AB BALIKÇILIK STAT ST KLER VE TÜRK YE Naciye ERDO AN 1, Ertu DÜZGÜNE 2, Hikmet HO SUCU 3 1 Su Ürünleri Yüksek Mühendisi, stanbul Su Ürünleri Müstahsilleri Derne i, Kumkapı, stanbul Tel: (212) 517 71 44, Faks: 516 23 68, E-gönder naciye34@hotmail.com KTÜ Deniz Bilimleri Fakültesi, Balıkçılık Teknolojisi Mühendisli i Bölümü Tel: (462) 752 28 05, Faks: (462) 752 24 19, E-gönder: ertug@ktu.edu.tr 3 Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi ÖZET Balıkçılıkta ileri ülkelerde balıkçılıkta sektörel istatistiklerin toplanması, derlenmesi, yayımı ve ilgili alt sektörlerin kullanımına sunulması büyük önem ta ımaktadır. Yayınlanan istatistikler ba ta yetkili otorite olmak üzere balıkçılık sektörünün tüm payda larının yararlandı ı en önemli bilgi kaynaklardan birisidir. Verisiz veya gerçekçilikten uzak verilerle bir yönetim, yatırım, sürdürülebilir kaynak kullanımı ve kontrolü yapılamaz. Bu bildiride AB ülkelerinden ngiltere, balıkçılıkta ileri Avrupa ülkelerinden Norveç balıkçılık istatistiklerinden örnekler verilecek ve ülkemizdeki su ürünleri istatistikleri ile kar ıla tırılmı tır. Yapılan de erlendirmeler sonrasında balıkçılık sektörü için eksiklikleri ve giderilmeleri için yapılması gereken önlemler açıklanmı tır. Anahtar Kelimeler: balıkçılık istatistikleri, ngiltere, Norveç, Türkiye, balıkçılık yönetimi EU FISHERY STATISTICS AND TURKEY ABSTRACT Collection, processing and extension of the fishery statistics is very important tool for the fisheries sector and its sub sectors as a main information source used by the registered authority and all the stakeholders. It is impossible to maintain any activity without any data or realistic information mainly in administration, investment, sustainability and effective protection, control and surveillance of the natural resources and the products in the market. In this contribution, some examples on fisheries statistics will be given from UK, EU and Norway as few of the most developed country in fisheries, as to compare with the fishery statistics from Turkey in order to evaluate and point out the bottlenecks in the collection and compilement of the fisheries data as to increase its quality and reliability to cover the needs of the fisheries sector in Turkey G R Balıkçılıkta ileri ülkelerde, balıkçılık endüstrisinin yapısını ortaya koymak amacıyla balıkçılık istatistiklerinin toplanmasına büyük önem verilmektedir. Küreselle me sürecinde çe itli amaçlarla di er bir ülkenin balıkçılı ı hakkında bilgi almak isteyenlerin ilk ba vuru kayna ı basılı veya elektronik dosyalar halindeki ulusal istatistiklerdir. Hizmete sunulan veriler mutlaka sektörün bir ihtiyacını kar ılamaya veya yapılacak yatırımlara yön vermeye, ticari ba lantılar yaparak ithalat ve ihracat faaliyetlerini düzenlemeye, bilimsel ara tırmalara destek olmaya yönelik olmalıdır. AB ve balıkçılıkta ileri ülkeler ve bu ülkelerin balıkçılık anla maları yaptı ı az geli mi üçüncü ülkelerde bile bu ilkeler do rultusunda istatistikler toplanmakta ve sektör kullanımına sunulmaktadır. AB Ortak Balıkçılık Politikası çerçevesinde balıkçılık istatistiklerinin toplanmasına büyük bir önem vermi, çe itli direktif ve yönetmeliklerle toplam av gücü, birim güçte av sosyo-ekonomik di er parametrelerin belirlenmesine yönelik, ortak birimlerle veri toplamasına bir düzenleme getirmi tir. Bu düzenlemeler balıkçılık anla ması yapılan di er ülkelerde avcılık yapan gemiler ve her türlü pazarlama süreci için de zorunlu kılınmı tır. AB tam üyeli i öncesinde geçi süreci ya ayan Türkiye gibi tüm ülkeler, mevcut bilgi toplama ve kayıt sistemlerini AB ile uyumlu hale getirmek zorunda bırakılmı lardır. Bu nedenle, ülkemizde de TKB bünyesinde sürdürülen AB e le tirme projesi kapsamında balıkçılık istatistiklerinin toplanması, gemi sicillerinin, su ürünleri av ve liman kayıtlarının tutulması, bunu sa layacak altyapı ihtiyacının giderilmesi amacıyla bir proje yürütülecek ve tamamlanacaktır. E itim ve altyapı deste inden sonra proje yerel kaynaklarla tüm ülkeye yaygınla tırılacaktır. BALIKÇILIK STAT ST KLER Türkiye Ülkemizde balıkçılık istatistiklerinin toplanması ve yayınlanmasından sorumlu kurulu D E dür. Son yıllarda yeti tiricilik ve içsular üretimi yanında tüketim, ithalat ve ihracat, satı fiyatları gibi bilgilerin toplanmasında TKB, hracatçılar Birli i ve GEME gibi kurulu lardan bilgi toplamakta ve yayınlamaktadır. Balıkçı gemileri ve avlama yöntemlerine ili kin bilgiler, verilen av ruhsat kayıtlarının tutuldu u TKB Koruma Kontrol Genel Müdürlü ü, Su Ürünleri Hizmetleri Daire Ba kanlı ı ve küçük teknelerle ilgili olanlar Tarım l Müdürlüklerinden alınmakta, 20 m den büyük gemilerin tümünün özellikleri derlenmekte, küçük teknelerden de örnekleme yoluyla teknik bilgiler elde edilmektedir. 180
Üretim rakamları büyük gemi sahiplerinin tümünden anket yoluyla istenmekte, küçük gemilerden de örnekleme yoluyla üretim bilgileri alınarak gerekli projeksiyonlar sonucu toplam üretime ula ılmaktadır. Yıllık su ürünleri istatistikleri yıllara göre su ürünleri üretimi, ihracatı, ithalatı ve tüketimi, yeti tiricilikten sa lanan üretim ve illere göre da ılımı, tür ve bölgelere göre deniz balıkları, içsu balıkları ve di er türlerin üretimi, bölge ve uzunluklarına, tayfa sayılarına, kullanım ekillerine, yapım malzemelerine, tonajlarına, motor güçlerine göre balıkçı gemileri, verilen av ruhsatlarının sayısı, jeneratör, so uk muhafaza ve avcılık ekli, avcılık için yapılan giderler, sabit sermaye yatırımları ve artı lar, balık satı miktar ve fiyatları, dı alım ve dı satım gümrük tarife pozisyonlarına göre miktar ve de erler, yer almaktadır. Son bölümlerde kıyı uzunlukları, do al göllerin alanları ve deniz seviyesinden yükseklikleri, baraj göllerinin alanları, önemli akarsuların uzunlukları, en sonda da veri toplamada kullanılan anket formu yer almaktadır. Bir yıl öncesinin bilgileri her yıl ocak ayında anket yoluyla toplanmakta ve bir yıl sonra Nisan ayında basılmaktadır. ngiltere ngiltere de balıkçılık istatistikleri Ulusal statistik Ofisi tarafından toplanmakta ve yayınlanmaktadır. Hazırlayan editör ve ekibinin isimlerinin de yer aldı ı bu yıllıklarda sadece deniz balıkçılı ına ili kin bilgiler yer almaktadır. Tüm veriler balıkçılıkta yetkili otorite olan Çevre, Gıda ve Köyi leri Bakanlı ı Balıkçılık statistikleri Birimi tarafından toplanmaktadır. Yıllı ın ilk bölümünde derlenen istatistiklerin toplanma ekline ili kin açıklamalar bulunmaktadır. Örne in, av ve karaya çıkarılan su ürünlerinin canlı a ırlık olarak verildi i, yabancı av ve ta ıyıcı gemilerinin avlayıp ngiltere limanlarına çıkardı ı ürünlerin ngiltere liman kayıtlarına, ngiltere gemileri tarafından avlanıp, denizde di er ülkelere satılmaları halinde sonradan ihraç edilen miktar içinde gösterilmek kaydıyla liman kayıtlarına dahil edildi i gibi bilgiler ve yıllıkta kullanılan kısaltma ve sembollerin anlamları bu bölümde yer almaktadır. ngiltere balıkçılık endüstrisi: Burada sektör özet halinde tanıtılarak, gayrisafi milli ekonomi içindeki yeri hakkında bilgi verilmektedir. Balıkçılılık yönetiminde yetkili otorite ve yönetim kademeleri ve i levleri, üst politika olarak AB Ortak Balıkçılık Politikası ve içeri i, üretici örgütleri, önemli payda sivil toplum örgütleri olan deniz balıkçılı ı komiteleri, balıkçılık yönetiminde kullanılan istatistikler hakkında kısa açıklamalar içeren bölümden sonra tablo ve grafikler halinde ayrıntılara geçilmektedir. Balıkçı ve balıkçı gemileri profilini yansıtan en önemli veriler, gemi ölçülerinde kullanılan ve AB tarafından ortak olarak kullanılması tavsiye edilen yöntemler (GT, GRT), hangi boydan itibaren balıkçı gemilerine bu istatistiklerde yer verildi i (1993 ten bu yana tüm tekneler), filo yapısı, kayıtlı oldukları liman ve OBP Çok Yıllık Yönlendirme Programları, balıkçı sayıları ili kin bilgi toplama esasları önce açıklanmakta ve ba ta bilgi toplama merkezleri ve kayıt tutulan limanlar bir haritada gösterildikten sonra gemilere ili kin bilgilerin yer aldı ı tablolara geçilmektedir. Genellikle son 10 yıla ait verilerin yer aldı ı bu tablolarda ba lı bulundukları limanlara göre balıkçı gemilerinin sayıları, toplam GT ve GRT de erleri, ek olarak 10 m nin üzerindeki ve altındaki teknelerin benzer da ılımları, avcılık ekillerine göre ( ÇYYP için pelajik av araçları, trol, DSN, olta ve a lar, kabuklu deniz ürünleri hareketli, kabuklu deniz ürünleri sabit, açık deniz ve ayrıca midye direçleri) farklı av sahalarında teknelerin sayı, GT ve GRT da ılımları, 10 yıllık genel filo da ılımları, 10 m nin üzerindeki gemilerin av ruhsatları bakımından bölgelere göre üç yıllık de i imleri, boy gruplarına göre sayı, GT, GRT ve de er olarak da ılımları, ya larına göre da ılımları, üretici örgütlerinin sahibi oldukları gemilerin da ılımları, sürekli ve yarı zamanlı balıkçı sayılarının yıllara göre genel ve av sahalarına göre de i imi ayrıntılı olarak verilmektedir. Av ve liman kayıtları: Bu bölümde önce genel bir özet verilmekte, yıllara göre karaya çıkarılan üründeki miktar ve de er olarak de i imler, grafikler halinde sunulmaktadır. Bu grafiklerde demersal, pelajik ve kabuklular üretimindeki de i imler genel gruplar olarak sunulmaktadır. Ürünlerin avlandıkları sahalar, ICES balıkçılık alanları tanımına uygun olarak listelenmi ve haritada gösterilmi tir. Daha sonra üretime ili kin ayrıntılar, idari bölgeler kıstas alınarak genel av grupları olarak yıl ve bölgelere göre ton ve de er cinsinden verilmektedir. ngiltere suları ve dı ında ngiltere bayraklı gemilerle avlanıp karaya çıkarılan tüm ürünler tür ve cins bazında uzun yıllara göre miktar ve de er olarak listelenmektedir. Di er önemli bir konu türler bazında önemli balıkçı limanlarına çıkarılan balıkların türlerine miktar ve de erlerine ili kin bilgilerin yer aldı ı tablolardır. Limanlara göre toplam üretimin yıllara göre da ılımı, yabancı gemilerin ba ka ülke sularında avlayıp karaya çıkardı ı ürün miktar ve de erleri, ayni gemilerin üretimlerinin co rafik av sahalarına göre da ılımları, türlere göre aylık karaya çıkarılan miktar ve de erleri de av istatistikleri bölümünde yer almaktadır. Arz, deniza ırı ticaret ve pazarlama: Bu kısımda kısa bir özet verilerek kullanıma sunulmakta, yıllara göre dı alım ve dı satım miktarlarındaki de i im, farklı ekillerde temin edilen ürünlerin ülke içindeki kullanılabilen miktarları, pazarlama ekillerine göre dı satım ve dı alımda çe itli su ürünlerinin payları grafikler ve özet bilgiler eklinde verilmektedir. Toplam arzın ithalat ve üretim yoluyla yıllara göre de i imleri, grupların ve türlerin pazarlama, ithalat ve ihracat tür ve çe itlerine göre da ılımları, ürünlerin balık ve i lenmi su ürünlerinin ithal ve ihraç edildi i ülkelere göre grup, tür, miktar ve de er olarak da ılımları, balık unu ve ya ının ihraç edildi i ülkelere göre miktarları, ürün çe itlili ine göre ülke içindeki tüketim miktar ve de erleri, ülke içinde i lenmi veya taze ürün çe itlerinin miktar ve de er olarak ki i ba ına tüketimleri ve et, yumurta ve peynir gibi gıda ürünleriyle kar ıla tırılması, türlere göre son 10 yıldaki ortalama satı fiyatları verilmektedir. 181
Balık stokları ve i letilme düzeyleri: Bu bölümde önce balık stoklarının nasıl i letildi i (TAC ve bireysel kota), hangi ulusal ve uluslararası kurulu lardan bilimsel tavsiye alındı ı (ICES, ulusal ara tırma kurulu ları), belirli av sahalarındaki ana stokların durumu (ton olarak üreyen stok biyokütlesi ve 1. ya taki yenilenen balık sayısı hakkında açklayıcı bilgi verildikten sonra tablolar halinde belli ba lı türlerin uzun yıllar ortalaması ve son 6 yıldaki stok miktarları açıklanmaktadır. Avrupa Balıkçılık Endüstrisi: Bu kısımda ayni balıkçılık kaynaklarından ortak olarak yararlanan Avrupa Birli i ülkelerinin bir yıl içinde kullandıkları av filosunun yapısı; ülkelere göre da ılımları, türlere göre AB kotaları ve farklı av sahalarında ülkelere tahsis edilen kota ve TAC miktarları; boy, motor gücü, GT ve GRT lafının ülkelere göre da ılımları tablolar halinde verilmektedir. Dünya Balıkçılık Endüstrisi: Toplam av miktarları ve önemli av sahaları ve lider ülkelerdeki üretim miktarları hakkında verilen kısa bilgilerden sonra av sahalarının FAO balıkçılık alanları haritası verilmekte, ülkelere ve av sahalarına göre gerçekle en av miktarları son 7 yılı kapsayacak ekilde sunulmaktadır. statistik Yıllı ının son bölümleri eklere ayrılmı tır. EK 1; Sözlük ve kitapta geçen terimler ve veri çe itleri hakkında açıklamaları kapsamaktadır. Ek 2 de balıkçılık istatistiklerinin toplanmasında kullanılan yöntemler ayrıntılı olarak açıklanmakta, av, liman ve fiyat istatistiklerinin toplanma, derlenme ve de erlendirme yöntemleri hakkında bilgiler verilmektedir. Örne in veri kaynakları, 10 m nin üzerindeki her teknenin tutmakla yükümlü oldukları av kayıtları, limanlarda erilen beyennameler, satı kayıtları, balıkçılar ve kabzımallarla yapılan ki isel temaslardır. 10 m nin altındaki teknelerde kayıt tutulma zorunlulu u di er AB ülkelerinde oldu u gibi yoktur. Bu konuda gerekli bilgiler endüstri ile i birli i halinde satı merkezleri ve tesislere getirilen ürünlerin satı kayıtları, gönüllü olarak balıkçılar tarafından verilen kayıtlar ve limanlardaki balıkçılık uzmanları tarafından elde edilmektedir. TAC uygulanmayan kabuklular dahil di er türler için tam bir belgeleme istenmemesine kar ın bunlara ili kin av kayıtları yine gönüllü olarak veren balıkçılardan, pazar ve i leme tesisleri ile yerel deniz balıkçılı ı komitelerinden elde edilmektedir. UK bandıralı gemiler di er ülke limanlarına ürün teslim ettiklerinde, sattıkları ürünne dair kayıtların bir nüshasını 48 saat içinde ait oldukları limana bildirmek zorundadırlar. Bu bilgiler alındı ında, UK liman kayıtlarına dahil edilmek üzere bilgi sistemine i lenmektedir. Üretimin ICES bölgelerine göre da ıtılması, av kayıtlarındaki bilgilerden yararlanılarak limanlarda bilgisayarlara i lenmekte, daha sonra kesinle en bu bilgiler merkezi bilgisayar sistemine i lenmektedir. Satı fiatları ürün tür, ve i lenmi lik durumuna göre ayrı ayrı kayıt altına alınmakta ve daha sonra miktar ve olu an fiyata göre ortalama satı fiyatları hesaplanmaktadır. Veri tutulması ve i lenmesi, deniz balıkçılı ı denetçileri tarafından liman bürolarında sa lanan bilgiler üzerinde aktif kontrol mekanizmaları kullanılarak kontrol edilmektedir. Bu kontroller, av kayıtları, satı notları veya izlenen karaya çıkarılan balık miktarlarının kar ıla tırılması suretiyle yapılmaktadır. Tutarlı kayıt sahipleri cezalandırılmaktadır. Alınan kayıtlar liman ofislerinde mikro bilgisayarlara girilmekte ve ba lı oldukları ana sisteme iletilmektedir. Bu sayede ngilterede istatistikler izleyen yıl içinde yayınlanabilmektedir. Norveç: AB üyesi olmaması ve farklı bir balıkçılık yönetimi politikası uygulamasına ra men, Norveç balıkçılık istatistikleri de ara tırma ve projeksiyon hesaplamaların yapılmasına temel te kil edecek bir yöntem ve mantıkla hazırlanmı tır. Balıkçılık statistikleri Yıllıkları önce tabloların hazırlanmasında kullanılan bilgi çe it ve kaynaklarını tanımlamaktadır. 5 bölümden olu an yıllıklarda balıkçı ve balıkçıkçı gemileri, stoklar üzerinde yapılan incelemeler, avcılık, i lemeihracat-ithalat, karlıklık-ekonomik göstergeler-sübvansiyonlar ve ekler bulunmaktadır. Balıkçılar ve av filosu: Bu bölümde deniz balıkçılı ı yapan balıkçı ve tekneler hakkında bir de erlendirme yapılmakta, balıkçılara verilen av ruhsatları tanımlanmakta ve veri kaynakları verilmektedir. Norveçte, 8 çe it trol, 3 çe it gırgır, derin su karidesi, deniz aslanı ve balina av ruhsatları yürürlüktedir. Son olarak kıyısal çaça av ruhsatı da verilmeye ba lanmı tır. Deniz aslanı ve balina dı ındaki ruhsatlar belirli bir ki i, irket veya gemiye verilmektedir. Di er bir ifade ile mülkiyeti de i ince yeni sahiplerine intikal ettirilmemektedir. Deniz memelileri av ruhsatları ise sadece balıkçılara tahsis edilmekte, gemilere verilmemektedir. Bu konuda yararlanılan bilgi kaynakları, yerel yönetimlere ba lı balıkçılık komiteleri, Balıkçılık Bakanlı ı Sicil Genel Müdürlü ü, balıkçı gemileri için yapılan 1948, 1960 ve 1971 genel sayımları, 1975 balıkçı genel sayımı, ticari balıkçı gemileri kayıtlarının tutuldu u genel müdürlük kayıtları ve yayınladı ı Av Filosu Istatistikleri, trol gemilerinde tutulan trol av istatistikleri ve yayınlanan trol istatistikleri ve gemi sicilleridir. Gemilerde çalı an ve do rudan av faaliyetinde bulunmayanların, ancak minimum katılımla belli bir minimum gelir sahip olan ki ilerin de balıkçı kabul edildikleri ve ruhsatlandırıldı ı Norveç te son yıllarda Balıkçı Emekli Fonuna ödeme yapmayanlar balıkçılıktan çıkarılmı lardır. Yıllıkta önemli balıkçılık merkezleri lokasyon olarak haritayla gösterilmekte (20 adet- herbirisinde 600-5400 balıkçı) izleyen tablolarda toplam balıkçı sayıları, birincil ve ikincil i olarak ayrı ayrı verilmekte. Ayrıca, balıkçıların belirlenen bölgelere, ya larına, cinsiyetlerine ve av sahalarına göre da ılımları açıklanmaktadır. Balıkçı gemilerinin toplam sayıları, açık gemiler ve boyları, güverteli gemiler ve boyları, ah ap ve sac teknaler ve boyları, fiber tekneler ve boyları kriter olarak alınarak 5 yıllık veriler halinde sunulmakta, artı ve azalı olarak de i imleri sayısal olarak belirtilmektedir.di er tablolarda gemilerin tip ve boylarının farklı limanlardaki sayıları, yapım yer ve tarihlerine göre da ılımları., trol, derinsu karides trolü, gırgır ruhsatlarının limanlara göre sayıları gösterilmektedir. 182
Stok sörveyleri: Bu bölümde ekonomik açıdan önem ta ıyan morina, mezgit ringa balıkları gibi türlerin stok büyüklükleri, ebeveyn stok ve yenilenen stok düzeyleri hakkında bilgiler verilmektedir. Stok çalı malarına ili kin ara tırmalar ICES tarafından yapılmakta ve sonuçları bildirilmektedir. Stok tahminlerinde VPA yönteminden yararlanılmaktadır. Av sahalarında nokta ara tırmaları ile tahminlerdeki isabet derecesi her yıl test edilmektedir. Tahmin edilen stok düzeyine göre, balıkçılık anla maları ile o av sahasını payla an ülkelere ulusal kotalar tahsis edilmektedir. Av verileri, dı ticaret ve ekonomik göstergeler:yöntemin en önemli gereksinimi olan av miktarları yasal olarak tutulması zorunlu olan kayıtlardan elde edilmektedir. Yasal olarak ilk elden su ürünleri ve deniz memelileri ticareti ile u ra an satı organizasyonları fatura kesmek zorundadırlar. Bu faturalarda ürünlerin türleri, miktar ve de erleri, kullanılan av aracının cinsi, avın bile imi, avlanılan saha, karaya çıkı noktası ve teknenin adı ve kayıt numarası yer almaktadır. Satı organizasyonları bu bilgileri Balıkçılık statistikleri Genel Müdürlü üne bildirmek zorundadırlar. Elektronik formatta bilgi sa layamayan kurulu lar örne in salmon ve deniz alabalı ı üretimleri ile ilgili bilgileri Norveç istatistik birimine göndermektedirler. Satı organizasyonları kayıtları di er ülke limanlarına bo altılan Norveç gemilerinin avlarını da kapsamaktadır. Balıkçılık statistikleri Genel Müdürlü ü verileri deniz balıkçılı ında yer alan tüm Norveç gemilerinin av istatistiklerini kapsamaktadır. Denizaslanı, balina, deniz yosunları, istiridye, midye ve kayıt için önem arz etmeyen di er su ürünlerini içermemektedir. Ayrıca kendi tüketimleri için yeti tirilen ve avlanan balıklar da hariç tutulmaktadır. Satı organizasyonları yabancı gemilerin karaya çıkarttıkları av miktarları konusunda da bilgi vermekte ancak bu veriler istatistiklere dahil edilmemektedir. Bazen av aracı ve av sahası rapor edilmemekte, birden fazla av aracı ve avlanma yöntemi kullananlar, birden fazla sahada avcılık yapanlar sadece bir av sahasını ve av aracını fatura üzerinde bildirmektedirler. Özellikle morina avcılı ının yo un olarak sürdürüldü ü önemli av merkezlerinden Lofoten de operasyonları izleyen ve balıkçılara danı manlık yapan resmi bir büro kurulmu tur. Bu birim yıllık morina av ve üreyen stok raporu yayınlamaktadır. Morina trol tekneleri ve küçük balinaları avlayan gemiler gibi bazı avcılık tipleri için tekne sahiplerinin av kayıtları tutma zorunlulukları vardır. Bu kayıtlardan yararlanılarak trol balıkçılı ı ve derin su karides trol istatistikleri yayınlanmaktadır. Operasyonlarla ilgili detay bilgiler bu raporlarda yer almaktadır. Bu açıklayıcı bölümlerden sonra, toplam av ve önemli türlerin av miktarları uzun yıllara ait (son 25 yıl) grafikler halinde verilmekte, her bir önemli türün av sahalarındaki üretim miktarları haritalar üzerinde büyüklükleri yansıtan pay diyagramları haklinde sunulmaktadır. Ayrıca taze; balık kıyması, havyar ve donmu ; kurutulmu, tuzlanmı ; konserve ve yem olarak kullanılanlarla balık unu, ya ı ve hayvan yemi olarak de erlendirilenlerin miktar ve fiyatları oransal da ılımlar olarak gösterilmektedir. Tablolarda ise belli ba lı av sahalarına göre son 5 yıla ait avlanmasına izin verilen miktar ve gerçekle en av miktarları, 25 yıllık türlere ve i lenme ekillerine göre total av miktar ve de erleri, türlere göre 10 yıllık satı fiyat endeksleri, av araçları ve türlere göre av miktarları, avın tür ve aylara göre da ılımları, av sahalarına göre türlerin av miktar ve de erleri, tekne tipine göre yakalanan türlerin miktar ve de erleri, ba lı oldukları limana göre teknelerin avladıkları miktar ve de erleri, karaya çıkarıldıkları limana göre türlerin av miktar ve de erleri, yerel yönetimlere ve aylara göre türlerin av miktar ve de erleri, morina trol avcılı ında avlanan türler ve de erleri, gırgır lisansıyla gemilerin GT larına ve kayıtlı oldukları limanlara göre avladıkları miktar ve de erler verilmektedir. Bunun yanında kooperatiflerin avladıkları miktar ve de erleri, besiye alınan salmon ve alabalık üretimleri, kullanılma ekillerine göre dünya balık üretiminin da ılımı, ülkelere ve türlere göre balık üretimleri, ihracat ve ithalat verileri, ekonomik analizler ve sa lanan destekler, gemilerin tamir ve yakıt harcamaları gibi tamir ve servis hizmetleri gibi giderleri, yatırım tutarları ve makine ve teknelere göre halihazır fiyatları ve hacim endeks de erleri, 13 m nin üzerindeki teknelerin bakım, operasyon, i letme ve karlılık olarak ortalama operasyon giderleri, gemiler ve balık çiftliklerinin borçlandıkları kayna a borçlandıkları miktar, ana av türleri bakımında yönetimlerce sa lanan desteklerin yıllara göre da ılımı gibi bilgiler de bulunmaktadır. Son bölümde kayıt için incelenen farklı ekillerde hazırlanmı ürünlerin canlı a ırlı a dönü türülmesinde kullanılan de i im faktörleri, deniz canlılarının te hisine yönelik ekiller yer almaktadır. Yılıkların basımı 2 yıla yakın bir gecikme ile gerçekle tirilmektedir. TARTI MA Birbirinden farklı üç ülke balıkçılık istatistikleri kar ıla tırıldı ında en sistemli veri toplama sistemimin ngiltere ve Ortak Balıkçılık Politikasının geçerli oldu u AB ülkelerinde uygulandı ı görülmektedir. Norveç, stokların belirlenmesinde ve TAC düzeylerinin hesaplanmasında benzer yöntemleri kullanmasına ra men ülke düzeyinde etkin bir kayıt sistemi kuramamı tır. Bunun yanında tutulan kayıtların bir sonraki a amada do rulu unu sorgulayacak bir düzenleme de bulunamamaktadır. AB ülkelerinde uygulanan bilgi toplama sisteminde teknelerin denizde hareketleri uydudan izleme sitemiyle (VMS) kontrol edilmektedir. 10 m den daha büyük teknelerde bulundurulması zorunlu olan bu cihazı ta ıyan gemilerin nerede avcılık yaptıkları denetlenebilmektedir. Ayrıca gemilerde av kayıtlarının tutulması, gemi ve av aracının niteliklerinin beyan edilmesi denizden alınan tüm deniz canlılarının kayıt edilmesi, denizdeki stoklardan çekilen miktarın net olarak bilinmesini amaçlamakta ve sa lamaktadır. Liman kayıtları ise av kayıtlarının devamı olarak satı için karaya çıkartılan miktarı vermektedir. Aradaki fark, pazar de eri olmadı ı için denize atılan veya gemide yenen veya yem olarak kullanılan balıkları vermekte, toplu olarak istemdı ı av miktarını olu turmaktadır. 183
Liman giri ve çıkı larında verilerin tutarlılı ı zaman zaman denetlenerek kontrol edilmekte, herhangi bir av sahasından elde edilen deniz ürünlerinin tüketiciye ula ıncaya kadar izlenebilirli i sa lanmaktadır. Liman kayıtları bilgisayarlara i lendi inden ayni sezon içinde bile stoktan çekilen miktarlar ve bu amaçla harcanan toplam av gücü ve birim güçteki av miktarının tahminine yönelik analizler yapılabilmektedir. Balıkçılıkta ileri ülkelerin tamamında stokların durumu izlenebilmektedir. Gerek ticari av verilerinden ve gerekse periyodik olarak sürdürülen akustik sörveyler, yumurta ve larva sörveyleri ve rutin tahminlerde ortak olarak benimsenmi olan sanal populasyon analizleri (VPA) ile stok miktarı ve avlanabilir stok düzeyi (TAC) belirlenerek balıkçılar için bireysel kotalar tahsis edilmektedir. Bu süreç ya anmadan balıkçıların stoklardan ne kadar balık avladı ını belirlemek mümkün de ildir. AB ülkeleri ve Norveç te periyodik örneklemelerle avlanan balıkların boy da ılımları elde edilerek VPA analizlerine uygun veriler toplanmaktadır. Ülkemizde stokların düzeyi belirlenmeden sadece tür, zaman ve boy yasakları ile avcılık düzenlenmekte, gemiler ve limanlarda etkin bir kayıt sistemi uygulanmamaktadır. Balık hallerinde satı kayıtları belediyelerce yürütülmekte, KDV ve hal kesintilerinin yüksekli i nedeniyle satı miktarları dü ük gösterilmektedir. Son yıllarda balıkçıları kayıt tutmaya alı tırmak üzere da tılan kayıt defterleri son derece yetersiz ve kullanı sızdır. Tutulan kayıtların nereye ve ne zaman teslim edilece i belli de ildir. Teslim edilmemesi halinde verilecek ceza da belirsizdir. Balıkçı limanlarında ve hallerde konu ile ilgili e itim almı görevli eleman bulunmamaktadır. Bu nedenle av sezzonu sonunda balıkçılardan anket yoluyla bilgi toplanması ve beyan edilen verilerle yetinilmesi mesnetsiz veri alınmasına yol açmaktadır. Ulusal veri toplama sistemi getirilmeden kayıt tutma alı kanlı ı olmayan balıkçılardan gerçekçi veri toplanması mümkün de ildir. Balık türlerinin yerel isimlerinde bile bölgelere göre ortaklık söz konusu de ildir. Gemi kayıtlarının tutulmasında bile hatalar mevcuttur. Örne in 10 m den küçük ama sayıları 15 bine ula an tekne kayıtları ve ruhsat bilgileri Tarım l Müdürlüklerinde tutulmakta ve D E tarafından her yıl i lenmek üzere istenmektedir. Bu kayıtlarda ilgili formu dolduran görevlilerin hata ve dikkatsizlikleri hatalı veri giri lerine yol açmaktadır. Benzer durum yine av ruhsatlarının ve gemi kayıtlarıının tutuldu u merkez kayıtlarında da görülmektedir. Ayni boydaki bir geminin gros tonajı di erinin 10 katı düzeyinde olabilmektedir. Aslında TKB su ürünleri bilgi sistemini tesis edemedi i için eksikli i D E kendi standart yöntemleri ile gerçekle tirmeye çalı maktadır. Her veri bir ihtiyacı kar ılamak üzere toplanmalıdır. Balıkçılık endüstrisinin yönetiminde ihtiyaç duyulan veri çe itleri ve bu verilerden hangi analizlerin yapılaca ı ulusall balıkçılık yönetimi politikası olarak ortaya konmadı ından, halen toplanmakta olan verilerin güvenilirli i tartı ılmakta, i e yaramayacak birçok veri toplanmaya çalı ılmakta, nitelik olarak uygun olmasına ra men nicelik olarak yetersiz kalınmaktadır. Örne in mevcut istatistik yıllıklarından yola çıkarak önemli balıkçılık alanlarından Saroz körfezi veya Gemlik körfezinden ne kadar av çabası ile toplam ve aylık olarak farklı türlerden ne kadar avlandı ını bulmak, herhangi bir dönemde toplam GT veya kwa cinsinden toplam gemi ve motor gücünü hesaplamak mümkün de ildir. Gemilerde kullanılan av araçlarının stoklara etkisini belirlemek imkansızdır. Verilen deniz balıkları üretim de erleri yatırımcıya yön verecek nitelikte de ildir. Av kayıtlarının tutulması ve boy da ılımlarının belirlenmesi halinde benzer VPA veya yıl sınıfı analizleri ile stok miktarlarının tahmin edilebilecektir. Mevcut haliyle istatistikler ancak yakla ık bir tahmin yapılmasına izin vermektedir. Son yıllarda üretim tesislerinden gelen miktarlarda do ruluk payı oldukça yükselmi tir. çsu balıkları av miktarlarındaki hata payının daha fazla oldu u söylenebilir. Kayıt tutulnası bir sssisteme ba landı ından ithalat ve ihracat verilerindeki do ruluk payı daha fazladır. Bazı türlerde bu i lenmi ürün ihraç miktarlarınndan geriye dönük olarak randıman dikkate alınarak yapılan hesaplamalarda avlanan miktarla hesaplanan miktarlar arasında büyük farklılıkların olması, av verilerinin tutarsız oldu unun bir göstergesidir. Balıkçı gemilerinin tanımlanmasında gırgır, trol, trol-gırgır gibi geçerlili i olmayan tanımlamaların uygulanması veri toplamada hatalıyorumlamalara neden olmalıdır. Yapılan denetimlerde ta ıyıcı gemi tanımına giren teknelerin gerçek miktara göre çok az olu u dikkat çekicidir. SONUÇ VE ÖNER LER Su ürünleri istatistikleri bu konuda sorumlu kurulu tarafından toplanmalı ve yayınlama görevi yasal sorumlusu D E tarafından yerine getirilmelidir. AB müktesabatı uyum çalı maları kapsamında ba latılan projelere TKB tarafından öncelik ve hız verilmeli, standart yöntemlerle kaliteli ve yeterli sayıda veri toplama sistemi getirilmelidir. Bu konuda çalı acak personel e itilmeli ve tesis eilecek liman ofislerinde çalı maları sa lanmalıdır. Balıkhaneler dı ında satı yasa ı getirilmeli ve kayıt dı ı satı ların önüne geçilmelidir. TKB, FAO sorumlu balıkçılık ilkeleri çerçevesinde yasal olmayan balıkçılık, rapor edilmemi veya avcılı ı düzenlenmemi türlerin avcılı ı konusunda çözüm üretme faaliyetlerine öncelikle hız vermeli ve balıkçılara da bu konuda e itim vermelidir. Koruma-kontrol hizmetlerini yürüten Sahil Güvenlik, balıkhane i leten belediyeler ve kabzımallarla gerekli koordinasyonu sa lamalıdır. Av sahaları FAO, ICES ve GFCM formatında bölge ve alt bölgelere ayrılmalı, gemi hareketlili i ve av verileri denizler yerine av sahaları bazında istatistiklerde yer almalıdır. Av verileri, avcılık türleri ve avlanma yöntemleri bazında verilmelidir. 184
Balıkçı gemileri yapacakları avcılık çe idine göre ruhsatlandırılmalıdır. Balıkçıların do ru bilgi vermesini engelleyen, satı lardaki yüksek KDV oranı dü ürülmelidir. Su ürünleri bilgi siteminin tesis edilece i AB uyum çalı malarının tamamlanması, tüm bu sorunların ortadan kaldırılması için önemli bir fırsattır. Bu da balıkçılık alanında ileri ülkelerle entegre olmamıza olanak sa layacaktır. KAYNAKLAR Anonymous. 1998. Fishery Statistics, 1994-1995. Official Statistics of Norway. Oslo, 116 p. Anonymous, 2003. Su Ürünleri statistikleri, 2002. D E. Ankara.45 s. Çelikkale, M.S. Düzgüne, E., Okumu,. 1999. Türkiye Su Ürünleri Sektörü ve Avrupa Birli i leentegrasyonu. TO Yay.No: 1999-63. 593 s. Lee. D. 2002. UK Sea Fisheries Istatistics 2001. DEFRA & National Statistics. The Stationary Office. London. 147 p. 185