TÜRKİYE DE ÜRETİLEN TEHLİKELİ ATIKLAR VE UYGUN BERTARAF YÖNTEMLERİ Şeyma Taşkan 1, Barış Çallı 2 1 MarmaraÜniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çevre Bilimleri Programı, Göztepe Kampüsü, 34722 Kadıköy, İstanbul 2 Marmara Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Göztepe Kampüsü, 34722 Kadıköy, İstanbul
TEHLİKELİ ATIK YÖNETİMİ İLE İLGİLİ YASAL DÜZENLEMELER Resmi Gazete Tarihi Resmi Gazete No YÖNETMELİKLER Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği 31.08.2004 25569 Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği 14.03.2005 25755 Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik 05.07.2008 26927 Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği 30.07.2008 26952 Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliğinde 30.03.2010 27537 Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik Atıkların Yakılmasına İlişkin Yönetmelik 06.10.2010 27721 GENELGELER Tehlikeli Atık Taşınımı 2005/11 TEBLİĞLER Atık Ara Depolama Tebliği 26.04.2011 27916
TÜRKİYE DE OLUŞAN TEHLİKELİ ATIKLARIN MİKTARI Türkiye de oluşan tehlikeli atıkların miktarını belirlemeye yönelik yakın geçmişte yapılan çalışmalarda yıllık tehlikeli atık (TA) miktarının 1,25-2,6 milyon ton arasında olduğu belirlenmiştir. Yetiş, Ü. (2011) Türkiye de Tehlikeli Atık Yönetiminin İyileştirilmesi. Atık Yönetimi Sempozyumu, 17-21 Nisan, Antalya, Türkiye.
TEHLİKELİ ATIK BEYANI YAPAN FİRMA SAYISI Yıllar TABS kullanan firma sayısı 2006 öncesi Yazılı beyan yapılmıştır. Firma sayısı hakkında net bilgi yoktur. 2006 600 2007 6.500 2008 11.450 2009 15.664 2010 18.685 Nuray, A. (2012) Tehlikeli Atık Beyan Sistemi. Tehlikeli Atık Yönetimi Eğitimi, İstanbul, Türkiye.
ÇALIŞMANIN AMACI Türkiye de oluşan tehlikeli atıkların çeşitleri, kaynakları ve miktarlarının belirlenmesi ve Bu atıklar için uygun bertaraf yöntemlerinin ortaya konması amaçlanmıştır. Çalışmada, Çevre Bakanlığı ndan alınan 2010 yılı TABS verilerinden faydalanılmıştır. Tehlikeli atıkların hangi NACE kodlu faaliyetlerin sonucunda ortaya çıktığı belirlenmiş ve bu doğrultuda NACE koduna, atığın üretildiği ile, atık çeşidine ve uygun bertaraf yöntemine göre farklı sınıflandırmalar yapılmıştır.
EKONOMİK FAALİYETLERİN İSTATİSTİKİ SINIFLAMASI (NACE) Avrupa Birliği nde ekonomik faaliyetleri sınıflandırmak için kısa adı NACE olan bir sistem kullanılmaktadır. Bu sistem, ekonomik faaliyetlerle ilgili karşılaştırılabilir istatistiklerin üretilmesi ve yayılmasına yönelik bir başvuru kaynağıdır.
EKONOMİK FAALİYETLERİN İSTATİSTİKİ SINIFLAMASI (NACE) Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB), Türkiye de ekonomik faaliyetlerin gruplandırılmasında kullanılmak üzere NACE sistemini esas alarak 2008 yılında bir rehber hazırlamıştır. TABS üzerinden beyan yapan tehlikeli atık üreticileri, ekonomik faaliyetlerini belirtirken bu rehberdeki NACE kodlarını kullanmaktadır. (2008) TOBB Mesleklerin Gruplandırılması Rehberi.
TOBB Mesleklerin Gruplandırılması Rehberi ne Göre NACE Kısım ve Faaliyetleri Kısım A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U Faaliyetler Tarım, ormancılık ve balıkçılık Madencilik ve taş ocakçılığı İmalat Elektrik, gaz, buhar ve iklimlendirme üretimi ve dağıtımı Su temini; kanalizasyon, atık yönetimi ve iyileştirme faaliyetleri İnşaat Toptan ve perakende ticaret; motorlu taşıtların ve motosikletlerin onarımı Ulaştırma ve depolama Konaklama ve yiyecek hizmeti faaliyetleri Bilgi ve iletişim Finans ve sigorta faaliyetleri Gayrimenkul faaliyetleri Mesleki, bilimsel ve teknik faaliyetler İdari ve destek hizmet faaliyetleri Kamu yönetimi ve savunma; zorunlu sosyal güvenlik Eğitim İnsan sağlığı ve sosyal hizmet faaliyetleri Kültür, sanat eğlence, dinlence ve spor Diğer hizmet faaliyetleri Hanehalklarının işverenler olarak faaliyetleri; hanehalkları tarafından kendi kullanımlarına yönelik Uluslararası örgütler ve temsilciliklerinin faaliyetleri
2010 YILI TABS VERİLERİ Türkiye de Avrupa Birliği Çevre Mevzuatı ile Uyumlu Tehlikeli Atık Yönetimi başlıklı ve 107G126 no lu TÜBİTAK projesi kapsamında bakanlıktan temin edilmiştir. Veriler toplam 13 kategori başlığı altında toplanmıştır.
2010 YILI TABS VERİLERİNİN SINIFLANDIRILMASI Sınıflandırma işlemlerine ilk olarak verileri illere göre ayırarak başlanmıştır. İllere ait veriler alfabetik sıraya göre ayrı ayrı çalışma sayfalarına kopyalanmıştır. Her ilde 2010 yılında oluşan toplam TA miktarı ton cinsinden hesaplanmıştır.
2010 Yılı TABS Verilerinin Sınıflandırılması İllere göre ayrılan TA verileri önce NACE kodlarına göre listelenmiştir. Diğer bir sınıflandırmada, üretilen tehlikeli atıklar işlem yerlerine göre sınıflandırılmış ve ayrı ayrı her il ve Türkiye geneli için miktarları hesaplanmıştır.
2010 Yılı TABS Verilerinin Sınıflandırılması İllerde üretilen TA miktarları Türkiye haritası üzerine ölçekli sütunlar şeklinde işlenmiş böylece 2010 yılında yapılan beyanlara göre hangi ilde ne kadar TA oluştuğu karşılaştırmalı olarak gösterilmiştir.
2010 Yılı TABS Verilerinin Sınıflandırılması Tehlikeli Atıkların hangi işlemlerle bertaraf edilebileceği atık kodları ve bertaraf yöntem kodlarına bağlı olarak listelenmiştir.
BULGULAR ve TARTIŞMALAR
2010 YILINDA İLLERE GÖRE OLUŞAN TEHLİKELİ ATIK MİKTARLARI İl Toplam TA üretimi, Sayısı ton 1000 ton/yıl dan fazla olan iller 34 799.042 1000 ton/yıl dan az olan iller 47 11.924 Tüm iller 81 810.966
2010 YILINDA TÜRKİYE DE İLLERE GÖRE BEYAN EDİLEN TA MİKTARLARI
2010 YILINDA EN ÇOK TEHLİKELİ ATIK ÜRETEN İLLER İZMİR (TOPLAM 173.965 TON TA) 10 02 Demir ve Çelik Endüstrisinden kaynaklanan atıklar 10 02 07 Tehlikeli maddeler içeren gazların arıtımı sonucu ortaya çıkan katı atıklar 13 07 Sıvı Yakıtların Atıkları 13 07 03 Diğer yakıtlar (karışımlar dahil) 15 01 15 01 10 05 01 05 01 09 12 01 12 01 20 Ambalaj (Belediyenin Ayrı Toplanmış Ambalaj Atıkları Dahil) Tehlikeli maddelerin kalıntılarını içeren ya da tehlikeli maddelerle kontamine olmuş ambalajlar Petrol Rafinasyon Atıkları Saha içi atıksu arıtımından kaynaklanan tehlikeli madde içeren çamurlar Metallerin ve Plastiklerin Fiziki ve Mekanik Yüzey İşlemlerinden ve Biçimlendirilmesinden Kaynaklanan Atıklar Tehlikeli maddeler içeren öğütme parçaları ve öğütme maddeleri 95.044 ton 9765 ton 8793 ton 7588 ton 6157 ton
2010 YILINDA EN ÇOK TEHLİKELİ ATIK ÜRETEN İLLER KOCAELİ (TOPLAM 145.436 TON TA) 10 02 Demir ve Çelik Endüstrisinden kaynaklanan atıklar 10 02 07 Tehlikeli maddeler içeren gazların arıtımı sonucu ortaya çıkan katı atıklar 05 01 05 01 03 15 01 15 01 10 19 01 19 01 11 11 01 11 01 05 Petrol Rafinasyon Atıkları Tank dibi çamurları Ambalaj (Belediyenin Ayrı Toplanmış Ambalaj Atıkları Dahil) Tehlikeli maddelerin kalıntılarını içeren ya da tehlikeli maddelerle kontamine olmuş ambalajlar Atık Yakma veya Piroliz den Kaynaklanan Atıklar Tehlikeli maddeler içeren taban külü ve cüruf Metal ve Diğer Malzemelerin Kimyasal Yüzey İşlemi ve Kaplanmasından Kaynaklanan Atıklar Sıyırma asitleri (parlatma asitleri) 49.941 ton 25.636 ton 12.713 ton 6617 ton 4533 ton
2010 YILINDA EN ÇOK TEHLİKELİ ATIK ÜRETEN İLLER MANİSA (TOPLAM 61.506 TON TA) 15 01 15 01 01 Ambalaj (Belediyenin Ayrı Toplanmış Ambalaj Atıkları Dahil) Kağıt ve karton ambalaj 12 01 Metallerin ve Plastiklerin Fiziki ve Mekanik Yüzey İşlemlerinden ve Biçimlendirilmesinden Kaynaklanan Atıklar 12 01 20 Tehlikeli maddeler içeren öğütme parçaları ve öğütme maddeleri 19 08 Başka Bir Şekilde Tanımlanmamış Atık Su Arıtma Tesisi Atıkları 19 08 11 Endüstriyel atık suyun biyolojik arıtılmasından kaynaklanan tehlikeli maddeler içeren çamurlar 16 06 Piller ve Aküler 16 06 01 Kurşunlu piller 10 04 10 04 01 Kurşun Isıl Metalurjisinden Kaynaklanan Atıklar Birincil ve ikincil üretim cürufları 27.726 ton 12.483 ton 9253 ton 4813 ton 2569 ton
2010 YILINDA EN ÇOK TEHLİKELİ ATIK ÜRETEN İLLER HATAY (TOPLAM 52.636 TON TA) 10 02 Demir ve Çelik Endüstrisinden kaynaklanan atıklar 10 02 07 Tehlikeli maddeler içeren gazların arıtımı sonucu ortaya çıkan katı atıklar 12 01 Metallerin ve Plastiklerin Fiziki ve Mekanik Yüzey İşlemlerinden ve Biçimlendirilmesinden Kaynaklanan Atıklar 12 01 18 Yağ içeren metalik çamurlar (öğütme, bileme ve freze tortuları) 45.227 ton 5000 ton
2010 YILINDA EN ÇOK TEHLİKELİ ATIK ÜRETEN İLLER İSTANBUL (TOPLAM 51.698 TON TA) 11 01 Metal ve Diğer Malzemelerin Kimyasal Yüzey İşlemi ve Kaplanmasından Kaynaklanan Atıklar 11 01 11 Tehlikeli maddeler içeren sulu durulama sıvıları 16 06 Piller ve Aküler 16 06 01 Kurşunlu piller 15 01 Ambalaj (Belediyenin Ayrı Toplanmış Ambalaj Atıkları Dahil) 15 01 10 Tehlikeli maddelerin kalıntılarını içeren ya da tehlikeli maddelerle kontamine olmuş ambalajlar 15 02 Emiciler, Filtre Malzemeleri, Temizleme Bezleri ve Koruyucu Giysiler 15 02 02 Tehlikeli maddelerle kirlenmiş emiciler, filtre malzemeleri (başka şekilde tanımlanmamış ise yağ filtreleri), temizleme bezleri, koruyucu giysiler 13 02 13 02 08 Atık Motor, Şanzıman ve Yağlama Yağları Diğer motor, şanzıman ve yağlama yağları 8288 ton 5932 ton 5289 ton 4250 ton 3089 ton
2010 YILINDA EN ÇOK BEYAN EDİLEN TEHLİKELİ ATIKLAR VE MİKTARLARI ATIK KODU AÇIKLAMA TOPLAM (TON) 10 02 10 02 07 15 01 15 01 10 12 01 12 01 20 11 01 11 01 05 05 01 05 01 03 Demir ve Çelik Endüstrisinden kaynaklanan atıklar Tehlikeli maddeler içeren gazların arıtımı sonucu ortaya çıkan katı atıklar Ambalaj (Belediyenin Ayrı Toplanmış Ambalaj Atıkları Dahil) Tehlikeli maddelerin kalıntılarını içeren ya da tehlikeli maddelerle kontamine olmuş ambalajlar Metallerin ve Plastiklerin Fiziki ve Mekanik Yüzey İşlemlerinden ve Biçimlendirilmesinden Kaynaklanan Atıklar Tehlikeli maddeler içeren öğütme parçaları ve öğütme maddeleri Metal ve Diğer Malzemelerin Kimyasal Yüzey İşlemi ve Kaplanmasından Kaynaklanan Atıklar Sıyırma asitleri (parlatma asitleri) Petrol Rafinasyon Atıkları Tank dibi çamurları 237.350 55.080 38.227 36.403 30.727
TEHLİKELİ ATIK ÜRETEN FAALİYETLERİN NACE KODLARINA GÖRE SINIFLANDIRILMASI 17% Kısım-C Diğer Kısımlar 83% * NACE Kısım C - İmalat
Kısım C Hariç Diğer Kısımlardan Üretilen Tehlikeli Atık Miktarı Dağılımları 0,10% 0,21% 0,22% 0,02% 0,05% 1,49% 0,10% 0,01% 2,53% 0,17% Kısım-A Kısım-B 8,27% 19,36% Kısım-D Kısım-E Kısım-F Kısım-G 12,97% 6,00% Kısım-H Kısım-I Kısım-J Kısım-K 13,00% Kısım-M Kısım-N 34,63% Kısım-O Kısım-P 0,88% Kısım-Q Kısım-S Kısım-R
TEHLİKELİ ATIKLARIN BERTARAFI İÇİN BEYAN EDİLEN YÖNTEMLERİN DAĞILIMI 6% 0% 17% Tesis İçi TA,ton Tesis Dışı TA,ton Geçici Depolama,ton İhracat TA,ton 77%
UYGUN BERTARAF YÖNTEMLERİ BERTARAF YÖNETİMİ UYGUN ATIK MİKTARI Tehlikeli Atık Geri Kazanım 721.760 ton 89,0% Enerji Geri Kazanımı-TA Yakma Tesisi 609.035 ton 75,1% Düzenli Depolama 452.519 ton 55,8% Enerji Geri Kazanımı-Çimento Tesisi 325.197 ton 40,1%
SONUÇLAR 2010 yılı TABS verilerine göre Türkiye de üretilen toplam TA miktarı: 810.966 ton (madencilik atıkları hariç) TA ların %98,5 i 34 ilden, Geri kalan %1,5 luk kısım 47 ilden kaynaklanmaktadır. 2010 yılında en fazla TA üretilen iller sırasıyla: İzmir (173.965 ton) Kocaeli (145.436 ton) Manisa (61.506 ton) Hatay (52.636 ton) ve İstanbul (51.698 ton)
SONUÇLAR NACE sınıflandırmasına göre TA ların büyük bir kısmının (665.706 ton) Kısım C İmalat sektöründe gerçekleştirilen faaliyetler sonucunda oluştuğu görülmüştür. 2010 yılında beyan edilen TA ların %89 unun geri kazanılabilir nitelikte olduğu, %40 ının çimento fabrikalarında ve %75 inin tehlikeli atık yakma tesislerinde yakılarak, %56 sının ise düzenli depolama ile bertaraf edilebileceği belirlenmiştir.
TÜRKİYE DE ÜRETİLEN TEHLİKELİ ATIKLAR VE UYGUN BERTARAF YÖNTEMLERİ Şeyma Taşkan 1, Barış Çallı 2 1 MarmaraÜniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çevre Bilimleri Programı, Göztepe Kampüsü, 34722 Kadıköy, İstanbul 2 Marmara Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Göztepe Kampüsü, 34722 Kadıköy, İstanbul