattı ı güçlük yanında, saptanan sonuçların yorumlanmasında ulusal-uluslararası birçok de i kenin hesaba katılması gere i, tarımsal dı ticaret alanını çetin bir çalı ma konusu haline getirmektedir. Buna kar ılık bu alanda çok sayıda iktisadi ve siyasi aktörün ço u zaman birbiriyle çeli en de erlendirmeler yapması, konunun yukarıda belirtilen özelli inden kaynaklanıyor olsa gerek. Tarımda kendine yeterlilik tartı maları, bunun gerekli olup olmadı ı konusunda ortaya konulan görü lerden öte, genellikle tarımsal dı ticaret göstergeleri üzerinden yapılmaktadır. Oysa tarımsal dı ticaret dengesi, tek ba ına, bir ülkenin tarımda kendine yeterlili i veya dı a ba ımlılı ını açıklamada yeterli bir veri seti sa lamaz. Zira iç pazarını yüksek gümrük vergileriyle koruyan ve nüfusunu yeterli ve dengeli besleyemeyen bir ülke, dı ticarette pozitif konumda olabilir. Tersine, rasyonel kaynak tahsisi amacıyla iç üretim yerine avantajlı dı alımı iktisadi bir tercih olarak seçen bir ülke, tarım dı ticaretinde negatif verebilir. Her iki ülke pozisyonunun da, derinlemesine olmayan analizler için yanıltıcı olabilece i açıktır. Bu ba lamda, daha geni bir analiz perspektifine ihtiyaç duyulmaktadır. Tüm bu genel de erlendirmeler çerçevesinde, çalı ma kapsamında, orta vadeli dönemde, Türkiye de tarımsal dı ticaretin dönü ümünün incelenmesi hedeflenmektedir. Bu amaçla, hem yıllar içinde tarımsal dı alım/dı satım verilerinin de i imi izlenecek hem de bu de i imin alt sektörel görünümleri ortaya konulacaktır. Bunu yaparken, bu alanda TÜ K tarafından yayımlanan iki farklı veri setinden (ISIC ve STIC) yararlanılacaktır. 1

2 Bahadır AYDIN Tarımsal Dış Ticarette Değişim Tüm Ekonomik Faaliyetlerin Endüstri Sınıflaması Uluslararası Standardı (ISIC Rev.3/International Standard Industrial Classification of all Economics Activities, Revision 3) tarımsal dı ticarete ili kin genel de erlendirmeler yapmayı mümkün kılacak veri seti sa lamakla birlikte, alt sektörel de i imi gösterecek ayrıntıya sahip bulunmamaktadır. Ayrıca, bu sınıflamada bazı ürünlerin hammadde boyutunun tarım, i lenmi madde boyutunun ise tarım dı ı ba lıklarda yer alması, sonuçlar üzerinden yapılacak de erlendirmelerde daha dikkatli ve ihtiyatlı olma gere ini do urmaktadır. Nitekim, tarımsal hammadde ithalindeki artı ın önemli bir nedeni i lenmi tarım ürünü ihracatıdır, tekstil ihracatını desteklemek için pamuk, halı ihraç etmek için yün ithal etmek gibi. statistiksel olarak bu örneklerdeki gibi ithalat tarım sektörüne, ihracat sanayi sektörüne kaydedilmektedir (Akder ve Çakmak, 28:27) yolundaki görü ler, ISIC Rev.3 standardının tarımsal dı ticareti ayrıntılı açıklama alanındaki sorunlu yapısına atıf yapar niteliktedir. Buna kar ılık Standart Uluslararası Ticaret Sınıflaması (SITC Rev.3/ Standart International Trade Classification, Revision 3) hem ISIC ta tarım içinde yer almayan ürünleri tarım içine alınmasına olanak sa lamakta hem de tarımsal dı ticareti tarımsal hammadde ve gıda maddeleri olmak üzere iki alt grupta görme ansı vermektedir. Böylelikle, tarımsal dı ticarette iki ana grubun genel incelemesi yanında, bu grupları olu turan ürünlerin özel dı alım/dı satım dengelerinin analiz edilmesi, Türkiye nin tarımsal yapısının temel özelliklerinin ortaya konulabilmesi açısından önem ta ımaktadır. Türkiye de tarımsal dı ticaret alanında yapılan çalı malar, yöntemleri ve sonuçları itibariyle varyasyon göstermektedir. Örne in; Türkiye nin OECD tarafından kendine yeter bir ülke olarak tanımlandı ı ve dünyanın en büyük on gıda ihracatçısı ülkesinden biri oldu u (Köseyner, 24:87) görü ünü savunan çalı malar yanında, dünyanın en önde gelen tarım ürünleri ihracatçısı ve ithalatçısı ülkelerin hemen hemen aynı ülkeler ve bunların ço unun da geli mi ülkeler oldu u, bu ba lamda geli meyle birlikte ithalat-ihracat denkli ine do ru bir yönelimin gözlendi i, Türkiye de bu e ilimi yansıtmakla birlikte son yıllarda ithalatın daha hızlı artmasının nedeninin tarım politikalarındaki eksikliklerden çok makro politikalardan ve hızlı nüfus artı ından kaynaklandı ı (Akder ve Çakmak, 28:27) savını ileri süren çalı malar da bulunmaktadır. üphesiz, tarım sektörü bir yönüyle makro ekonomik geli meleri etkileyen konumunda iken, di er yönüyle bu politikalardan etkilenmektedir. Tarımsal dı ticaret ise döviz kuru, korumacılık düzeyi gibi parametreler yanında, tarımsal üretimin de i imi ile nüfus artı ının de i imi arasındaki dengeden do rudan etkilenmektedir. Bu ba lamda, 2

Giriş 3 tarımsal dı ticaret çalı malarında ülkede uygulanan tarım politikalarını önemsiz bir de i ken düzeyine indirgemenin, analizin gücünü zayıflataca ı de erlendirilmektedir. Türkiye nin tarımsal dı ticaretinin analizine odaklanan çalı ma, yöntem ve içerik itibariyle, yukarıda altı çizilen genel perspektife uygun bir zemin üzerinde ekillendirilmi tir. Çalı ma kapsamında bir taraftan sınıflama farklılı ının yarattı ı sonuçlar de erlendirilmekte, di er taraftan bu sonuçların tarımsal dı ticarette yarattı ı görünüm, post fordist üretim zincirleri ba lamında sorgulanmaktadır. Türkiye de tarımsal dı ticaret bilançosundaki dönü üm, GSMH içinde tarımın payı ile dı ticarette tarımın payındaki de i iminin birlikteli i ile gerçekle mektedir. Bu nedenle çalı manın ilk bölümünde, tarımsal üretimin yıllar itibarıyla geli imi ve ulusal üretimde payının de i imine ili kin veriler ve analiz yer almaktadır. kinci bölümde ise dı ticarette tarımın yeri belirlenmeye çalı ılacak ve iki farklı sınıflama çerçevesinde 1979 28 döneminde tarımsal dı ticaret bilançoları analiz edilecektir. Bu analizler yapılırken tarımsal dı ticaret alt sektörler itibarıyla incelenecek ve iki sınıflama birbiri ile örtü türüldü ünde ortaya çıkan durumlar kar ıla tırılmaya çalı ılacaktır. Üçüncü bölümde ise tarımsal dı ticaret endeksleri aracılı ı ile tarımda dı ticaret hadleri tespit edilmeye ve buradan hareketle tarımda dı ticaretin yarattı ı etkiler ortaya konmaya çalı ılacaktır. Dördüncü bölümde Türkiye ve Avrupa Birli i ülkeleri arasında tarımsal dı ticaret verileri incelenecektir. Sonuç kısmında da tarımsal dı ticarette Türkiye nin içinde bulundu u durumun analizleri yapılacaktır. 3

4 Bahadır AYDIN Tarımsal Dış Ticarette Değişim

5 1. Tarımsal Üretim Tarımsal üretimin GSMH içindeki payı son 4 yıldır periyodik olarak azalmaktadır. Bu trendin temel nedeni Grafik.1 de görüldü ü gibi tarımda büyüme oranının GSMH büyüme oranından istisnai dönemler dı ında sürekli dü ük kalmasıdır. 1969 dan 26 ya * GSMH da ortalama büyüme oranı % 4,4 düzeyinde iken, tarımda ortalama büyüme oranı ortalama %1,4 düzeyindedir. Tarımsal üretimde büyüme oranlarındaki bu de erler ile beraber tarımın GSMH içindeki payı da sürekli bir azalma göstermi tir (Tablo.1). Özellikle 198 li yılların ortasından itibaren dü ü trendi ile beraber tarımın payı %2 nin altına, 2 li yılların sonuna geldi imizde ise %1 un altına inmi tir (Grafik.2). Teorik olarak, ulusal ekonomiler güçlendikçe, büyüyen GSMH içerisinde tarımın göreli payı azalır. Bu durum, tarımda yaratılan katma de erin di er sektörlere oranla daha dü ük olması ve gelir arttıkça tüketim harcamalarının sinai mallara ve hizmetler sektörüne kayması ile açıklanır (Günaydın, 28:111). Bizdeki yapı de i iminin bu teorik yakla ımla açıklanmasında önemli güçlükler söz konusudur. Tarımın payındaki dü ü ün, tarım ürünlerinde kendine yeterlik düzeyinden ba ımsız analizinin yapılması yanıltıcı sonuçlara yol açacaktır. Türkiye nin tarım ürünlerindeki yeterlilik analizlerinin, nüfus projeksiyonları ile ele alınması ve bu analizde, bir biyolojik varlık olan insanın yeterli ve dengeli beslenmesi için gerekli gıda maddelerinin üretilme ko ullarının göz önüne alınması gerekmektedir (Günaydın, 29: 197). Gerek bitkisel gerek hayvansal gıda ihtiyacı, nüfus projeksiyonları dikkate alındı ında Türkiye nin büyük bir tarımsal üretim açı ı ile kar ı kar ıya kalaca ını göstermektedir **. Büyüme oranı itibarıyla baktı ımızda 197-198 döneminde tarımda ortalama büyüme oranı %1,73 düzeyinde iken, 198-26 döneminde oran %1,37 ye dü mü tür. Bu bilgiler do rultusunda tarımsal üretimin GSMH içindeki payının dü ü ünü Türkiye ekonomisinin güçlenmesinin do ru bir sonucu olarak algılamak mümkün de ildir. Tarımın GSMH içindeki payının de i iminin, ya da tarımda büyüme oranının dü üklü ünün tespiti yanında, tarımda büyümenin kayna ının ne oldu unu da do ru tespit etmek gerekmektedir. Bu anlamda baktı ımızda, tarımda büyümeyi iki farklı ba lık ile ele almanın do rulu u ortaya çıkmaktadır. Tarımda genel büyüme oranı ve gıda üretiminde * Verilerin 26 ya kadar olmasının nedeni, 1979 dan itibaren serinin sadece 1987 baz yılına göre mevcut olu udur. Yeni hesaplama tekni i nedeni ile GSMH nın 27-28 verisi eski seriden farklılık göstermektedir. Bu nedenle son iki yılın verisi dı arıda tutulmu tur. ** Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için, Gökhan Günaydın ın Türkiye Tarım Politikalarında Yapısal Uyum: 2 li Yıllar ba lıklı çalı masına bakılabilir (Küresel Kapitalizm Kıskacında Tarım, Gıda ve Köylülük Mülkiye Dergisi Cilt XXXIII, Sayı.262, Bahar 29, Ankara). 4

6 Bahadır AYDIN Tarımsal Dış Ticarette Değişim büyüme oranı dikkate alındı ında pozitif katkının gıda üretiminden geldi ini görmek mümkündür. Tarımdaki büyümenin yava yava gıda sanayinin büyümesini de olumsuz etkiledi ini belirten görü ler mevcuttur. 2-26 döneminde gerek ihracatta, gerek ithalatta iki basamaklı gıda sanayi büyümesi görülmektedir. hracatta yıllık yakla ık %15, ithalatta yıllık yakla ık %13 artı sa lanmı tır. Bu durum iç pazara dönük yapının yava yava de i meye ba ladı ını gösteriyor ama tabii yeterli düzeyde de il (Kıymaz, 27:87-88). Tablo.1: Ana faaliyet kollarına göre Gayri Safi Milli Hasıla (1987 sabit fiyatlarla) GSMH Tarım Sanayi Hizmetler YIL % Pay Büyüme % Pay Büyüme % Pay Büyüme % Pay Büyüme 1969 1, 4,3 31,2-1,4 18,4 12, 5,4 5,4 197 1, 4,4 3,7 2,8 17,5 -,5 51,7 7,3 1971 1, 7, 3,2 5,1 17,8 8,9 52, 7,6 1972 1, 9,2 27,9 1, 18,1 1,6 54, 13,4 1973 1, 4,9 24,5-8,1 19,3 12, 56,2 9,2 1974 1, 3,3 25,2 6,2 2, 7,1 54,8,7 1975 1, 6,1 24,5 3, 2,6 9,1 55, 6,4 1976 1, 9, 24, 6,9 2,5 8,9 55,5 1, 1977 1, 3, 22,8-2,1 21,3 6,6 56, 3,9 1978 1, 1,2 23,1 2,7 21,7 3,1 55,2 -,1 1979 1, -,5 23,2 -,2 2,7-5, 56,1 1,1 198 1, -2,8 24,2 1,3 2,5-3,6 55,4-4,1 1981 1, 4,8 22,6-1,8 21,5 9,9 55,9 5,8 1982 1, 3,1 22,7 3,3 21,9 5,1 55,4 2,3 1983 1, 4,2 21,6 -,8 22,4 6,7 56, 5,3 1984 1, 7,1 2,3,6 23,1 1,5 56,6 8,2 1985 1, 4,3 19,4 -,3 23,6 6,5 57, 5, 1986 1, 6,8 18,8 3,6 25, 13,1 56,2 5,2 1987 1, 9,8 17,2,4 24,9 9,2 57,9 13,2 1988 1, 1,5 18,3 8, 25,1 2,1 56,7 -,8 1989 1, 1,6 16,6-7,7 25,9 4,9 57,5 3,2 199 1, 9,4 16,3 7, 25,9 9,3 57,9 1,1 1991 1,,3 16,1 -,6 26,5 2,9 57,4 -,5 1992 1, 6,4 15,8 4,3 26,5 6,2 57,8 7,1 1993 1, 8,1 14,5 -,8 26,5 8,3 59, 1,5 1994 1, -6,1 15,3 -,6 26,6-5,7 58,1-7,6 1995 1, 8, 14,4 1,3 27,7 12,5 57,9 7,6 1996 1, 7,1 14, 4,6 27,7 6,8 58,3 7,9 1997 1, 8,3 12,7-2,2 28,1 1,2 59,2 9,9 1998 1, 3,9 13,4 9,6 27,6 1,8 59, 3,6 1999 1, -6,1 13,4-5,6 27,9-5,1 58,7-6,7 2 1, 6,3 13,1 3,8 27,8 6,2 59, 7, 21 1, -9,5 13,6-6, 28,5-7,4 57,8-11,3 22 1, 7,9 13,6 7,5 28,8 9,1 57,6 7,5 23 1, 5,9 12,5-2,4 29,3 7,8 58,2 6,9 24 1, 9,9 11,6 2, 29,2 9,4 59,2 11,8 25 1, 7,6 11,4 5,7 28,9 6,6 59,7 8,5 26 1, 6, 11,1 2,9 29,3 7,6 59,6 5,8 Kaynak: TÜ K 5

Tarımsal Üretim 7 Grafik.1: GSMH ve Tarımda Büyüme Oranları 15 1 5-5 -1-15 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 GSMH Geli me Tarımın Geli me Hızı 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 Grafik.2: GSMH nın Sektörel Da ılımı 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1,, 1968 197 1972 1974 1976 1978 198 1982 Tarım Sanayi Hizmetler 1984 1986 1988 199 1992 1994 1996 1998 2 22 24 26 6

8 Bahadır AYDIN Tarımsal Dış Ticarette Değişim 2. Tarımsal Dı Ticaret Tarımsal dı ticaretin büyüklü ü toplam dı ticaret içinde, yakla ık 3 yıllık sürede %6 düzeyinden %6 düzeyine dü mü tür. GSMH içindeki payının dü ü üne paralel ekilde, dı ticaretteki payı da önemli ölçüde gerileyen tarımın dı ticaretteki payının dü ü ü, ihracatın göreli payındaki azalmayla açıklanabilmektedir. Tarımın ihracat içindeki payı %57 den %3 düzeyine gerilerken, ithalatın toplamdaki payı %1 den %3 düzeyine yükselmi tir (Tablo2-3). hracattaki oransal gerileme süreklilik gösterirken, ithalatta yıllar içinde dalgalanmalar görülmekle beraber önemli bir oransal de i im mevcut de ildir. Tablo.2 : Toplam Dı Ticaret ve Tarım (ISIC Rev.3) (Milyon Dolar) Toplam Dı ticaret Tarım Dı ticaret hracat thalat D.Tic.Dengesi hracat thalat D.Tic.Dengesi 1979 2.261,2 5.69,4-2.88,2 1.31,7 49,4 1.252,2 198 2.91,1 7.99,4-4.999,2 1.622,6 71,2 1.551,4 1981 4.72,9 8.933,4-4.23,4 2.163,3 138,9 2.24,4 1982 5.746, 8.842,7-3.96,7 2.72,5 185,3 1.887,2 1983 5.727,8 9.235, -3.57,2 1.82,7 154,5 1.666,2 1984 7.133,6 1.757, -3.623,4 1.683,8 396,4 1.287,5 1985 7.958, 11.343,4-3.385,4 1.644,4 269,8 1.374,6 1986 7.456,7 11.14,8-3.648, 1.772,5 283,3 1.489,2 1987 1.19, 14.157,8-3.967,8 1.777, 466,5 1.31,6 1988 11.662, 14.335,4-2.673,4 2.272,9 286,4 1.986,5 1989 11.624,7 15.792,1-4.167,5 1.82,4 839,5 98,8 199 12.959,3 22.32,1-9.342,8 2.13,9 1.2,3 993,6 1991 13.593,5 21.47, -7.453,6 2.362, 554,7 1.87,3 1992 14.714,6 22.871,1-8.156,4 1.918,2 794,6 1.123,6 1993 15.345,1 29.428,4-14.83,3 2.67,8 1.77,4 99,4 1994 18.15,9 23.27, -5.164,1 2.26,9 739,3 1.287,6 1995 21.637, 35.79, -14.72, 1.835, 1.797,2 37,8 1996 23.224,5 43.626,6-2.42,2 2.147,4 2.17,9 129,5 1997 26.261,1 48.558,7-22.297,6 2.348,6 2.295,1 53,5 1998 26.974, 45.921,4-18.947,4 2.35,9 1.98,4 37,5 1999 26.587,2 4.671,3-14.84, 2.49,3 1.524,1 525,2 2 27.774,9 54.52,8-26.727,9 1.651,9 1.973,8-321,9 21 31.334,2 41.399,1-1.64,9 1.967,6 1.321,3 646,3 22 36.59,1 51.553,8-15.494,7 1.743,9 1.59,8 153,1 23 47.252,8 69.339,7-22.86,9 2.14,7 2.383,7-279,1 24 63.167,2 97.539,8-34.372,6 2.525,8 2.527,7-1,9 25 73.476,4 116.774,2-43.297,7 3.314, 2.541,8 772,2 26 85.534,7 139.576,2-54.41,5 3.466,6 2.634,3 832,3 27 17.271,7 17.62,7-62.791, 3.79,4 4.352,8-643,3 28 132.27,2 21.963,6-69.936,4 3.923,4 6.151,3-2.228, Kaynak:TÜ K 7

8 Tarımsal Dış Ticaret 9 Tablo.3: Tarımsal Dı Ticaretin Oransal Payları (ISIC Rev.3) Toplam hracatta Tarımın Payı (%) Toplam thalatta Tarımın Payı (%) 1979 57,6 1, 198 55,8,9 1981 46, 1,6 1982 36,1 2,1 1983 31,8 1,7 1984 23,6 3,7 1985 2,7 2,4 1986 23,8 2,6 1987 17,4 3,3 1988 19,5 2, 1989 15,7 5,3 199 15,5 4,6 1991 17,4 2,6 1992 13, 3,5 1993 13,5 3,7 1994 11,2 3,2 1995 8,5 5, 1996 9,2 4,6 1997 8,9 4,7 1998 8,7 4,3 1999 7,7 3,7 2 5,9 3,6 21 6,3 3,2 22 4,8 3,1 23 4,5 3,4 24 4, 2,6 25 4,5 2,2 26 4,1 1,9 27 3,5 2,6 28 3, 3, Grafik.3: Dı Ticarette Tarımın Payı 7 6 5 4 3 2 1 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 27 Toplam hracatta Tarımın Payı (%) Toplam thalatta Tarımın Payı (%)

1 Bahadır AYDIN Tarımsal Dış Ticarette Değişim Tarımın GSMH ve dı ticaret içindeki payının dü ü ü ile beraber tarımsal ürünlerin da ılımında da önemli bir dönü üm söz konusudur. Tarımsal dı ticaretteki bu de i imin analizinin yapılabilmesi, dı ticarette kullanılan sınıflama biçimlerine ba lıdır. Tarımsal dı ticarette dönü ümün tespiti için dı ticaret rakamlarının belirlenmesinde kullanılan iki farklı sınıflandırma yöntemi mevcuttur. Kullanılan yöntemlerden birincisi, ISIC Rev.3 (International Standart Industrial Classification of all Economics Activities, Revision 3 - Tüm Ekonomik Faaliyetlerin Endüstri Sınıflaması Uluslararası Standardı), ikincisi ise SITC Rev.3 tür (Standart International Trade Classification, Revisions 3 Standart Uluslararası Ticaret Sınıflandırması). ki sınıflandırma yönteminde temel farklılık, SITC Rev.3 te tarımda toplam dı ticaret içinde tarımsal hammadde ve i lenmi gıda maddelerinin ayrı ayrı incelenme olana ının ISIC Rev.3 te bulunmamasıdır (Günaydın, 28: 29). Basit gibi görünen bu farklılık, tarımsal dı ticarette olası yapısal dönü ümlerin incelenme ansını ortadan kaldırmaktadır. Tersten okundu unda ise, iki farklı yöntem birbiri ile ili kilendirildi inde daha kapsamlı bir analize fırsat vermektedir. Yukarıdaki açıklamalar do rultusunda çalı mada, bu iki farklı sınıflama yönteminden hareket edilerek, ISIC Rev.3 te yer alan tarım ve hayvancılık, ormancılık ve tomrukçuluk, balıkçılık, gıda ürünleri ve içecekler ile tütün ürünleri alt ba lıkları, SITC Rev.3 alt ba lıkları ile e le tirilerek, tarımsal hammadde ve gıda ürünleri eklinde iki alt ba lıkta toplam tarımsal dı ticaret veri seti olu turulmu tur. Bu dönü ümün yapılmasındaki amaç, toplam tarımsal dı ticarette hammadde ve gıda maddeleri arasında da ılımın nasıl oldu u ve dönemsel olarak bu iki alt ba lıkta nasıl bir de i imin oldu unu ortaya koymaktır. 2.1. ISIC Rev.3 - Tüm Ekonomik Faaliyetlerin Endüstri Sınıflaması Uluslararası Standardı na Göre Tarımsal dı ticaret ile ilgili analizler ISIC Rev.3 verilerinden hareketle yapılmaktadır. ISIC Rev.3 e göre tarımsal dı ticaret, Tarım ve hayvancılık, Ormancılık ve tomrukçuluk, Balıkçılık, Gıda ürünleri ve içecekler ile Tütün ürünleri olmak üzere 5 farklı alt ba lı a da ılmı durumdadır (EK.1). Tarımsal dı ticaret analizlerinde ise dikkate alınan ba lık ise tarım ve hayvancılık olmaktadır. ISIC Rev.3 tasnifi dikkate alındı ında; tarım ve hayvancılık dı ticaretinde 2 li yılara kadar fazla verilmi tir (Grafik.4a). 2 li yıllar, özellikle ithalattaki hızlı artı la beraber açıkların normalle mesine yol açmı tır. 2 yılındaki 32 milyon dolarlık ilk açı ı, 23 yılında 28 milyon dolarlık, 24 te 2 milyon dolarlık, 9

Tarımsal Dış Ticaret 11 27 de 64 milyon dolarlık ve 28 yılında 2.2 milyar dolar düzeyindeki rekor açıklar izlemi tir. Grafik.4a- ISIC Rev.3'e Göre Tarımsal Dı Ticaret (Sadece tarım ve hayvancılık) 7.. 6.. 5.. 4.. 3.. 2.. 1.. -1.. 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 27-2.. -3.. hracat thalat D.Ticaret Dengesi Kaynak: TÜ K Dı Ticaret statistikleri Grafik.4a da görüldü ü üzere tarım ve hayvancılıkta özellikle 198 li yılların sonundan itibaren ithalatta hızlı artı dönemi ba lamı tır. Bu geli im, tarımın GSMH içindeki payının %2 lerin altına dü tü ü döneme denk dü mekte ve anlam kazanmaktadır. Tarımın payının %1 un altına dü tü ü 2 li yılların sonlarında tarımsal dı ticarette açı ın 2 milyar dolar düzeyinin üzerine çıkması da yine aynı anlamda de er ta ımaktadır. ISIC Rev.3 te tarımla ilgili 5 ba lık dikkate alındı ında dı ticarette açık söz konusu de ildir (Grafik.4b). Grafik.4b : ISIC Rev.3'e Göre Tarımsal Dı Ticaret (5 alt ba lı ın toplamı) 12.. 1.. 8.. 6.. 4.. 2.. 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 27 hracat thalat D.Ticaret Dengesi 1

12 Bahadır AYDIN Tarımsal Dış Ticarette Değişim Yukarıda verilen tablo ve grafiklerden tarımda dı ticarette nasıl bir dönü üm oldu u yolundaki soruya ISIC (Endüstri Sınıflaması Uluslararası Standardı) Rev.3 verilerinden cevap bulmak güçle mektedir. SITC (Standart Uluslararası Ticaret Sınıflandırması) Rev.3 verilerinden dı ticarette ayrımın incelenmesi ile bu soruya daha net cevaplar bulmak mümkündür. Bu farkı daha iyi algılamak için iki farklı sınıflandırmaya ili kin verileri kar ıla tırmak yeterlidir (Grafik.4a-4b-5). Grafik.5: SITC Rev.3 e Göre Tarımsal Dı Ticaret 14.. 12.. 1.. 8.. 6.. 4.. 2.. -2.. 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 27-4.. hracat thalat Dı Tic.Den. Kaynak: TÜ K Dı Ticaret statistikleri Grafik.5, SITC Rev.3 te yer alan alt ba lıkların ISIC Rev.3 teki alt ba lıkların kar ılı ı olarak aktarılması ile elde edilmi tir ve Grafik.4a-4b den de i im göstermektedir. Ancak burada da bu de i imin açıklayıcı de i keninin ne oldu u dikkat çekmektedir. Toplam tarımsal dı ticaret de erlerinde bu de i imin açıklayıcı de i keni gıda maddeleri olarak görülmektedir. 198 den itibaren gıda maddeleri ihracatındaki süreklilik gösteren artı toplam tarımsal ürün dı ticaretindeki açıkları kapatan ve fazlaya dönü türen bir özellik göstermektedir. Grafik. 6 ve 7 te bu trend açık olarak görünmektedir. 11

Tarımsal Dış Ticaret 13 Grafik.6- ISIC Rev.3'e Göre Gıda Ürünleri ve içecekler, Balıkçılık ve Tütün ürünleri Ve Ormancılık Dı Ticareti 8.. 7.. 6.. 5.. 4.. 3.. 2.. 1.. -1.. 1979 1981 1984 1986 1988 199 1992 1994 1996 1999 21 23 25 27 Kaynak: TÜ K Dı Ticaret statistikleri hracat thalat D.Ticaret Dengesi Grafik.7- ISIC Rev.3'e Göre Gıda Ürünleri Dı Ticareti 7.. 6.. 5.. 4.. 3.. 2.. 1.. -1.. 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 27 hracat thalat D.Ticaret Dengesi Kaynak: TÜ K Dı Ticaret statistikleri Grafik.6 da ISIC Rev.3 te yer alan tarım ve hayvancılık dı ında kalan 4 alt grubun toplam de erleri ile Grafik.7 de sadece gıda ürünleri ve içeceklerin bulundu u de erler arasında hemen hemen fark görünmemektedir. Bunun nedeni, gıda ürünleri ve içecekler dı ında kalan alt sektörlerin toplam üzerinde etkisinin ihmal edilecek düzeyde olmasıdır. Dı ticaret de erlerini etkileyen ve belirleyen temel grup gıda ürünleri ve içecekler olarak görülmektedir. Bir sonraki kısımda incelemesi yapılacak olan de i im de bu yapı üzerinedir. Veri setlerinden de açıkça görülece i gibi hangi veri seti dikkate alınırsa alınsın, 198 li yıllardan itibaren tarımsal dı ticarette önemli bir de i im süreci ya anmaya ba lanmı ve 12

14 Bahadır AYDIN Tarımsal Dış Ticarette Değişim halen bu süreç devam etmektedir. Bu de i im süreci sadece basit bir ihracat-ithalat miktar de i imi de il, aynı zamanda ilerleyen bölümlerde üzerinde durulaca ı gibi 197 li yıllarda içeride ve dı arıda ya anan krizlerin atlatılabilmesi için gündeme getirilen istikrar politikalarının bir sonucudur. 2.2. SITC Rev.3 Standart Uluslararası Ticaret Sınıflandırması na Göre Tarımsal Dı Ticaret SITC Rev.3 ün (EK.2) avantajı toplam tarımsal dı ticaret de erlerinin alt gruplar içinde da ılımının ve de erinin rahatça analizine fırsat vermesidir. Bu sınıflamada dı ticarette tarımsal üretim de eri içinde görünen bazı alt ba lık ya da gruplar, ISIC içinde farklı sektörler altına kaydırılmakta ve iki sınıflama arasında de er farklılıkları ortaya çıkmaktadır. SITC içinde toplam tarımsal dı ticarete konu olan ba lıklar ve gruplar Tablo.4 de verilmi tir. SITC Rev.3 de toplam tarımsal dı ticaret, tarımsal hammadde ve i lenmi gıda maddeleri olmak üzere iki alt grupta toplanabilmekte ve bu ayrım, dı ticarette a ırlıklı yapının belirlenmesi, tarımsal dı ticarette yapısal dönü ümün analizinin yapılabilmesini kolayla tırmaktadır. Tablo.4: SITC Rev.3 e Göre Tarımsal Dı Ticarette yer alan ba lık ve gruplar SITC NO SITC Adı I Gıda Maddeleri Canlı hayvanlar 1 Et ve et ürünleri 2 Süt, süt ürünleri ve yumurtalar 3 Balıklar ve di er deniz ürünleri 4 Hububat, hububat ürünleri 5 Meyve ve sebzeler 6 eker, eker ürünleri ve bal 7 Kahve, çay, kakao, baharat ve ürünleri 8 Hayvanlar için gıda maddeleri 9 Çe itli yenilebilir ürünler (ya, homojenize ürünler, sos, maya vb.) 11 çkiler 12 Tütün ve tütün mamülleri 41 Hayvansal sıvı ve katı ya lar 42 Bitkisel sıvı ya lar ve franksiyonları (rafine edilmi olsun olmasın, kmyasal i lem görmemi ) 43 Kimyasal i lem görmü bitkisel ve hayvansal katı/sıvı ya lar, mumlar 22 Ya lı tohumlar, ya veren meyveler II Tarımsal Hammaddeler 21 lenmemi kösele, deri ve kürk 23 Ham kauçuk (tabii ve sentetik) 24 Mantar, odun ve kereste 25 Ka ıt hamuru ve kullanılmı ka ıt 26 Dokuma elyafı ve bunların artıkları 29 Ba ka yerde belirtilmeyen hayvansal ve bitkisel men eli hammaddeler Kaynak:TÜ K 13

Tarımsal Dış Ticaret 15 Tablo.5: SITC Rev.3 e Göre Tarımsal Dı Ticaret (1. Dolar) Yıl hracat thalat Dı Tic.Den. 1979 Gıda Maddeleri 1.192.29.986 89.93.577 1.12.36.49 Tarımsal Hammaddeler 32.615.333 11.2.439 21.594.894 198 Gıda Maddeleri 1.486.16.989 27.866.896 1.215.15.93 Tarımsal Hammaddeler 395.539.459 132.73.252 262.836.27 1981 Gıda Maddeleri 2.162.769.34 245.281.998 1.917.487.36 Tarımsal Hammaddeler 469.619.234 163.626.79 35.992.444 1982 Gıda Maddeleri 2.255.989.462 231.58.613 2.24.93.849 Tarımsal Hammaddeler 461.28.73 173.712.44 287.568.687 1983 Gıda Maddeleri 2.169.76.129 159.829.254 2.9.93.876 Tarımsal Hammaddeler 38.667.629 251.276.252 129.391.378 1984 Gıda Maddeleri 2.195.157.31 613.349.46 1.581.87.572 Tarımsal Hammaddeler 366.245.956 313.783.748 52.462.29 1985 Gıda Maddeleri 2.5.966.777 595.551.455 1.41.415.32 Tarımsal Hammaddeler 367.449.653 339.245.137 28.24.516 1986 Gıda Maddeleri 2.227.17.274 55.13.3 1.677.67.246 Tarımsal Hammaddeler 35.832.45 464.883.867-114.51.415 1987 Gıda Maddeleri 2.577.17.779 732.757.994 1.844.412.785 Tarımsal Hammaddeler 235.854.545 86.111.116-624.256.573 1988 Gıda Maddeleri 2.858.971.435 612.934.427 2.246.37.11 Tarımsal Hammaddeler 372.484.987 743.444.965-37.959.979 1989 Gıda Maddeleri 2.668.69.8 1.259.17.334 1.48.898.745 Tarımsal Hammaddeler 385.237.121 714.388.799-329.151.68 199 Gıda Maddeleri 2.95.839.811 1.86.94.921 1.44.898.889 Tarımsal Hammaddeler 394.281.823 951.77.755-557.425.93 1991 Gıda Maddeleri 3.53.312.56 1.277.728.26 2.252.583.853 Tarımsal Hammaddeler 373.916.543 88.795.247-434.878.76 1992 Gıda Maddeleri 3.347.21.629 1.362.187.56 1.985.23.73 Tarımsal Hammaddeler 26.561.58 1.88.37.864-881.746.284 1993 Gıda Maddeleri 3.462.337.829 1.656.7.84 1.86.33.25 Tarımsal Hammaddeler 286.191.85 1.443.998.398-1.157.87.312 1994 Gıda Maddeleri 3.973.13.814 1.148.66.734 2.824.947.8 Tarımsal Hammaddeler 277.758.54 1.218.92.6-941.143.465 1995 Gıda Maddeleri 4.123.115.683 2.791.88.118 1.332.27.565 Tarımsal Hammaddeler 315.779. 1.995.44.422-1.679.265.422 1996 Gıda Maddeleri 4.556.595.891 2.83.931.865 1.725.664.26 Tarımsal Hammaddeler 392.31.96 2.35.34.274-1.643.272.368 1997 Gıda Maddeleri 5.133.388.982 2.648.91.63 2.484.478.352 Tarımsal Hammaddeler 337.97.286 2.277.57.162-1.94.472.876 1998 Gıda Maddeleri 4.687.825.6 2.311.271.723 2.376.553.337 Tarımsal Hammaddeler 364.765.223 2.1.682.719-1.645.917.496 1999 Gıda Maddeleri 4.84.736.61 2.38.217.464 2.46.518.597 Tarımsal Hammaddeler 356.84.267 1.36.152.774-1.3.348.57 2 Gıda Maddeleri 3.542.713.596 2.133.29.39 1.49.423.557 Tarımsal Hammaddeler 312.568.898 2.22.714.24-1.71.145.342 21 Gıda Maddeleri 3.997.215.35 1.486.767.737 2.51.447.613 Tarımsal Hammaddeler 351.567.825 1.592.378.668-1.24.81.843 22 Gıda Maddeleri 3.668.27.134 1.911.831.592 1.756.375.542 Tarımsal Hammaddeler 383.97.923 2.83.86.617-1.699.115.694 23 Gıda Maddeleri 4.735.145.737 2.791.392.467 1.943.753.27 Tarımsal Hammaddeler 521.926.297 2.473.332.766-1.951.46.469 24 Gıda Maddeleri 5.891.61.656 3.89.695.877 2.81.95.779 Tarımsal Hammaddeler 69.68.558 2.968.914.42-2.359.35.862 25 Gıda Maddeleri 7.713.678.523 3.284.264.67 4.429.413.916 Tarımsal Hammaddeler 594.858.691 3.196.24.241-2.61.165.55 26 Gıda Maddeleri 7.931.558.76 3.486.19.614 4.445.368.92 Tarımsal Hammaddeler 71.694.265 3.799.968.781-3.98.274.516 27 Gıda Maddeleri 9.7.165.485 5.167.474.372 3.839.691.113 Tarımsal Hammaddeler 761.859.61 4.645.278.93-3.883.419.869 28 Gıda Maddeleri 1.75.18.62 8.52.73.719 2.22.476.91 Tarımsal Hammaddeler 768.486.99 4.534.789.739-3.766.33.64 Kaynak:TÜİK 14

16 Kaynak:TÜ K Bahadır AYDIN Tarımsal Dış Ticarette Değişim Tarımsal hammadde ve gıda maddelerinin ihracat içindeki paylarında istikrarlı bir ekilde gıda maddeleri lehine do ru yönelim söz konusudur. Ancak ithalat içindeki paylar sürekli de i im göstermektedir (Grafik.8). thalatın ana gruplar içindeki bu istikrarsız da ılımı, alt gruplar itibarıyla çe itlili e yönlenmektedir (Grafik.9). Di er bir ifade ile, ithalat tüm alt gruplara yayılma e ilimindedir. hracatta ise bu e ilimin tam tersi bir görüntü söz konusudur. Gıda maddeleri ihracatında meyve ve sebze yo unluk kazanırken, tarımsal hammadde ihracatında dokuma elyafı ve artıkları alt grubunda yo unla ma görülmektedir. Grafik.8: Gıda Maddeleri ve Tarımsal Hammaddelerin hracat içindeki Payları 1, 9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1,, 1979 199 2 28 Gıda Payı 77, 81,9 91,8 93,2 Tarıms al Hammadde Payı 23, 18,1 8,2 6,8 Grafik.9: Gıda Maddeleri ve Tarımsal Hammaddelerin thalat içindeki Payları 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1,, 1979 199 2 28 Gıda Payı 45,8 62,3 5,5 64,9 Tarımsal Hammadde Payı 54,2 37,7 49,5 35,1 15

Tarımsal Dış Ticaret 17 Grafik.1: SITC Rev.3'e Göre Tarımsal Dı Ticarette Ana Gruplar 5.. 4.. 3.. 2.. 1.. -1.. 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 27-2.. -3.. -4.. -5.. Tarımsal Hammadde Dı Tic. Den. Gıda Maddeleri Dı Tic.Den. Grafik.1 dan da görülece i gibi tarımsal hammadde dı ticaretinde 1987 yılından itibaren sürekli bir açık söz konusu iken, gıda maddeleri dı ticaretinde fazla verilmeye devam edilmi ve son dünya krizine kadar fazlada artı lar mevcuttur. Ancak dünya krizi ile birlikte daralan dı ticaret hacmine paralel olarak tarımsal dı ticarette de benzeri bir görüntü ortaya çıkmı tır. Yine Grafik.1 da tarımsal hammadde dı ticaretinde 1987 de ba layan açık verme döneminin ihracatta azalma ile de il, ithalatta büyük sıçrama ile ortaya çıktı ı görülmektedir. Benzeri bir görüntü gıda maddeleri dı ticaretinde de mevcuttur. 198 li yılların sonlarına ba layan ihracat artı ındaki ivme bu grupta dı ticaret fazlası verilmesini açıklamaktadır. 2 li yıllarda ise gıda maddeleri ithalatındaki artı lar fazlanın azalmasına yol açmı tır (Grafik.21). 16

18 Bahadır AYDIN Tarımsal Dış Ticarette Değişim 2.2.1. Tarımsal Hammadde Dı Ticareti Ana gruplar olarak ortaya çıkan bu geli melerin alt gruplar itibariyle yapısındaki de i im analizi biraz daha anlamlı hale getirmektedir. Bu nedenle önce tarımsal hammadde ticaretinde alt gruplardaki de i imi incelemeye çalı aca ız. Tarımsal hammadde ba lı ı alt yer alan alt gruplar; lenmemi kösele, deri ve kürk, Mantar, odun ve kereste, Ka ıt hamuru ve kullanılmı ka ıt, Dokuma elyafı ve bunların artıkları, Ham kauçuk (tabii ve sentetik), Ba ka yerde belirtilmeyen hayvansal ve bitkisel men eli hammaddeler den olu maktadır. Grafik.11: Tarımsal Hammadde hracatında Alt Grupların Payları 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Dokuma elyafı ve bunların ar tıkları (26) Ba ka yerde belirtilmeyen ha yvansal ver bitkisel men eli h ammaddeler (29) Mantar, odun ve kereste (24) lenmemi kösele, deri ve kü rk (21) Ham kauçuk (tabii ve senteti k)(23) 1979 199 2 28 Bu ba lıklar içinde toplam tarımsal hammadde ihracatında dokuma elyafı ve bunların artıkları ile ba ka yerde belirtilmeyen hayvansal ve bitkisel men eli hammaddelerin toplam payı 1979 da %9 düzeyindedir ve 28 yılına gelindi inde bu oranda bir de i im görülmemektedir(grafik.11). Yıllar itibariyle bazı dönemler bu toplam pay %9 ın bir iki puan altında bazı dönemler bir iki puan üstündedir. Dokuma elyafı ve bunların artıklarının tek ba ına payı ise yine bazı yıllar birkaç puan altında ya da üstünde olmasına ra men genel 17

Tarımsal Dış Ticaret 19 olarak %75 düzeyindedir. Bu nedenle tarımsal hammadde dı ticaretinde belirleyici büyüklükleri oldu u için bu iki alt grubun dı ticaretindeki de i im grafiklerle verilmeye çalı ılmı tır. Grafik.12: SITC Rev.3'e Göre Tarımsal Hammadde Dı Ticareti 6.. 5.. 4.. 3.. 2.. 1.. -1.. -2.. 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 27-3.. -4.. -5.. hracat thalat Dı Tic.Den. Grafik.13: SITC Rev.3'e Göre Dokuma Elyafı ve Artıkları Dı Ticareti 3... 2.5.. 2... 1.5.. 1... 5.. -5.. 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 27-1... -1.5.. -2... -2.5.. hracat thalat Dı Tic.Den. Grafik.13 e göre 1987 yılından itibaren dokuma elyafı ve artıklarına ili kin dı ticarette açık verilmeye ba lanmı ve her geçen yıl bu açık giderek artmı tır. Dünya krizindeki daralmanın etkisi ile daralan dı ticaret hacmi bu alt grupta açı ın nispi olarak azalmasına yol açmı tır. Bu geli im tekstil ihracatındaki uzmanla manın altında yatan dı ticaret ili kisini de ortaya koymaktadır. Daha önce üzerinde durulan uluslar arası sermayenin önerdi i tarımsal i bölümüne uygun bir görüntü sergilenmektedir. 18

2 Bahadır AYDIN Tarımsal Dış Ticarette Değişim Grafik.14: SITC Rev.3'e Göre Ba ka yerde belirtilmeyen hayvansal ve bitkisel men eili hammaddeler Dı Ticareti 3.. 25.. 2.. 15.. 1.. 5.. -5.. 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 27-1.. -15.. -2.. hracat thalat Dı Tic.Den. Grafik 14 den de görülece i gibi hayvansal ve bitkisel men eili hammaddelerde de 199 lı yılların sonunda ba layana açıklar 2 li yıllarda hızlanarak artmaktadır. Artı ın temel nedeni de ithalattaki yüksek oranlı artı lar olarak dikkat çekmektedir. Grafik.13 ve 14 tarımsal hammadde dı ticaretinde ortaya çıkan açıkların dokuma elyafı ve bunların artıkları ile ba ka yerde belirtilmeyen hayvansal ve bitkisel men eili hammaddelerden kaynaklandı ını göstermektedir. Grafik.15: SITC Rev.3'e Göre Ka ıt Hamuru ve Kullanılmı Ka ıt 6.. 4.. 2.. -2.. 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 27-4.. -6.. hracat thalat Dı Tic.Den. 19

Tarımsal Dış Ticaret 21 Tarımsal hammadde ithalatında en önemli alt gruplar içinde ise 3 yıllık dönemde dokuma elyafı ve artıklarının ardından, dönem dönem de i mekle beraber ham kauçuk, ka ıt hamuru ve kullanılmı ka ıt görünmektedir. Dokuma elyafı ve artıklarının payının hammadde ithalatı içindeki payı 3 yıldır %5 düzeyinde devam etmektedir. Ham kauçuk, ka ıt hamuru ve kullanılmı ka ıt ithalatı ise hammadde ithalatının yakla ık %3 unu olu turmaktadır (Grafik.16). Grafik.16: Tarımsal Hammadde thalatında Alt Grupların Payları 6 5 4 3 2 1 lenmemi kösele, deri ve kü rk (21) Ham kauçuk (tabii ve senteti k)(23) Mantar, odun ve kereste (24) Ka ıt hamuru ve kullanılmı ka ıt (25) Dokuma elyafı ve bunların ar tıkları (26) Ba ka yerde belirtilmeyen ha yvansal ver bitkisel men eli h ammaddeler (29) 1979 199 2 28 Grafik.17: SITC Rev.3'e Göre Ham Kauçuk (Tabi ve sentetik) Dı Ticareti 1.5.. 1... 5.. -5.. 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 27-1... -1.5.. hracat thalat Dı Tic.Den. lenmemi kösele, deri ve kürk ithalatı ise yıllar itibarı ile de i iklikler göstermekte ve %5 ile %2 arasında de i en oranlarda a ırlık ta ımaktadır. 2

22 Bahadır AYDIN Tarımsal Dış Ticarette Değişim Grafik.18: SITC Rev.3'e lenmemi kösele, deri ve kürk Dı Ticareti 8.. 6.. 4.. 2.. -2.. 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 27-4.. -6.. -8.. hracat thalat Dı Tic.Den. 2.2.2. Gıda Maddeleri Dı Ticareti Gıda sanayi, tarımdan aldı ı hammaddeyi, çe itli hazırlama, i leme, muhafaza ve ambalajlama teknikleri ile daha dayanıklı ve tüketime hazır duruma getiren bir sanayi kolu (Eker, 18:25) ya da tarımdan sa ladı ı bitkisel ve hayvansal hammaddeyi, uyguladı ı bir veya daha fazla i lemle raf ömrü uzun ve tüketime hazır ürünlere dönü türen bir imalat sanayi kolu olarak tanımlanmaktadır. Uluslararası gıda sanayi sınıflandırması (ISIC Rev.3) sistemine göre gıda sanayi; et ve et ürünleri, süt ve süt ürünleri, su ürünleri mamulleri, meyve ve sebze i leme, bitkisel ya ve mamulleri, eker ve ekerli mamuller, yem sanayi olmak üzere sekiz alt sektörden olu maktadır (Ek i, vd, 25:11). Bu anlamda bakıldı ında gıda sanayindeki geli imin, tarımsal hammadde üretimindeki artı la beraberli i anlamlıdır. Bununla beraber tarımsal üretimin gıdaya i lenen oranı üründen ürüne farklıdır. Bu oran bu dayda, ya lı tohumda, eker pancarında daha yüksek; et, süt, sebze ve meyvede daha dü üktür (Ek i, vd, 25:12). Di er bir de i le i lenen oranın yüksekli i, yaratılabilecek katma de erin de yüksek olmasını sa layıcı bir özelliktir. Bu yapının dı ticarete nasıl yansıdı ı da son derece önemlidir. Gıda maddeleri dı ticaretinde açık ya da fazlanın hangi alt gruplardan kaynaklandı ı önem kazanmaktadır. 1979 yılında gıda maddeleri dı ticaretinde, ihracatta meyve ve sebzelerin payı %64, tütün ve tütün mamullerinin payı ise %15 düzeyindedir. Hububat ve hububat ürünlerinin %9 luk payı yanında %3 lük paylarla canlı hayvanlar ve bitkisel sıvı ya lar ve fraksiyonlarının %3 lük payları da bunlara eklendi inde toplam gıda maddeleri ihracatının 21

Tarımsal Dış Ticaret 23 %95 i olu maktadır. Aynı grupların ihracat içindeki payları 199 yılına gelindi inde meyve ve sebzelerin payı %6; tütün ve tütün mamullerinin payı %15 iken hububat, hububat ürünlerinin payı %3 e dü mü tür. Canlı hayvanların payı %7 ye; bitkisel sıvı ya lar ve fraksiyonlarının payı ise %4 e yükselmi tir. hracatta 2 yılına gelindi inde meyve ve sebzelerin payı %51 e gerilerken tütünün payı hemen hemen aynı düzeyde %14 te devam etmektedir. Hububat, hububat ürünlerinin payı %11 e çıkarken, canlı hayvanların payı %1 in altına inmi ve ihracatta yeni alt gruplar belirmeye ba lamı tır. eker, eker ürünleri ve bal %7, çe itli yenilebilir ürünler (ya, homojenize ürünler, sos, maya vb.) %4, kahve, çay, kakako, baharat ve ürünleri %4, bitkisel sıvı ya lar ve fraksiyonları %2 lik paylara sahip durumdadır. 28 yılında meyve ve sebzelerin payında bir de i im görünmezken (%5), tütün ve tütün mamullerinin payı %7 ye dü mü tür *. Hububat, hububat ürünlerinin payı %13; çe itli yenilebilir ürünlerin payı %7; kahve, çay, kakako, baharat ve ürünlerinin %5 ve eker, eker ürünleri ve bal; bitkisel sıvı ya lar ve fraksiyonları ile kimyasal i lem görmü bitkisel ve hayvansal katı/sıvı ya lar, mumların %3 lük payları bulunmaktadır. Balıklar ve di er deniz ürünleri de %4 pay sahibi görünmektedir. Grafik.19: Gıda Maddeleri hracatında Alt grupların Payları 7 6 5 4 3 2 1 Canlı hayvanlar () Hububat, hububat ürünleri (4) Meyve ve sebzeler (5) eker, eker ürünleri ve bal (6) Çe itli yenilebilir ürünler (9) Tütün ve tütün mamülleri (12) Bitkisel sıvı ya lar ve franksi yonları (42) Kahve, çay, kakao, baharat v e ürünleri (7) 1979 199 2 28 Gıda maddeleri ithalatında alt grupların paylarının geli imi ise u ekilde ortaya çıkmaktadır. 1979 yılında gıda maddeleri ithalatında bitkisel sıvı ya lar ve fraksiyonlarının * 21 de çıkan Tütün Yasası ve bu alanda yabancı sermaye üretiminin ayrıca ele alınması gerekmektedir. 22

24 Bahadır AYDIN Tarımsal Dış Ticarette Değişim payı %79 düzeyindedir. Hububat, hububat ürünlerinin payı ise %9 dur. Canlı hayvanlar (%3), kahve, çay, kakao, baharat ve ürünleri (%3) ve kimyasal i lem görmü bitkisel ve hayvansal katı/sıvı ya lar, mumlar (%2) di er a ırlı ı olan alt gruplardır. 199 yılına gelindi inde ithalatın kompozisyonunda önemli bir de i im söz konusudur. Hububat, hububat ürünleri %3 la ithalatta en büyük payı olu turmaktadır. Grafik.2: Gıda Maddeleri thalatında Alt grupların Payları 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Canlı hayvanlar () Hububat, hububat ürünleri (4) Meyve ve sebzeler (5) eker, eker ürünleri ve bal (6) Tütün ve tütün mamülleri (12) Bitkisel sıvı ya lar ve franksi yonları (42) Hayvanlar için gıda maddeleri (8) Ya lı tohumlar, ya veren me yveler (22) 1979 199 2 28 199 a gelindi inde 1979 da payı %1 i bile bulmayan tütün ve tütün mamullerinin payı ithalatın %18 ini bulmaktadır. eker, eker ürünleri ve bal %16 ve Bitkisel sıvı ya lar ve fraksiyonları %14 ile di er önemli alt grup olarak görünmektedir. Canlı hayvan ithalatı ise %6 ya çıkmaktadır. 2 yılında hububat ilk sırayı %19 ile almaktadır. Tütün ve tütün mamullerinin payı %16 düzeyinde iken, bitkisel sıvı ya lar ve fraksiyonları %14, ya lı tohumlar, ya veren meyveler %11, hayvanlar için gıda maddeleri %1 luk pay olu turmaktadır. Canlı hayvan ithalatının payı dü erken (%2), meyve ve sebzelerin payı %6 olarak gerçekle mi tir. 28 yılında ithalatın ilk sırasında yine %(26) ile hububat, hububat ürünleri gelmektedir. Bitkisel sıvı ya lar ve fraksiyonları %17 lik payla ikinci sırada iken ya lı tohumlar, ya veren meyveler %16 ile üçüncü sırada bulunmaktadır. Di er önemli alt gruplar ise %1 ile meyve ve sebze ile %9 luk payla hayvanlar için gıda maddeleridir. Di er 23

Tarımsal Dış Ticaret 25 alt grupların payları ise kahve, çay, kakao, baharat ve ürünleri %5; çe itli yenilebilir ürünler %5; tütün ve tütün mamulleri * %5 olarak sıralanmaktadır (Grafik.2). Gıda ürünleri itibariyle ithalat miktarındaki de i imlere bakıldı ında, 2 li yıllarda don ya ı, ham küçükba derisi, pirinç, bu day kepe i, melas, bitkisel ya ve ya lı tohum küspelerinin önde geldi i görülmektedir. Gıda sanayi ithalat artı ında, özellikle hammadde ya da ara madde niteli inde olan, ham deri, don ya ı, melas ve ya lı tohum küspeleri ithalatının gıda sanayi toplam ithalatı içinde önemli bir yeri oldu u izlenmektedir (Oral, 371:26). Hammadde ithalatının en yo un oldu u gıda sanayi bitkisel ya lardır. Türkiye ba ta hayvansal ürünler ve bitkisel ya olmak üzere kendine yeterlilikten uzakla makta ve giderek ithalatçı konumuna dü mektedir (Oral, 373:26). Grafik.21: SITC Rev3'e Göre Gıda Maddeleri Dı Ticareti 12.. 1.. 8.. 6.. 4.. 2.. 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 27 hracat thalat Dı Tic.Den. Canlı hayvan dı ticaret verileri 199 lı yılların sonundan itibaren, dı ticarette denge sa landı ını göstermektedir (Grafik.22). Ancak, bu sonuç yanıltıcıdır. Canlı hayvan ticaretinde ithalatımızın önemli bir kısmı AB ülkeleri iledir. 2 li yıllarda ithalatın lisans belgesine ba lanması ve lisans verilememesi ithalatın dü mesine yol açmı ve canlı hayvan dı ticaretinde yapay bir denge ortaya çıkarmı tır. AB Komisyonunun Türkiye raporlarında bu durum vurgulanmaktadır. Rapora göre Türkiye, lisans yasa ını kamu ve hayvan sa lı ı gerekçesi ile uyguladı ını iddia etmektedir, ancak yasak, bu tür tedbirlere ili kin uluslararası normlara uygun olmayıp temel olarak Pazar koruma amaçlarına hizmet etmektedir (AB * Tütün ve tütün mamullerinin payının dü ü ünde Amerikan tipi tütün üretiminin sözle meli üretimle üretiminin yurt içine kaydırılması en önemli etkendir. 24