TMMOB Bursa l Koordinasyon Kurulu Bursa 4. Kent Sempozyumu 7-8 Haziran 2013 KENTSEL K ML N YANSITICISI OLARAK KAMUSAL DI MEKANLAR Sibel Polat 1, Neslihan Dosto lu 2 1 Uluda Üniversitesi Mühendislik- Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü, Görükle Yerle kesi, 16059, Nilüfer, Bursa, TÜRK YE Tel: 224 2940915 E-Posta: sibelpolat@uludag.edu.tr 2 T.C. stanbul Kültür Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü, E5 Karayolu, 34156, Bakırköy, stanbul, TÜRK YE Tel: 212 4984141 E-Posta: neslihandost@yahoo.com Özet- nsanların oldu u gibi, mekanların da onu di erlerinden farklı kılan, soyut ve somut özelliklerinin birle iminden olu an bir kimli i vardır. Mimari kimlik olarak tanımlanabilecek bu kavram, bir toplumun sahip oldu u de erlerin mimarideki ifadesi olarak özetlenebilir. Bir iç mekanın veya binanın mimari kimli i oldu u gibi, kentte serbest kullanımı olan ve herkes tarafından eri ilebilir bo alanlar olarak tanımlanan kamusal dı mekanların da mimari kimli i vardır. Yüzlerce yıldır içinde bulundukları dönemin ve toplumun artlarına ba lı olarak kentsel ya amın olu masında ve sürdürülmesinde önemli roller üstlenen kamusal dı mekanlar son yıllarda özelle me, yok olma ve terk edilme gibi tartı malarla gündeme gelmektedir. Bununla birlikte dünyadaki pek çok kentin kimli i sahip oldu u kamusal dı mekanlarla ve bu mekanlarda gerçekle en etkinliklerle biçimlenmektedir. Bu ba lamda kent kimli inin, kentlilik kültürünün ve bilincinin yaratılması ve sürdürülmesi için insanların kamusal dı mekanların sa ladı ı özgürlük ve toplumsal uzla ma alanlarına gereksinimleri bulunmaktadır. Bu ba lamda çalı manın amacı, kentsel ya amın sürdürülmesinde önemli bir rolü olan kamusal dı mekanlarda mimari kimli i olu turan boyutları, faktörleri ve bunlar arasındaki ili kileri belirlemek ve kamusal dı mekanlarda ya anan kimlik de i imini bilimsel olarak de erlendirmek için disiplinler arası bir analiz yöntemi olu turmaktır. Yapılan çalı manın kamusal dı mekanlarla ilgili gelece e yönelik kararların olu turulmasında, tasarım sürecinin ilk basama ı olan hedeflerin olu turulması ve analiz a aması için bir ba langıç noktası niteli i ta ıyaca ı ve ilgili kamu kurumlarına veya serbest çalı an uzmanlara yol gösterece i dü ünülmektedir. Anahtar kelimeler: Kamusal dı mekan, mimari kimlik, planlama-tasarım-uygulama, kullanımyönetim, anlam. 1. Kamusal Dı Mekan ve Mimari Kimlik Çalı mada ilk olarak kamusal dı mekanmimari kimlik ili kisi kurulmaya çalı ılmı tır. Bu kapsamda farklı kuramcıların kimlik ba ta olmak üzere, kentsel kimlik, mimari kimlik, kamusal alan, kamusal mekan, kentsel mekan, kamusal ya am konularında yaptıkları çalı malar incelenmi ve bu yedi temel kavramı tanımlayan anahtar cümleler olu turulmu, daha sonra bunlar üst ba lıklara indirgenerek, kamusal dı mekanlarda mimari kimli i olu turan faktörler olarak tanımlanmı tır. (Tablo 1) 1.1. Kimlik Bir kimsenin öz varlı ı olarak tanımlanan benlik (ki isel/bireysel kimlik) [1] ki iyi özelliklerine göre tanımlayan, di er ki ilerden ayırt eden ve ki iler arası farklılıkları vurgulayan bir kavramdır.[2] Codol, [3] benlik imgesinden söz edebilmek için bireyin üç ko ulu gerçekle tirmi olması gerekti ini belirtmektedir. Birincisi bireyin kendi 13

kendini bir obje olarak görmesi ve bu objenin onu di erlerinden ayırt eden karakteristiklere sahip olarak algılamasıdır (farklılık ve biriciklik). kincisi, bireyin zaman içinde kendi kendisine özde oldu u, aynı kaldı ı ve bir oldu u duygusudur (tutarlılık ve süreklilik). Üçüncüsü, bireyin kendine olumlu bir de er atfetmesi, kendini sosyal ve maddi çevresi üzerinde bir güç sahibi olarak görmesidir. (öz-saygı) [4] Kimlik kavramı, ki iyi toplum içinde belli konum veya konumlara yerle tirir. Ki inin kimli i, farklı zaman ve ortamlarda veya farklı ki ilerce de i ik biçimlerde tanımlanabilir. Bu açıdan kimlik, bir yandan insanların özünü, kim oldu unu belirleyen benli inin ayrılamaz parçası, öte yandan belli amaçlar do rultusunda bilinçli olarak üretilen ve kullanılan bir araçtır [2]. Aslında Calhoun un da belirtti i gibi kendini bilmek- ki her zaman bir ke if gibi gelse de, aslında her zaman bir in adır [5] Bu kapsamda kamusal dı mekanların da zaman içinde farklılık ve biriciklik, tutarlılık ve süreklilik ve güç sahibi olma özelliklerini ta ıyıp ta ımadıkları sorgulanmalıdır. 1.2. Kentsel Kimlik Kimlik tanımından yola çıkılırsa kentsel kimlik, bir kenti di erlerinden ayıran, kente özgü niteliklerin tamamı olarak tanımlanabilir. Bu kapsamda yapılmı çalı malarda temel olarak kentsel kimli in do al, be eri ve yapılı çevreye ba lı olarak tanımlandı ı, ayrıca zaman içinde bu çevrelerde ya anan de i imin kentsel kimli i direkt olarak etkiledi i görülmü tür. [6], [7], [8] Do al çevreden kaynaklanan kimlik elemanlarını, kentin fiziksel ve biyolojik yapısı ile korunacak alanları olu turmaktadır. Be eri çevreden kaynaklanan kimlik elemanları, makro ölçekten mikro ölçe e uzanan ekonomik ve politik verilerle, bireye ve topluma ait, psiko-sosyal, ve sosyo-kültürel verilerdir. [9] Bu kapsamda Lynch [10] kentlilere yönelik bili sel odaklı çalı malarıyla öne çıkmı, kentsel bellek ve kentsel imgeler yoluyla bir kentin imajının okunabilece ini belirtmi, Rossi [11] ise bir kentin kentte ya ayanların kolektif belle iyle tanımlanabilece ini ve bu belle in özel objelerde ve yerlerde saklı oldu unu ifade etmi tir. Yapılı çevreden kaynaklanan kimlik elemanları ise, kentlerdeki insan gereksinimlerinden kaynaklanan eylem alanları (yerle ik konut alanları ve kurumsal donatılar) ile bunların kar ılıklı ili kileri ve bu ba lamda biçimlenen, insan eliyle yapılmı objelerden ve yapılardan (kent planlama ve mimarlık) olu maktadır. [9] Do al olarak kamusal dı mekanlar da içinde bulundukları kentin ve yakın çevresinin sahip oldu u do al ve yapılı çevre verilerinden etkilenir, ayrıca kamusallık niteli i ta ıdıklarından sosyal çevrenin etkisi altında geli ir ve çe itli anlamlar yüklenir. Bunlara ek olarak, dünya ölçe inde ya anan makro ölçekli de i imler kentsel kimli i ve kentsel mekanı dönü türmektedir. Bu ba lamda kamusal dı mekanların mimari kimli inin tanımlanmasında kentsel kimli i olu turan do al, be eri ve yapılı çevreden kaynaklanan kimlik elemanlarının ve bunların zaman içinde nasıl de i ti inin analiz edilmesi gereklidir 1.3.Mimari Kimlik Mimari kimlik, en genel anlamda bir nesne olarak, bir mimari ürünün niteliklerini ifade eden, onu di erlerinden ayıran soyut ve somut bütün özelliklerini anlatan, içinde bulundu u fiziksel ve sosyal ortam ile zamanın artlarına göre ekillenen bir kavramdır. Bu konuda Gürsel [12] bir kimli in olu masında belli ko ulların süreklili ine vurgu yapmaktadır. Mimarlık açısından ilk olarak, kimli in geçmi ten gelen, kayna ı belli olan bir köken sorunu oldu unu belirtmekte ve bunu kültürel miras olarak nitelemektedir. Ona göre kimli i yaratan di er unsurlar, toplumsal ihtiyaçların niteli i, karakteri ve özgünlü ü, co rafi faktörler, insanların üretti i veya kendine mal etti i teknoloji ve süreklilik içinde de i en artlara uyabilme yetene idir. 14

Kortan [13] mimari kimli in toplumun kimli i, kültürel kimlik, egemen rejimin kimli i, kentin kimli i, mimarın kimli i, niteliksel, anıtsal, biçimsel, i levsel, ifadesel gibi farklı kimliklerin birle imiyle ortaya çıkabilece ini savunmaktadır. Vanlı [14] kimlik konusunda aidiyet kavramının biçimsel (form), kültürel ve dü ünsel (mimar ve tasarım süreci) önemine dikkat çekmi tir. Ona göre, yapının kimli i tasarım sırasında olu ur, kimlik, yapıdan önce mimarına aittir. Goldsteen ve Elliott [15] bir proje tasarımında kimli i olu turan genel olarak dört konu oldu unu belirtmi lerdir. Bunlar i lev, konum, kullanıcılar ve ambiyanstır. (ortam) Norberg-Schulz [16] konuya mimarlık fenomenolojisi açısından yakla mı, mimarlı ın bir özü oldu unu, yerin ruhunun kimlik ve aidiyet hissini kapsayan anlam, arazi- yerle im terimleriyle tanımlanan ve mekan-karakter ayrımıyla analiz edilmesi gereken strüktür kavramlarıyla incelenmesi gerekti ini savunmu tur. Abel [17] mimari kimli i hem bir varlık sorunu olarak tanımlamı, hem de mimarlıktaki sosyal gelenek ve prati in dinamikleri tarafından olu turulan anlamkullanım ili kisinin, stiller ve biçimlerin, varolu yollarının yansıması oldu unu belirtmi tir. Bazılarına göre mimari bir ileti im biçimidir [18] ço unlukla erki yansıtmaktadır. [19], [20] Jencks [17] mimarinin bir özü oldu unu reddederek, mimari kimli in kültürel ço ulculu un yansıması -sonsuz çe itlilikteki fikirlerin, yöntemlerin ve teknolojinin yorumlanması oldu unu vurgulamı, benzer ekilde iletilen paketlerle (yenilikler, de erler ve teknikler) ve ta ıyıcılarla (ileti im ve bilgi a ları) in a edilen mozaik olarak kimlik kavramı gündeme getirilmi tir. [21] Farklı kuramcıların mimari kimlikle ilgili tanımlamalarında sosyo-ekonomik yapı (kültür, iktidar, teknoloji vb.), fiziksel yapı (konum, arazi, iklim, co rafi özellikler, ba lam vb.), tasarım süreci (kullanıcı gereksinimleri, mimar profili, i lev, biçim, tasarım yakla ımları vb.) kullanım süreci (aidiyet, deneyim, sembolik anlam) ve zaman (süreklilik, de i im vb.) gibi farklı konular öne çıkmaktadır. Temel olarak kamusal dı mekanlar da mimari ürünler gibi bir mekan olma niteli i ta ıdı ından ve aynı zamanda mimari ö eleri de içerdikleri için mimari kimli i yansıtma niteli ine sahiptir. Dolayısıyla mimari kimli i olu turan faktörler, kamusal dı mekanların da mimari kimli ini etkilemektedir. 1.4. Kamusal Alan Günlük kullanımda kamusal alan ve kamusal mekan kavramlarının genellikle karı tırıldı ı ve birbiri yerine kullanıldı ı görülmektedir. Antik Yunan dü üncesini temel alan Arendt e göre [22] kamu terimi birbiriyle ili kili iki anlama sahiptir. Birincisi, kamuda ortaya çıkan, herkes tarafından görülebilir ve duyulabilir olan her ey, ikincisi özel alandan ayrılan, herkes için ortak olan dünyadır. Bu ba lamda kamusal alan, ortak varlı ı kolayla tıran ve ki iler arası ili kileri düzenleyen ara alandır. Habermas [23] ise, kamusal alanı, temel olarak devletin dı ında, burjuvaya ait kamuoyunun olu tu u, bir tartı ma, anla ma ve eylem alanı olarak belirlemektedir. Ancak her iki kuramcı da konuyu toplumun ço unlu unu ve sosyal ili kilerdeki yeni organizasyon biçimlerini göz ardı eden elitist bir bakı açısıyla ele aldıkları için ele tirilmi tir. Günümüzde kamusal alan e itlik, çokluk ve farklılık ba lamında herkesi kapsayan ortak meselelerin halledildi i yer olarak tanımlanabilir. [24] Wallenstein kamusal alanın sınırlarının çok geni oldu unu ve en somut olan meydandan, en soyut olan internete kadar uzandı ını belirtmektedir. [25] Kısaca, kamusal alan tanımında toplumun her kesimine açık olma, e itlik, farklılık, kar ıtlık, ortak yarar sa lama, toplumsal mücadele, ileti im ve uzla ma sa lama konuları öne çıkarken, bu tanımlamalar kamusal dı mekanlardaki kullanıcı haklarına ve kamusal kullanıma ba lı anlamlara i aret etmektedir. 15

1.5. Kamusal Mekan Kamusal mekan, kamusal alan kavramının mekansal boyutunu ve sınırlarını sosyal ili kiler, kurallar ve ileti im biçimleriyle birlikte vurgulayan bir kavramdır. [24] Ben and Gaus [26] kamusal mekanı tanımlayan üç temel kriter oldu unu belirtir. Bunlar serbest eri im, kamu mülkiyeti ve kamusal aktörlerin kontrolü, kamu yararına hizmettir. Carr ve arkada ları ise [27] kamusal mekanı insanların günlük ya am içerisinde veya periyodik festivaller sırasında toplumu birbirine ba layan i levsel eylemlerini ve rituellerini gerçekle tirdikleri ortak zemin olarak tanımlar. Bu konudaki çalı malar incelendi inde kamusal mekan tanımında, kamusal alanın fiziksel boyutuna yapılan vurgu, serbest eri im, kamu mülkiyeti, toplumun her kesimine açık olma, toplumsal ya am içinde insanların i levsel, kültürel ve sembolik gereksinimlerine cevap verme konuları öne çıkmaktadır. Bu ba lamda kamusal mekan, cins, ırk, etnik köken, ya ve sosyo-ekonomik seviye gözetilmeden tüm vatanda lara açık ve eri ilebilir olan, ortak olarak payla ılan toplumsal kuralların geçerli oldu u, kamusal alanın gerçekle ti i fiziksel mekan olarak tanımlanabilir. Bu tanımlamalar kamusal dı mekanlardaki kullanıcı haklarına, psiko-sosyal gereksinimlere, kullanıma ve sosyal yapıya ba lı anlamlara i aret etmektedir. 1.6. Kentsel Mekan Kentsel mekan veya dı mekan, binalar arasında, açık havada yer alan, hareket serbestli ine sahip kamusal, yarı kamusal, yarı özel ve özel bölgeler içeren mekanlardır. [28] Trancik [29] kentsel mekanı yumu ak ve sert mekan diye gruplar ve sert mekanın üç temel bile enini üç boyutlu çerçeve, iki boyutlu doku ve mekan içinde objelerin konumu olarak tanımlar. Lozano [30] dı mekanı, iki temel gelene in yansıması olan yapılandırılmamı bo lukyapılandırılmı biçim dualitesi üzerinden tanımlamı tır. Birincisi, yapılandırılmı biçimin çevrelenmi açık mekanı tanımladı ı Batı, di eri yapılandırılmı biçimin içine sokuldu u mekanla ilgilenen Do u dü üncesidir. Bunlar birbirini Gestalt prensiplerinden ekil-zemin ili kisiyle tanımlar ve üç boyutlu bir arayüz olu turur. Ona göre, farklı çevrelere, binalarla ili kilere ve kullanı lara öncülük eden iki tür kentsel mekan ailesi vardır. Birinci grubu, binalar ve yakından ili ki içinde bulundu u cepheler tarafından tanımlanmı tüm kentsel bo luklar olan sokaklar ve meydanlar olu turur. kinci grup ise parklardan olu ur. Bununla birlikte kentsel dı mekanlar gerek konum ve ölçek, gerekse i lev açısından farklı niteliklere de sahip olabilir. Woolley [31] kentsel mekanı yerel, mahalli ve kentsel ölçekte olmak üzere üçe ayırırken, kentsel mekanların insanın günlük kentsel ya amı içinde sosyal, sa lıksal, çevresel ve ekonomik fayda ve fırsatları açısından önemine de inir. Bu perspektiften yola çıkarak kentsel mekanla ilgili erken çalı malar, dı mekanın fiziksel, i levsel ve biçimsel karakteristiklerine de inirken, di erleri kentsel mekanın sosyal ve anlamsal boyutlarına vurgu yapmı tır. Bu noktada kamusal dı mekanlardaki mimari kimli i de erlendirebilmek için kentsel mekanın biçimsel yapısını analiz etmek ve kullanıcıların farklı tür gereksinimlerine ne ekilde cevap verdi ini sorgulamak gereklidir. 1.7. Kamusal Ya am Sennett e göre [32] 19. yüzyıldan itibaren kapitalizmin etkisiyle hayatın her alanında ya anan hızlı de i imler insanların kamusal mekanlardan çekilmesine, mahremiyetin ve cemaatlerin önem kazanması ba lamında kamusal ya amın çökü üne neden olmu, 20. yüzyılda geli en ula ım teknolojisi kamusal mekanları otomobillerin hakimiyetine sokarken [33] artan ileti im sistemleriyle kamusal mekanlar da sanalla maya ba lamı tır. [34] Bu konuda pek çok yazar kamusal mekanlardaki özelle meye dikkat çekmi, bazı kesimlerin farklı tasarım yakla ımlarıyla veya güvenlik kontrolleriyle kamusal dı mekanlardan dı landı ını, bu alanların ticari ve görsel 16

tüketim nesnelerine dönü tü ünü ve bu durumun kamusal ya amı engelledi ini belirtmi lerdir. [35], [36], [37], [38] Bu tartı malardan yola çıkarak kamusal dı mekanların olu umunda kamusal ya amın içeri ini dolduran sosyal yapının ve kamusal dı mekanlardaki kullanıcı haklarını olu turan yasal- yönetsel düzenlemelerin etkili oldu u anla ılmaktadır. Ayrıca kente ve kamusal dı mekana yönelik planlamatasarım- uygulama yakla ımlarının, süreçlerinin, bu süreçlerde rol alan aktörlerin ve çıkarlarının kamusal dı mekanları biçimlendirdi i ve kamusal dı mekanların kim tarafından yönetildi inin mekanın kamusallı ıyla yakın ili kili oldu u görülmektedir. Dolayısıyla tüm bu faktörlerin kamusal dı mekanlarda mimari kimli i olu turan boyutlar ba lamında de erlendirilmesi gerekmektedir. Sonuç olarak, bu bölümde incelenen kavramlardan yola çıkarak, kamusal dı mekanlarda mimari kimli i olu turan üst ba lıkların; zaman, sosyo-ekonomik yapı, do al ve yapılı çevre, tasarım süreci, kullanıcı hakları ve gereksinimleri, planlama-tasarım yakla ımları, yasal düzenlemeler ve anlam oldu u belirlenmi tir. Bununla birlikte kamusal dı mekanlarda mimari kimli in analiz edilebilmesi için bu ba lıkların daha genel boyutlar altında toplanması, bu boyutları olu turan faktörlerin tek tek belirlenmesi, sınıflandırılması ve tanımlanması gerekmektedir. Bir sonraki bölümde böyle bir sistemle kamusal dı mekanlarda mimari kimli i de erlendirmek için bir yöntem olu turulmaya çalı ılacaktır. 2. Kamusal Dı Mekanlarda Mimari Kimli i Olu turan Boyutlar Kamusal dı mekanlarda mimari kimli i olu turan üst ba lıklar kendi içinde gruplanarak, kamusal dı mekanlarda mimari kimli i olu turan üç temel boyut olu turulmu tur. Bunlar planlama-tasarımuygulama boyutu, kullanım-yönetim boyutu ve anlam boyutu olarak adlandırılmı tır. Daha sonra bir tarafta kamusal dı mekanlarda mimari kimlik konusuyla ilgili kavramları, di er tarafta bu boyutları içeren bir matris olu turulmu (Tablo 2) böylece her boyut altında tanımlanabilecek faktörler tespit edilmi tir. 2.1. Planlama-Tasarım-Uygulama Boyutu Kavramsal tanımlamalardan yola çıkarak planlama-tasarım-uygulama boyutu sosyoekonomik, do al ve yapılı çevreye ait faktörler ba lamında de erlendirilmi tir. (Tablo3) Sosyo-ekonomik çevreyi de erlendirebilmek için kamusal dı mekanın içinde bulundu u ülkedeki ve kentteki siyasal, ekonomik, demografik, toplumsal ve kültürel yapının analiz edilmesi gereklidir. Ayrıca kamusal dı mekanların tasarımını do al ve yapılı çevre verileri de etkiler. Do al çevre verileri; iklim, co rafi konum, bitki örtüsü, topografik yapı, manzara ve yönlenme olarak sıralanabilir. Yapılı çevre verileri; kentsel mekan örgütlenmesi, teknik altyapı ve morfolojik yapıyla, bunları olu turan ilgili yasal-yönetsel çerçeve, kullanıcı hakları ve gereksinimleri, kent planlamakentsel tasarım-mimarlık yakla ımları, tasarım ve uygulama süreçleri olarak ifade edilebilir. 2.2. Kullanım- Yönetim Boyutu Kamusal dı mekanların mimari kimli ini de erlendirebilmek için, bu mekanların tasarlanıp, uygulandıktan sonra, kullanıcı haklarına ve gereksinimlerine ne ölçüde cevap verdi inin ve nasıl yönetildi inin analiz edilmesi gereklidir. Kullanım-yönetim boyutunu olu turan faktörler (Tablo 4) kamusal dı mekanın eri im, eylem özgürlü ü, talep etme, de i iklik yapma, mülkiyet ve düzen (kontrol) gibi kullanıcı haklarına cevap verme kapasitesi, kullanıcının iklimsel, i levsel, duyusal algıya dayalı ve psikososyal gereksinimlerini sa lama olana ı ile, ilgili kurumların bu mekanda yaya ula ımının iyile tirilmesi, düzenli bakım yapılması, kullanımın arttırılması ve 17

desteklenmesi gibi görevleridir. Bunlar bir ülkenin veya kentin içinde bulundu u sosyal yapıya ve fiziksel çevreye, yasa ve yönetmeliklere ve tasarımcının yorumuna göre de i im göstermektedir. 2.3. Anlam Boyutu Kavramsal tanımlamalardan yola çıkarak kamusal dı mekanların mimari kimli inin olu masında anlam boyutunun, çevresel esteti e, kullanıcının mekansal davranı ına, kullanıcının mekansal deneyimine ve sosyal yapıya ba lı olarak ortaya çıktı ı söylenebilir. (Tablo5) Çevresel estetik biçimsel ve sembolik açıdan de erlendirilebilir. Biçimsel estetik, kentsel imaj ve okunaklılıkla ilgili çalı maları içerir. Kamusal dı mekanların imajının tanımlanmasında da yollar, sınırlar, bölgeler, dü ümler ve anıtsal ö eler olarak tanımlanan kentsel imgelerden faydalanılabilir. Sembolik estetik, kamusal dı mekanlarda anlam ta ıyabilecek somut de i kenler, bina formu, mekan formu, malzeme, aydınlatma, renk, ses gibi duyusal algıya ba lı niteliklerle, yer ismi, bir binayla ili kilendirilen bir ki i veya olay veya mimari stil gibi yapılı çevreye ait soyut nitelikler olarak tanımlanmı tır. [39] Mekansal davranı konusunda, ki iselle tirme, sahiplenme ve kullanım alı kanlı ı konuları önem kazanır. Kamusal dı mekanlarda ya anan deneyimler, zamanı a an anlamlar olu turur ve zaman içinde mekan ve kullanıcı arasında çe itli ba lar kurulur Bunlar bireysel, grupsal, toplumsal, biyolojik- psikolojik veya daha farklı dünyalarla kurulan ba lar olabilir. [27] Ayrıca mekansal kendileme, sahiplenme ve ba kurma kavramları o yere kar ı bir aidiyet duygusu olu turur. Ayrıca kamusal dı mekanlardaki sosyal yapıya ba lı anlamlar mekan-erk-ideoloji ili kisinden ve mekanın kamusal olma içeri inden (kamusal ya amın içeri inden ve kamusal kullanım biçimlerinden) kaynaklanabilir. [40] Bununla birlikte, kamusal dı mekanlarda mimari kimli i olu turan planlama-tasarımuygulama, kullanım-yönetim ve anlam boyutlarının zaman içinde de i ime u radı ı ve zaman kavramının di er boyutların hepsini direkt olarak etkiledi i görülmektedir. Çünkü bu boyutları olu turan faktörlerin bir kısmı zamanın akı ı içinde, bir kısmı ise zamanın döngüsüne göre (örnek olarak do al çevre veya kullanıcı gereksinimleri gibi) de i ime u ramaktadır. Tablo6 da bölümde kamusal dı mekanlarda mimari kimli i tanımlayan boyutlar ve bunları olu turan faktörler arasındaki ili kiler ifade edilmi tir. 3. Kamusal Dı Mekanlarda Mimari Kimli i De erlendirmek çin Önerilen Analiz Yöntemi Tez çalı masında kamusal dı mekanlarda mimari kimli i olu turan boyutlar belirlendikten sonra, kamusal dı mekanların mimari kimli inin de erlendirilmesi için disiplinler arası bir analiz yöntemi (Tablo 7) olu turulmu tur. Bu yöntemde ilk olarak seçilen kamusal dı mekanın olu umunun hangi dönemlere dayandı ının belirlenmesi gerekmektedir. Daha sonra belirlenen tarihten günümüze kadar geçen zaman, her ülkenin, bölgenin veya kentin bu süreçte ya adı ı önemli kırılma noktaları temel alınarak belirli kesitlere ayrılır ve her zaman kesiti için kamusal dı mekanın mimari kimli ini olu turan boyutlar ve bunları olu turan faktörler yorumlayıcı-tarihsel, kantitatif ve kalitatif stratejilerle analiz edilir. Bu analizler sonucunda her dönemde hangi boyutların ve faktörlerin öne çıktı ı belirlenir ve bunlar arasındaki ili kiler kurulur. Böylece seçilen kamusal dı mekanın belirlenen zaman kesitleri içindeki mimari kimli i tanımlanırken, mekanın mimari kimli inin geçmi ten günümüze nasıl bir de i im gösterdi i de ortaya koyulabilir. 18

4. Sonuç Bu çalı mada kamusal dı mekanlarda mimari kimli i de erlendirmek için disiplinler arası bir analiz yöntemi olu turulmu tur. Bu yöntem kullanılarak bir kamusal dı mekanın mimari kimli i dönemsel açıdan tanımlanabilir ve kamusal dı mekanlarda geçmi ten günümüze mimari kimli in nasıl de i ti i kavramsal emalarla ortaya koyulabilir. Bu ba lamda günümüzde gerek kentler ve kentsel mekanlar, gerekse mimarlık ölçe inde çok fazla kullanılan ve artık kli ele mi bir ifade haline gelen "kimlik kaybı" olgusu bilimsel bir yöntemle tespit edilebilir hale gelmektedir. Bu noktada bir kamusal dı mekana "kimlik kazandırmak" için sadece fiziksel müdahalelerin yeterli olmadı ı, bu çalı mada tespit edilen her üç boyutun dengeli bir ekilde geli tirmek gerekti i görülmektedir. Ku kusuz, yöntemin uygulanmasında pratik anlamda bazı zorluklar gündeme gelecektir. Çalı ma kamusallık ve kimlik kavramlarını içerdi i için oldukça geni kapsamlıdır, farklı boyutları ve bunları olu turan onlarca faktörü içermektedir. Ancak, bu yöntemin disiplinler arası bir ekip tarafından yürütülmesi, i bölümü, bilgiye hızlı ula ma ve zamanlama açısından kolaylıklar sa layacaktır. Di er yandan alan çalı ması için seçilen mekanın, geçmi ine ba lı olarak tüm bu bile enleri içermesi söz konusu olmayabilir. Bunlara ek olarak, her kentin yerel yönetimlerin görev süreleriyle sınırlı olmayan kentsel politikalara sahip olması gerekti i temel alınarak, böyle bir çalı manın süreklili inin sa lanması yöntemin uygulanmasını kolayla tırabilir. Son olarak çalı manın etaplı bir ekilde yapılması, en çok sorunun tespit edildi i boyuta öncelik verilerek, en kolay ula ılabilecek hedeflerin belirlenmesi ve buna yönelik eylem planlarının uygulamaya sokulması yöntemin pratik anlamda uygulanabilirli ini arttırabilir. Bu ba lamda yapılan çalı manın gerek kamu kurumları, gerek serbest çalı an uzmanlar için tasarım sürecinin ilk basama ı olan hedeflerin olu turulması ve analiz a aması için yol gösterece i ve kent yönetimlerinin kamusal dı mekanlarla ilgili gelece e yönelik kararları için bir çıkı noktası niteli i ta ıyaca ı dü ünülmektedir. [40] Referanslar [1] Türk Dil Kurumu, Büyük Türkçe Sözlük. http://www.tdk.gov.tr, (Eri im tarihi: 13.10.2011). [2] N. Hortaçsu, Ben, Biz, Siz, Hepimiz. mge Kitabevi, Ankara, 2007, s. 333. [3] J. P. Codol, La Quete de la Similitude et de la Differenciation Sociale, Identite, Individuelle et Personalisation, Privat, Toulouse, 1986, s. 153-163. [4] N. Bilgin, Sosyal Bilimlerin Kav a ında Kimlik Sorunu. Ege Yayıncılık, zmir, 1994, s. 275. [5] M. Castells, Enformasyon Ça ı: Ekonomi, Toplum ve Kültür- Kimli in Gücü. Cilt 2, stanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, stanbul, 2004, s. 659. [6] H. Suher, Kent Kimli ine Etkili Yasa Uygulamaları. Mimari ve Kentsel Çevrede Kalite Arayı ları Sempozyumu Kitabı. stanbul, 1995, s. 3-12. [7] O. Hacıhasano lu, G. Örer, Architectural and Urban Identities of Istanbul. Open House International, 1998, cilt 23, No 1, s. 52-60. [8] M. Ocakçı, ehir Kimli i ve Çevre li kileri. 17. Dünya ehircilik Günü Kolokyumu Kitabı, stanbul, 1995. s. 239-245. [9] S. M. Erses, Kent Kimli i ve Kurulu undan Günümüze Metropolle me Süreci çinde stanbul'un Kimlik Analizi. Doktora Tezi, YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, ehir ve Bölge Planlama Anabilim Dalı, stanbul.1999. [10] K. Lynch, The Image of the City. MIT Press, Cambridge, USA, 1975, s. 202. [11] A. Rossi, 2006. ehrin Mimarisi. Kanat Kitap, stanbul, s. 244. [12] Y. Gürsel, De i me ko ullarında kimlik, me ruiyet, etik. Kimlik, me ruiyet, etik. Türkiye Mimarlı ı Sempozyumu Bildiri Kitabı., Ankara, 1996, s. 38-43. [13] E. Kortan, Mimarlıkta Kimlik Sorunu. Kimlik, Me ruiyet, Etik. Türkiye Mimarlı ı Sempozyumu II Kitabı. Ankara, 1996, s. 96-98 [14]. Vanlı, Mimariden Konu mak: Bilinmek stenmeyen 20. Yüzyıl Türk Mimarlı ı. Cilt 1, evki Vanlı Mimarlık Vakfı Yayınları, Ankara, 2006, s. 344 [15] J. B Goldsteen, C. D. Elliott, Designing America: Creating Urban Identity. Van Nostrand Reinhold. New York, 1994, s.319 [16] C. Norberg - Schulz, Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture. Rizzoli, New York, 1984, s.216. [17] C. Abel, Architecture and Identity. Architectural Press, Oxford. UK. 1997, s. 245. [18] U. Eco, lev ve Gösterge: Göstergebilim Açısından Mimari. Göstergebilime Giri. Editör: Erkman, F., Alan Yayıncılık, stanbul, 1984, s. 87-106. [19] L. J. Vale, Architecture, Power and National Identity.Yale University Press, USA, 1992, s. 386. [20] K. Karatani, Metafor Olarak Mimari. Metis Yayınları, stanbul, 2006, s. 214 19

[21] P. Herrle, Architecture and Identity. Ed: Herrle, P., Wegerhoff, E. Lit Verlag, Münste, 2009, s. 501. [22] H. Arendt, nsanlık Durumu leti im Yayınları, stanbul, 1994, s. 443. [23] J. Habermas, Kamusallı ın Yapısal Dönü ümü. leti im Yayınları, stanbul, 2002, s.414 [24] M. Özbek, Kamusal Alanın Sınırları. Kamusal Alan. Editör: Özbek, M., Hil Yayın, stanbul, 2004, s. 19-91 [25] A, Aksoy, E. Ertürk, Kamusal Alan ve Güncel Sanat. stanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, stanbul, 2007, s. 96 [26] S. I. Benn, G. F Gaus, Public and Private in Social Life, Croom Helm,London, 1983, s. 412 [27] S. Carr, M. Francis, L.G. Rivlin, A. M. Stone, Public Space. Cambridge University Press, New York, 1992, s. 420 [28] R. Krier, Urban Space. Academy Editions, London, 1979, s. 172. [29] R. Trancik, Finding Lost Space. Van Nostrand Reinhold. New York, 1986, s. 246 [30] E. Lozano, Community Design and the Culture of Cities. Cambridge University Press, New York, USA, 1990, s. 340. [31] H. Woolley, Urban Open Spaces. Spon Press, London, 2003, s. 208. [32] R. Sennett, Kamusal nsanın Çökü ü. Ayrıntı Yayınları, stanbul, 2002, s. 450 [33] M. Carmona, T. Heath, T. Oc, S. Tiesdell, Public places- Urban Spaces. Elsevier, Oxford, UK, 2003, s. 312. [34] K. Iveson, Publics and the City. Blackwell Publishing, USA, 2007, s. 256 [35] S. Zukin, The Cultures of Cities. Blackwell Publishers, Massachusetts, 199, s. 322. [36] S. Kostof, The City Assembled: Elements of Urban Form Through History. Thames And Hudson, London, 1999, s. 352. [37] A. Madanipour, Whose Public Spaces? Taylor and Francis, London, 2010, s. 269. [38] L. N. Lofland, The Public Realm Exploring The City s Quintessential Social Theory. Aldine de Gruyter, New York, USA, 1998, s. 305. [39] J. Lang, Creating Architectural Theory: The Role of the Behavioral Sciences in Environmental Design. Van Nostrand Reinhold, New York, 1994, s. 352. [40] S. Polat. Kamusal Dı Mekanlarda Mimari Kimli i De erlendirmek çin Bir Yöntem Önerisi: Bursa Cumhuriyet Alanı Örne i. Doktora Tezi, UÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, Bursa, 2011. 20

TABLO 1. Kamusal dı mekanlarda mimari kimli i olu turan faktörler Temel Anahtar Cümleler Kavramlar Zaman - de i im K ML K Farklılık-süreklilik-güç sahibi olma Farklılık Zaman- süreç içinde olu um, de i im, geli im Fiziksel yapı (do al ve yapılı çevre) Sosyal, kültürel, ekonomik, siyasal yapı-(iktidar, ideolojiler, ya am biçimleri vb) Deneyim (bellek-ya anmı lık) KENTSEL Sembolik anlam - isimlendirme K ML K levler Tasarım süreci ve yakla ımları Makro ölçekli de i imler ve geli imler (teknoloji, üretimtüketim ili kileri, ula ım-ileti im biçimleri, kentsel mekan örgütlenmesi, nüfus, ya am biçimleri, kent yönetim sistemleri, kent planlama yakla ımları) M MAR K ML K KAMUSAL ALAN KAMUSAL MEKAN KENTSEL MEKAN KAMUSAL YA AM Zaman-süreç içinde in a edilme, de i im ve uyum (süreklilik ve birlik) Do al çevre, (iklim, konum, co rafi faktörler) Sosyal, kültürel, ekonomik yapı Tasarım süreci ve yakla ımları (biçim i lev ili kisi, ba lam, kullanıcı gereksinimleri, teknoloji, mimarın mesleki profili, meslek ideolojisi, stiller ve formlar) Mekanın fiziksel nitelikleri (biçimi, malzemesi, rengi, dokusu) Sembolik anlamlar (toplumsal, kültürel de erlerin, ço ulculu un, varolu un, erkin vb. temsili) Farklılık ve ambiyans yaratma Mekansal deneyim (aidiyet) Mekansal davranı lar (kendileme, egemenlik alanı kurma) Tartı ma, toplumsal mücadele, ileti im, fikir alı veri i, uzla ma ortak yarar sa lama Eri ilebilirlik Kentsel ya amı dönü türme Toplumun her kesimine açık olma E itlik, çe itlilik, farklılık, kar ıtlık alanı Geni sınırlara sahip olma Fiziksel özellikler (boyutlar, sınırlar, açıklık, kapalılık) Toplumsal kullanım (i levsel, kültürel, sosyal ve sembolik gereksinimlere cevap verme) Toplumun her kesimine açık olma katılım ve anonimlik Serbest eri im Kamu mülkiyeti Duyusal algıya dayalı gereksinimleri sa lama (biçim-zemin ili kisi, sınırlar, geni lik, geometrik nitelikler, üçüncü boyut, sert zemin) levsel gereksinimleri sa lama (hareketlilik, ba lılık ve eri im sa lama, toplanmaya, da ılmaya izin verme, kent mobilyaları, iklimsel konfor sa lama, sosyal, kültürel, politik ve ticari etkinlikleri içerme) Toplumsal gereksinimlere cevap verme (herkese açık olma, sosyal ileti im, etkile im, bireysel ve toplumsal kimli in in asını sa lama, deneyime, tesadüflere ba lı sembolik anlam yaratma) Ekonomik, demografik, teknolojik (yeni ula ım ve ileti im biçimleri), sosyal (mahremiyet, cemaatle me, yabancıla ma), kültürel de i imlerle, tasarım stratejileriyle, yasal düzenlemelerle, yeni kontrol sistemleriyle, maksimum kar mantı ıyla kamusal mekanın terkedilmesi, pasifle tirilmesi, özelle mesi, tüketim nesnesine dönü mesi, yok olması, sanalla ması KAMUSAL DI MEKANLARDA M MAR K ML OLU TURAN ÜST BA LIKLAR Zaman Sosyo-ekonomik yapı Do al çevre Yapılı çevre Tasarım süreci Kullanıcı gereksinmeleri Anlam Kullanıcı hakları Planlama-tasarım yakla ımları Yasal düzenlemeler 21